Қан мен тер - 21

Мырза көзін қыздан алмай, тізгіні қолынан түсіп, аңырап қапты. Қызға
мырзаның көңілі құлағанын байқаған Дос:
− Тамаша бала, - деп, онсыз да тұтанғалы тұрған отқа май тамызғандай
болды. - Өзіңдей қыздар дұрыстап от жаға алмайды. Ал бұл пақыр
промсолда жұмыс істеп, бір үйлі жанды асырап отыр.
− Солай ма? - Тұрмыстары нашар болды ғой?
− Обалы жоқ. Үйі толған ер - азамат. Бірі талап қылмайды. Бəрі осы
баланың мойнына мініп отыр.
− Аты қалай?
− Айғанша.
Тəңірберген қыз атын ішінен қайталады. Қыз үйінің күйсіз, ағаларының
кемталап, жалқау болғаны да бұның өз есебінің үстінен түсіп, жақсы
нышанға жорыды да, ішінен жымиып қойды. Екі көзі əлі де қызда.
Айғанша өзіне сұқтана қадалған көзді байқаған жоқ-ты. Əлгінде балық
сойып жүріп, басына əншейін немқұрайды тарта салған бір шаршы қызыл
орамал сыпырылып желкесіне түсіп кеткен екен. Былайғы кезде де ие
бермей, орамал астынан əлсін - əлі бұрқырап шығып кете беретін қалың
шаш қазір, тіпті желкілдеп, қаннен-қаперсіз, үйге жеткенше асығып жүгіріп
келе жатқан-ды. Ауыл үстіндегі түсі басқа кісілерді көрді де, жақындап
келгесін аяғын именшектеп ақырын басты. Аттарына мінсе де əлденеге
іркіліп тұрған кісілердің ішінде тізгіні қолынан түсіп, ақтарылып қалған
қара мұртты сұлу жігітке көзі түсті. Оның да бұған қарап, ішіп-жеп бара
жатқанын байқаса да, түк жасқанбастан қара көзі жалт етіп бір қарап өтті.
Амандасқысы кеп емексіп қалған жас мырзаның тұсынан аяғын əлгіден
көрі шапшаңырақ алып, білектей бұрым арқасында бұлғақтап ұзап бара
жатты. Үйге жақындай бергенде іштен ішегі үзілердей қақылдап жылаған
жас баланың даусын естіп, кеше кеште суға кеткен Кенжекейдің содан əлі
оралмағанын біле қойды: «Бейшара аман болса жарар еді», - деп ойлап,
үйге үрейленіп асығыс кірді. Шынында да, жылай - жылай сілесі қатқан
бала бұл кезде əбден көгеріп, ықылық атып жатыр екен. Айғанша баланы
жерден көтеріп алды. Өткен түні де осы баламен арпалысып шыққан
Айғанша таң атқанша ұйқы көрмеп еді; бұл ертеңгісін жұмысқа кеткеннен
бері əлі бір жан баланы жұбатпаған. Ауру кемпір іргеге қарап жатыр. Өлер
алдында үй ішіндегі жандардың жүзін көргісі келмей, қатты түңілген. Екі
ағасы екі жерде сазарып отыр. Күндесінің баласына қашанда бауыры
жібімейтін Балжан өзінің əдеттегі безбүйрек қаталдығына бағып анадай
жерде өз баласын өбектеп, оңашаланып алыпты.
− Құдайдан үміттерің бар ма? Мына баланы неге жұбатпайсыңдар? - деді
Айғанша. Оған үй ішіндегілердің бірде - бірі тіл қатпады. - Бұның шешесін
неге іздемейсіңдер? - Бұл жолы да бұған бір жан тіл қатпады.
─ Мынау үй емес, мола ғой... мола, қу мола, - деп Айғанша еңіреп жылап
жіберді де, баланы бауырына қысып сыртқа жүгіріп шықты.
Ол кеткесін де бір жан қыбыр етпеді. Тек ауру кемпір қол таянып басын
көтерді. Екі иінінен ентігіп, ырсылдап ауыр дем алып отырып:
─ Ана байғұс... Құдайдан бала тілегенде тап мына сендердей боларын
білген бе?.. Басқаны қайтейін... Сен... Сен екеуің əлгі қыздың сорына
жаралдыңдар ғой, - деді де, əлі құрып жата кетті. Кезерген ернін қанын
шығара қырқып тістеп алған. Үстіне жамылған көрпе астында иығының
басы селкілдеп жатқанын үй ішіндегілердің ешқайсысы байқаған жоқ.
Түс ауа Кенжекей келді. Үсті-басы ебіл - себіл. Төлеу тақымының астына
басып отырған қамшысын ұстай түрегелді. Кенжекей арқасындағы месті
былқ, еткізіп босағаға тастай салды да, Айғаншаның қолында бұл кезде,
тіпті үні шықпай, қып - қызыл боп ықылық атып жатқан балаға ұмтылды:
− Сорлы - ай!.. Байғұс балам - ай!..
─ Əй, түйе қайда?
Кенжекей түнеріп төніп келіп қалған күйеуіне көз қиығын салмай, төрде
жатқан алашаның шетіне отыра қап, кеудесінен емшегін шығарып баланың
аузына тосты.
− Сорлы-ай, соры қайнаған балам - ай, өлуге қалыпсың ғой...
− Əй, түйе қайда?
− Өз балаң емес пе... Жұбатсақ қайтеді?
− Түйе қайда деймін?
− Түйең арам қатсын! Борша болсын! Қара өкпе тисін түйеңе!
Қамшы сартылдап ала жөнелді. Айғанша жылап, сыртқа ата жөнелді.
Кенжекей тырп етпеді. Тек бір қолын жоғары көтеріп, аузына апарған
емшекті де ала алмай, ықылық атып жатқан бауырындағы баланы қорғап
басын бұға берді. Қайратты еркектің қолындағы өткір қамшы енді көбіне көп əйелдің басына тиіп, жүн арқасын таспадай тіліп шыпылдап жатыр.
Кенжекейді бір жан арашаламады; өлімге басын тіккен ол дыбысын
шығармай, денесіне қамшы тиген сайын дір-дір етіп тістене берді.
Бір рет қамшы қарақұсқа тиді де, көзі қарауытып кетті. Қанша уақыт өткені
белгісіз, көзін ашса... басы қорғасын құйғандай көтертпеді. Көк ала
торғайдай дене алаулап, өртеніп барады екен. Тек бала сорған бауыры ғана
жып-жылы.
***
Тəңірберген артында қалған шаруасын əрқашан тиянақтап тындырып
жүретін-ді; осы жолы да жолға шығар алдында ауылда қалған жігіттерге
өздері күтіп отырған құда -құдағилар келгенше күні бұрын алдын ала
даярлап қоятын жабдық жөнін мұқият тапсырып кеткен еді. Қиқар бəйбіше
қарсылық көрсеткенмен, сүйеніші мықты Ақбала бұл жолы тізгін еркін
бермеді. Əке - шешесінің келуіне қарсы буулы жатқан тең-тең жүктерді
шешкізіп, төр алдына бұрын бір жанның жамбасы тимеген асыл
төсеніштер жайды. Үй ішінің дүние - жиһазын қайта жасаулап, ең аяғы
ертең əке-шешесінің иығына жабатын түлкі ішік, қасқыр ішік, құндыз
ішіктерді алдын ала əзірлеп қойды.
Тек, неге екені белгісіз, Сүйеу қартқа жіберген кісі кешігіп жатыр.
Тəңірбергеннің де аяғы алысқа түсіп кетті. Ұзын құлақ хабарға қарағанда,
балықшылар аулында болған күннің ертеңіне промсолға соғыпты; бірақ
онда айналмапты; теңіз жағасына келіп жатқан Теміркеге тілдескесін, сол
күні алдын кештете атқа қонып, Орда қонған болысына қарай тартып бара
жатқанын осы ауылдың малшылары көріпті; бірақ мұндағы кісілер
мырзаның неге бұлай жаны қыдырып дызығып жүргенін білмей, аң-таң
боп отырғанда, қасындағы бір атқосшысын ауылға қайтарып: «Ертеңдері
оралам. Күтіп отырған қонақтары келіп қалар, қамсыз болмасын », - деп
Ақбалаға арнайы сəлем айтып жіберіп еді; Ақбала басқаға шүбəланса да,
бұл жалғанда мырзаға шүбə келтірген емес-ті. Оның өзіне де, сөзіне де еш
күмəнсіз сенетін. Əке - шешесінің келетініне енді кəміл сенді. Қалған жұрт
тіпті сенді. Ауыл іші əбігерде. Құйқылжыған халық. Абыр-сабыр. Əрліберлі жүгірген, біріне - бірі айқайлап əмір берген кісілер. Ошақ қазған,
сойыстық мал жетелеген, пышақ қайраған жігіттер.
Үй сыртына апарып ыққа қарата кілем қаққан, текемет, алаша қаққан
қатындар. Үй мен үй арасында етегіне сүрініп, емпелеңдеген келіншектер.
Сызыла басқан сəнді қыздар. Ақбала отырған ақ отауда əлдебір жақтан
ғайыптан тайып келген хор қыздар, құрбылас келіншектер, абысын ажындар. Дəл қазір, дəл осы бір қуаныш, қызық, шат - шадыманда бəрі бір
аяға бас қосқандай; сықылықтаған күлкі. Сылдыраған шашпау, шолпы,
сырға. Артынан артынып - тартынып əке - шешесі келе жатқан жас
келіншекті əлгілердің бəрі қошеметтеп, бəрі құрметтеп, онымен бірге
өздері де қосыла қуанып, əлден құттықтап, əлден шүйінші сұрап апақ шапақ, мəре - сəре. Ақбаланы қуантпақ боп жүріп, онан бұрын олардың
өздері қуанып күткен қонақтар шыныменен келіп қалғандай, көп
зарықтырмай əне - міне келіп қалатындай, тап қазір қырға шықса ар
жағында қарасы көрінетіндей, бəрі бірдей дүрлігіп сыртқа жүгіріп шықты.
Ақбала үлкен əзірлікті əке-шешесі келгесін істегенді жөн көріп, кейінге
ірке тұрғысы кеп еді. Бірақ оған желігіп алған желөкпелер, жас келіншектер
бой бермеді. Оны сыртынан билеп, соңыра қонақтар келгесін де үлгіретін
шаруаға алдын ала ыссылай кірісе бастады. Олар Ақбалаға ақылдаспай,
соңыра қонақтармен бірге болатын осы төңіректегі көңілдес, əтібірлі
кісілерге əлден хабарлап, жан - жақтан алғыза бастады. Ең аяғы қонаққа
соятын малдарды да өріске жібермей, оң босағаға байлап қойды. Пышақ
қайраулы. Қазан асулы. Бұл ауылдың қазіргі даярлығы дəл бір қыз ұзатып,
келін түсіретін ауылдың əбігерінен бір де кем емес еді.
Кешеден бері Ақбала ауыл - аймақтың алақанында. Бұрын бəйбішенің
шашбауын көтеріп жүрген əйелдер енді онан сыпырылып шығып, балға
үймелеген шыбындай бəрі Ақбаланың төңірегіне үйіріле қапты.
− Сал келіншек қандай сұлу?! Беу, бұрын көзіміз байлаулы жүрген бе? - деп
кекселеу бір қатын Ақбаланың ажарына сұқтанып еді.
− Е, ол кезде сен нені көруші едің, - деп басқалары оған дүрсе қоя берді, бəйбішенің шашбауын көтерем деп көзіңе шел бітпеді ме?
− Төбемізде тайраңдамадың ба?
− Иə, тілімді қышытпа, сен қатын.
− Ойбай-ау, ол күндестігінен істесін, бəрінен бұрын сенің, сен мұндардың
зəбірің өтті ғой. Көрінбеші көзіме!
− Көрінбе!
− Ие, ие, кет! Көрінбе!
− Жоғал!
− Жоғал!
− Тұтақ!
─ Тұтақ!
Үй іші шаң - шұң болды да кетті. Ақбаланың ара түскеніне қарамай, көп
қатын бір қатынды аластап қуып шықты. Өздері жек көретін қатынды қуу
оларға дəл бір жау қашырғаннан кем болмай, у-шу, азан - қазан боп жатыр
еді; кенет бір əйел Ақбаланың анадай жерде əңгімеге араласпай,
қоңырайып отырып қалғанын көріп, қасындағы əйелді түртіп қалды. Ол
арғы жағындағы бір əйелді түртіп, қайсысы қайсысын кінəларын білмей
бір-біріне қарап беттерін бір-бір үзіп алды; басқа кезде болса бір сəрі; бетім
- ау, масқара -ау, артынан артынып-тартынып, ырғап - жырғап əке-шешесі
келе жатқан келіншектің қабағын кірбің шалған күпірлік қой! Сұмдық қой!
Сұмдық! Сұмдық! Есі шыққан келіншектер құдды əлденеден үріккен
құстардай орындарынан дүркірей ұшып тұрды. Сонан кейін де бір дəнге
үймелеген əлдебір өңшең сарала қанат сайрауық құстардай, бəрі бірдей
Ақбаланың асты-үстіне түсіп, үпір - шүпір бола қалды.
− Не арманың бар?!
− Иə, иə, арманы жоқ.
− Жер бетінде əке - шешесін сендей ғып күтіп алған əйел бар дейсің бе?!
− Осының бəрі мырзаның арқасы ғой.
− Соның арқасы!
− Піш - піш.
− Шу-шу...
− Несін айтасың, сал жігіт сен дегенде шығарда жаны басқа...
─ Иə! Иə, жаны басқа...!
Ақбала бұрын əке-шешесін шақырта алмай зар илеп еді; енді дегеніне
жетіп əке-шешесіне арнайы кісі кеткеннен бері зəре - құты ұшып, үйден де,
түзден де жаны байыз таппай сасқалақтап, əбігерленіп бітті. Кішкене көңіл
тоқтатып тынышталайын десе, əлденеге қақ төрде қаққан қазықтай тіп - тік
боп тура алдына тесіле қарап алатын аппақ қудай шал көз алдына тұра
қалғанда, зəре - иманы ұшады. Жаны дызығып тысқа шығады. Ішке кіреді.
Не сырттан, не іштен жаны байыз таппай, бір үміт, бір үрей, екеуі екі
жақтан анталағанда не күлерін, не жыларын білмей күпті көңілді жас пен
күлкі екі жақтан қинап:
− Неге кешікті екен? - деп жалтақтап қасындағы келіншектерге қарады.
− Келер, келіп қалар, - дейді олар.
− Байғұс ата-анаң да сені бір көруге зар боп келе жатқан шығар,- дейді
олар.
− Солай ма екен? - дейді бұл.
− Əрине. Екі көзі төрт боп келе жатқан шығар - ау, - дейді əлгілер.
− Енді шыда! Көбі кетіп, азы қалды ғой, - дейді тағы да солар.
− Иə, иə, аз қалды, - деп қостайды солардың бірі қалайда бұның мазасын
алған күдікті сейілтпек болып.
− Аз қалды дейсің бе? Апыр-ай?.. Апыр-ай, неге кешікті? - дейді Ақбала
бəрібір күдігі сейілмей.
− Бұл кешіккен бе, баяғыда келіншектер ата - анасын жылдап күтетін, - деп
аузының ебі бар əлдебір абысын жоқтан жұбаныш табады.
─ Ата - анаға ұзатқан қыз артынан келу де сын. Ана сорлының қызына
арнаған бір жасауы бітсе де, бір жасауы бітпей ел жағалап жүгіргенін
көрдік қой, - деп өзін куəлікке тартады тақа болмағасын тағы бір абысын
сөзге араласып.
Ақбала бұған иланды. Құрбы - келіншектер арасында бір мезгіл көңілі
жадырап, аппақ жүзі əншейіндегі нұрлы ажарын тауып шынымен
көңілденіп, құрбыласының əлдебір əзіліне сықылықтап күле түсті де, кенет
кілт тыйыла қалды. Ел ішінде қайда бір күші тасып тұрған құдіреттілермен
ұстасып, қырғи қабақтанып тайталасып жүретін əке мінезі есіне түсті де,
тағы да тап бір қара суықтағы жапырақтай қалтырап кетті: «Жерге қарап
қалмасам не қылсын». Ақбала өзін жұбатпақ болған жаңағы сөздердің
біріне сенбеді. Баяғы бұрымы селтиген кішкентай кезінен бастап өзі жақсы
білетін қатал əкенің ақ кірпігі, қызыл көзі, осқырынған ызалы ащы
мысқылы көз алдына келеді де, түсі демде бұзылып, дір-дір етіп қалтырап
қоя береді: «Құдай - ай, өзің қолда, қолдай гөр. Жерге қарап қалмасам
қайтсін...»
Кенет бір дыбысты құлағы шалып:
− Біреу келді ғой. Солар... Солар болар, - деп асығыс түрегеліп, сыртқа
жүгіріп шығып еді.
Үй іргесінен тұяғы сыртылдап өтіп бара жатқан сиыр екен. Ақбала тағы да
жабырқап, бет - өңінің бояуы оңып сала берді. «Келмейтін шығар...» - деп
ойлап мұңайып тұрған үстіне қара сұр бəйбіше кіріп келді. Дəл бір
Ақбаланың көңіліндегі күдігі мен қаупін білгендей жайнаңдап басып,
жайраңдап келді де, Ақбалаға бүйірін беріп тоқтады. Екі бүйірін таянып
алған.
─ Ау, əлгі ауыл боп күткен құда - құдағиымыз қайда? Не хабар бар?
Ақбала қол - аяғы мұздап, сүлдерін шаң - шаң көтеріп тұр.
─ Мынаның есі дұрыс па? Неге үндемейсің? Артынан əке - шешесі келе
жатқан кісіге ұқсамайсың ғой?
Ақбала абдырап сасып тұрып, əлдеқалай күлімсірегенін өзі де аңдамай
қалып еді.
− Есі дұрыс па?.. Əке - шеше қуанышы есін алғаннан сау ма? Күйеуің
қайда?
− А - а?..
− Күйеуің қайда жүр?
− Күйеу?..
− Иə, күйеуің?
− Қа - қайдам...
− О несі тағы? Тоқал байдың бауыр етінен жаралмаушы ма еді? Жөнін
саған айтпағанда кімге айтады...
− Айтқан жоқ. Бірақ... келіп қалар...
─ Ие, жер жұтпас, келер. Ал бірақ сенің əке-шешең келмейтін болды.
Ақбала сəл қозғалса құлайтындай сезді. Көз алды теңселіп, табан асты
шайқалып, үй, уық, кереге - бəрі, бəрі пышырлап, түндік төбеден
сыпырылып баратқандай. Қазір ғана қасында тұрған келіншектер де
қапелімде қарасы үзіліп алыстап барады. Басы айналды. Көзін жұмғысы
келді. Осы қазір бұның өзі де қарағаннан қарап тұрып дүниенің неге,
неліктен теңселіп кеткеніне түсінбеді. Бəйбішенің неге дікектеп, жер
тепсініп тұрғаны да санасына бірден жете қоймады.
─ Тарқат мына дырдуды.
Ақбала дəрменсіз бір қимылмен қарсылық білдіргісі келіп еді, бірақ
əлденеге жүрегі дауаламай жасқаншақтап қала берді. Ақбаладан ештеңе
шығара алмағасын адуын бəйбіше енді қаһарға мініп, əркімге бір айқайлап,
қонақ күтіп отырған ауылдың бар əзірлігін быт -шыт қылды. Қонаққа
соймақ боп босағаға байлап қойған малдарды шешіп жіберді. Бұл күндері
Ақбалаға қолқабыс беріп, қызметін істеген келіншектерді де қуалап, ауыл
үстін лаң тигендей етті.
Сосын есін жия алмай тұрған Ақбалаға жайқаңдап келді де:
− Осы желіккенің жетер. Төбемізде тайраңдата беретін бұл балықшының
аулы емес. Тыйыл енді, - деді.
Осы кезде бір топ кісі қатты даурығып кеп Алдаберген софының үйінің
алдына тоқтады: Ақбала мына əлденеге даурығып келген ашулы топқа
еріксіз назар аударып еді, көп кісінің ішінен осыдан үш күн бұрын Сүйеу
қартқа жіберген ақи көз жігітті көрді. Бет -аузы қызыл алақан. Басын ақ
шүберекпен таңып алған.
─ Қу шұнақ шалдың кімді қорлағаны, əй? Кімді басынғаны, ə? - деді
Алдаберген софы ақырып.
Ақбала ішке кіруге ғана шамасы жетті. Сүлдері құрып, төсегіне жете
алмай, жолда тұрған адалбақанға бойын сүйеп асыла кетті. Сүйткенше
болмады, бұған көңілдес бір келіншек сырттан сүріне - қабына кірді:
− Мырза кеп аттан түсіп жатыр.
− Құдай-ай... Не пиғылымнан таптым...
─ Қайтесің, шыда!..
Ақбала дірілдеп, көз жасын күшпен іркіп тұр.
Жасағанберген сыртқа шықты. Басында құндыз бөрік. Иығында түлкі ішік.
Елге келгеннен бергі əдет бойынша ол бүгін де төсектен тұрған бойда үй
сыртындағы ақ шоқалақтың басына шығып, біраз сейілдеп, бой көтеріп
қайтқанша еді; бірақ ызғырық, суық желден денесі тітіркеп кетті де, үлкен
үйдің күншуақ бетін ықтап тұра қалды.
Қасына Тəңірберген келді.
− Жасанжан, бүгін қалайсың? Ұйқыңды қандырып тұрдың ба?
− Жақсымын, аға.
− Іншəлла, енді жаман болмассың. Туған жердің топырағы кісіге майдай
жағады ғой. Көре қал, көп ұзамай етке шыға бастайсың.
Сырқат жігіт кіржің етті. Еш нəрсеге зауқы шаппай, өзінен өзі берекеті
кетіп, жүдеп кірбиетін де жүретін əлдеқашанғы əдеті. Тəңірберген түк
сезбегендей жанарын алысқа тастап маңқиып тұр. Сұлу мұрты жілік майын
жаққандай күн астында жылтырайды. Сонау жақта ыңыранып, талып
естіліп тұрған теңіз сарынына бір сəт құлағын түріп, тың тыңдап алды да,
жүзін інісіне бұрды:
− Байқайсың ба, осы теңіз ашулы - ау! Өкіріп жатқанын көрдің бе? Мынау
өксігі.
− Ища - а!
− Мезгілі ғой.
− Иə, əр нəрсенің өз мезгілі бар.
− Шай іштің бе?
− Жоқ... Неге екенін білмеймін, асқа тəбетім шаппайды.
− Жүр, шайды бүгін бізден іш!
− Мақұл, болсын. Жүр, - деп жас жігіт тез пейіл білдіріп, ағасының алдына
түсе берді де, кенет тоқтап тұра қалды. - Осы... ауылда отын жағы қалай?
− Отын?
− Иə, отын...
− Оны қайтесің?
− Кеше... софы ағамның бəйбішесі сауыншы əйелге тезек бермей,
шаңқылдап ұрысып жатқанын көріп едім.
− Сондай ұсақ - түйекке көңіл бөліп қайтесің?
− Күн суытты... Бейшаралар, тым құрыса, от жағып... үйлерін жылытып
отырса...
Тəңірберген інісін ертіп ішке кірді. Төрге шығып бара жатып алдынан тік
тұрып күтіп алған Ақбалаға ыңғай бермеді:
─ Шайыңды əзірле!
Ақбаланың аяғы ауырлап қапты. Күйеуінің соңын ала кірген кісі басқа
емес, қайнысы болса да кең көйлек астынан біліне бастаған қарнынан
қымсынды ма, шай қамдап жүріп бойын жаза алмай қымсынып болды.
Қара дақ секпіл шала бастаған аппақ жүзі мұңданып, кісі алдында көзін
төмен сап жүретін бопты. Күйеуі мен қайны алдына дастархан жайып, шай
жасап, бəйбішеге бəрін əзірлеп берді де, өзі ас үйге шығып кетті.
Жас мырза жұрт алдында өзін ұстай білетін келіншектің осы жолы да
аяғын əдеттегідей асықпай, ырғап басып жөнеліп бара жатқан сұлу бойына
қызыға қарап, көзінің астымен жөнелтіп салды. Шынында, осы
бейшараның жазығы не? Бар кінəсі - əкесі мен осы ауылдың арасына
делдал дəнекер боп, қырғи қабақ кісілерді татуластырып жіберу еді. Онысы
аяғында өзіне соққы боп тиді. Ақбаланы аяды. Кейде кешкісін бұрынғы
əдетпен ақ тоқалдың ыстық төсегіне аңсары ауып, көрпе астына сын беріп
кіріп барғысы кеп ауаланып тұрады. Ыстық құшаққа бір кірсе, е, оның
аржағындағы еркектің жайын біледі де, босаңсып бара жатқан бойын кілт
тежеп, дереу қатайып ала қояды.
Ақбала шығып кеткесін, кесеге жұққандай қызыл күрең шайды асықпай,
баптап ішіп отырып:
− Жасанжан, осы сен кедейдің сойыл соғарысың. Бірге тусақ та, бізден гөрі
ішің соларға бұрып тұрады, - деп мырза ойының ар жағын ашпай, інісіне
күлімсірей қарады.
− Иə... айта бер!
− Кедейдің қызына үйленуге қалайсың? - деді, көзінің қиығындағы əлгі
жымысқы күлкі жылтыңдап інісін бағып отыр.
Жасағанберген бұны əлгі бір сөздің орайына қарай айтылған əзіл болар деп
ойлады.
− Əйел алуға да қабілет керек. Ауылға аң келсе қорада жатып үретін софы
ағамның ала мойнақтары секілді, нансаң, өз басым қызға қырсызбын.
«Қуын көрдің бе? Қайда бұрып бара жатқанын қара!» - деді Тəңірберген
ішінен.
− Мына балықшылар аулында бір Лəйлі бар, тек Мəжнүні болмай құрып
жүр.
− Тағы не пəле шығардыңыз, аға?
− Шырағым - ау, қатын алу, бала сүю Құдай бұйрығы емес пе?! Қалай
туласаң да, соңыра сен де бір ноқтаны басыңа киерсің.
− Ну, к черту. Қойыңызшы!..
Тəңірберген ендігі əңгімені оңаша отырып сөйлескісі кеп, əйеліне:
− Дастарханды жина, - деп əмір етті. Өзің де шыға тұр!
Бəйбіше күйеуімен тақымдасып қатар отырып шай құйып бергені болмаса,
ол қазір үй ішінің шаруасына араласпайтын. Ол ауыз үй жаққа дауыстады.
Ешкім үндемеген соң қара сұр бəйбіше қаһарға мінді:
− Əй, керең болдың ба? Самауырды əкет.
Ішке Ақбала кірді. Самауырды көтергелі еңкейе беріп бəйбішенің құлағына
аузын апарып:
− Басқа сөз таппадың ба? - деп еді.
─ Адыра қал! Төркіні жоқ, тұл тоқал! Сені ме... Сені енді төбеге ұрып
отырып жұмсаймын, - деді бəйбіше.
Ақбала самауырды сыртқа ала жөнелді. Жасағанберген аяқастынан
ширығып, орнынан атып тұрды.
─ Жас адамсыз, оқымасаңыз да қалаға барып татар байларымен араласып
жүресіз. Екі əйел... екі əйел алғаның ұят қой! Масқара ғой! - деп бозғыл
беті ду етіп, саусақтарының ұшы дірілдеп, өңіріндегі түймелерін
жұлқылап, тартқылай бастады.
─ Ну!.. Ну, настоящий феодал!
Қатты ашу кеудесін қысып, қып - қызыл боп булығып тоқтады. Осыдан
кейін біразға дейін өзіне-өзі келе алмай, ақ торғын орамалмен маңдайын,
бетін сүртіп, үйді ерсі-қарсы кезіп кетті.
─ Ей, шырағым, - деді Тəңірберген, - сөктің екен, бізге түсіндіріп сөк. Жасы
үлкен кісіні сөгетін боқтық сөзге біздің тіліміз де кенде болмас.
─ Үлкен... Үлкен... Ауыз ашса тек үлкендігін сəдеттеп шыға келеді. Кіші
болғанша күшік бол дейтіні тағы бар. Мен бірақ... кхе, кхе... күшік бола
алмаспын!
Жасағанберген күрк-күрк жөтеліп жүріп ішігін киді. Бөркін киді. Түрме
белбеумен белін буды да, төр алдында міз бақпай сазарып отырып қалған
ағасына көз салмастан сыртқа ата жөнелді. Есік алдында жатқан иттің
аяғын басып кетті. Қыңсылап қалған итті қайырыла бере қамшымен тартып
жіберді. Əлі де ашуы тарқамай, ызаға булыққан жігіттің ілелі арық жүзіне
тарам - тарам қан жүгіре бастады. Дір - дір еткен қолымен жаңа ит ұрған
қамшыны тобылғы сабынан қысып ұстады да, төңірегіне көз тастады.
Төбеге кеп қалған шағырмақ күннің нұры жарқырап, жаз бойы мал
жайылмаған қора маңының қау шөбі - теріскен, изен, жусан - ұзарып
солып, күзгі жел астында дір - дір қағады.
Жас жігіт ағасымен екеуінің арасындағы əлгі бір түс шайысқан
кикілжіңнен кейін ішке қайтып барғысы келмеді. Малай жігіт ерттеген атқа
мініп, тазыларын ертіп жүріп кетті. Əуелі құм ішінен қоян іздеді. Онан
ауыл сыртындағы қара адыр қат - қақты ат тұяғымен тасырлатып жортып
жүріп, бұйраттан түлкі қақты. Бірақ аң қашпады. Жас жігіт те құлық қойып
аң іздеп жүрген жоқ; күні бойы ерсоқты боп қалжыраған кезде Бел Аранның басына шықты. Бұрын Бел - Аранды мұншалық биік көрмейтін.
Осы даладан нелер жылдар жел - құзы мүжіп тастаған кішігірім жапырық
шың көретін. Басына шыққанда кісі табаны жерден үзіліп, көкке бір- ақ
көтеріліп кеткендей екен. Сол сəтте көз алдында жатқан осынау шетсіз шексіз дала тіпті далиып, қол-аяғын созып жібергендей болды.
Жасағанберген үнсіз сарылған мылқау далаға енжар қарап тұрды да атын
тебінді. Əлі де болса ауылға қайтқысы келмей, ақ арғымақты жалғыз аяқ
ешкі ізге салып, шық қабағын қиялап, теңіз жағасына құлады. Күн
суытқалы теңіз беті бұрынғыдан да қатты түтігіп, зəрлене қарауытып
ыңыранып жатыр екен. Қатар алдында су кəдімгідей қоюланып, дөңбектей
- дөңбектей ауыр толқындар ақырын лықсып түйлігеді. Мұз айналған
жағалау, тіпті толқымай, құр кілкілдеп ақ қаймақтана бастапты.
Жасағанберген бұған да ден қоймай, көз алдындағыларды сырттай салғырт
сезініп, бытпылдың шоқалақ арасымен атын ақырын бастырып келеді.
Шоқалақтың бірі - үлкен, бірі - кіші. Бəрінің басына жыңғыл өскен.
Сырт жағынан біреудің:
− Уай, бұл қайсысың? - деген даусы шықты. Жас жігіт ат басын іркіп
тоқтай қалды. Жол жиегінде өзін тосып тұрған балықшы шалды көріп,
жалма - жан аттан домалап түсе қалды. Мөңке осы жігіттің ана жолы
урядник тергеуінде шыр - пыр боп Кəленге ара түскенін ұмытқан жоқ еді.
─ Шырағым, жасың кіші болғанмен, жолың үлкен. Құдай айдап ауыл үстіне
кеп қалған екенсің, үйден дəм татып кет, - деді Мөңке.
Жас жігіт бұрын - соң балықшылар аулында болған жоқ-ты. Жерқазбалар
оған көртышқан илеуіндей көрінді. Сол сезім ішке кіргесін де ойынан
шықпады да, қол-аяғын көсіле алмай, етек-жеңін жинап бір уыс боп отыр
еді.
− Балам, осы күні патшаның өз басы да əңгімелі болып жатыр деген не? деді Мөңке.
− Рас, ақсақал.
− Апыр - ай, ə! Біз... мына қара халық жер басқан пенде де патшадан асқан
мықты бар деп ойламаймыз ғой, жүдə. Көкте Құдай, жерде патша деуші
едік. Балам - ау, сонда патшамен жауласып жүрген қай мықты?
− Патшамен бе?
− Иə.
− Қалай десем екен? Бір сөзбен айтқанда, ақсақал, төңкеріс болды.
− Төңкеріс?.. Патшаны төңкермек боп жүр ме?
− Иə, солай.
− Не қылса да олар да осал болмады ғой. Текті жерден шыққан шығар?
− Жоқ, олар осы өзіңіздей кедейден шыққан кісілер.
─ Солай ма? Е, онда патшаның бағы қайта бастаған екен. Иə, «Мың асқанға
бір тосқан»...
Жасағанберген көп отырмай, қоштасып жүріп кетті. Жас жігіт балықшылар
аулынан көңілсіз аттанды. Осыларды теңізден басқа түк білмейтін керең
кісідей көретін. Күйкі тірлік қажап, ығыр болған жандардың басында күн
сайын теңізден қазандық балық ұстап, қатын - бала асыраудан басқа ой да,
арман да жоқ қой дейтін. Енді байқаса бұлардың да ұғымы өзгеріпті. Жер
тəңірісі деп жүрген ақ патшаны ана жақта жарадан алып жатқан бір құдірет
күштің барын бұлар екеш, бұлар да сезіп, елеңдесіп отыр. Бір ғажабы,
соған қынжылған бір адамды көрген жоқ. Ең аяғы жаңағы жаман шал да
патшаны табалағандай ма, қалай? Иə, табалады?! «Мың асқанға бір
тосқан»... Апыр - ау, бұл заман не боп барады! Жас жігіттің ат соққан
денесі енді, тіпті, қатты титықтап, тас тиген жапалақтай ерге шөгіп қалды.
Жаңа оның балықшы ауылдан жабырқау аттанғанын көрген кісілер əр
саққа жүгіртті. Мəселен, Мөңке: «Бай мырзасы үйімізді қомсынды», - деп
ойлады. Судыр Ахмет: «Іші-сыртын бірдей ғып тойдырып жөнелтпегесін
қонақтың қабағы қайдан ашылсын», - деп ойлады. Ал, Жасағанберген
келерінде төңірегіне сұқтана қарап көз салып келіп, кетерінде сүлеленіп,
иығы түсіп бара жатқанын Қарақатын, тіпті, басқаша түйді. Ол балықтан
үсті-басы малмандай су боп келген күйеуін де күтіп алмай, үй жағалап
жүгіріп жүр:
− Не білгенің бар? Бай ауылдың мырзасы келіп кетті ғой. Балықшы ауыл
атансақ та, Құдайға шүкір, жұрттың азы мен тозы емеспіз. Бай ауылдың
маңдай алды жігіттерін өзіміз аяқтандыруға қарадық. Ана жолы
Тəңірберген Ақбаланы тоқалдыққа алса... енді оқыған мырзасын тағы біз
аяқтандырғалы тұрмыз. Көрерсің де білерсің, əлгі жігіт біздің
Айғаншамызды... ие, ие, аспандағы айымызды əкеткелі жүр.
− Оны қайдан білдің?
− Ай, ойбай-ай! Мен білмейтін жердің астында ғой. Жігіттің бетіне осылай
бір қарадым да, бəрін біле қойдым. Қызды көрем деп көзі жылтыңдап келіп
еді. Көре алмағасын, əне, əнекей... ұнжырғасы түсіп сүмірейіп кетіп
барады. Ой, не қыласың?! Жас мырзаның сыртынан қарап тұрып, қыбым
қанғаны сонша... өз санымды өзім үзіп - үзіп алдым!
Қарақатын келесі жолы əңгімені жаңағыдан да гөрі үдетті:
− Несін жасырайын?! Қазір Тəңірбергенмен арамыз жақын ғой. Аулына
барғанда ол бізге Айғаншаны інісіне алып бергісі келетін ыңғайын
танытып еді. Жастардың арасына жеңгелік ет деп еді. Оқыған жігіттің
мына келісі тегін емес екенін білдім, бірақ жігіттің біздің үйге түспей, ана
жаман Мөңкені сағалап келгеніне күйіп кеттім. Сосын, қызға жетіп бардым
да, «ал, сорлы, үйден шықпа, - дедім. - Сені көрейін деп жігіт келіп отыр,
бай ауылдың бағлан мырзасы, - дедім.- Бірақ сен де осал емессің,
шошаңдамай отыр былай», -деп, қызды қозғалтпай қойған мен... мен ғой.
***
Мөңке мен Төлеу ау қарап қайтты. Екеуі де үнсіз. Екі-үш күндікте қатқан
көкше мұзды тайғанақтап сықыр - сықыр басып келеді. Төлеу тіл қатқалы
оқталса да бата алмады. Қарт балықшының қабағы қатыңқы. Еламан,
Кəлен, Райдан айырылып сағы сынып жүргенде бұған тағы бір тосып пəле
тап болды. Қай заманнан ыдыс-аяқтары араласып отырған Доспен қазір
дүрдараз. Қатар отырған екі үй бір- біріне қатынамай қалды.
Қарақатынның жайы белгілі. Бұл тұста Мөңке Досқа өкпелі. Басқаны
қойғанда, ол шіркін ауыр өмірдің азабын бірге көтерген қашаннан бергі
кəрі дос емес пе?! Жер түбінен бірге жасасып келе жатқан тату-тəтті шағын
бір ғана түс шайысудың тұсында қалай ұмытты?
Мөңке бұны тірі жанға тісінен шығармаса да, ішінен қатты қиналады.
Қысқа қарай жалғыз кісіге мұз астынан балық аулау қиын болғасын Төлеуді
серік қып қасына қосып алған-ды.
─ Асымдықтан ауысқан балықты көршіңе берерсің, - деді Мөңке
айырылысар жерде.
Төлеу үйіне бұрылды. Кенжекей есік алдында отыр еді, күйеуін күндесінен
бұрын көрді. Күндесінен гөрі бұрынырақ түрегелсе де, бірақ сонан артыққа
батылы жетпей, ысырылып кейін шегініп кетті.
Балжан жайшылықтағы суық қалпын бұзбай, орнынан ақырын түрегелді.
Төлеудің су киімдерін шешіндіріп жатып:
─ Көйлегің кірлеп кетіпті, шешіп бере ғой, жуып тастайын, - деп күндес
əйелдің əдеттегі тіл тапқыш сиқырлығына бақты.
Кенжекейдің өңі сынық. Қазір оның балалары да бұйығы. Бұрынғыдай
анасынан жоқты сұрап, жөнсіз қыңқылдамайды. Осы үй анасын шеттетіп
жүргенін сезген бала күн санап реніш пен ызаны ішіне жиып, дықтанып
өсіп келе жатқан-ды.
Кенжекейдің қазір күйеуіне əбден көңілі қалған. Күндіз үй ішінің күйбеңкүйбең шаруасымен күн өткізсе де, түнемелікке қарай осы күнгі өзінің
басындағы қорлық халге азарланып, ызаға булығып, жүрегі жарыла жаздап
жатса да, бірақ; дыбысын шығармай, жас сəбиін бауырына қысып алады.
Ол, əсіресе, өткен түні таң атқанша ұйықтай алмай, күйеуі мен күндесі
жатқан жаққа құлағын тігіп, қасіретке уланып жатыр еді. Бір ыстық қол
басынан сипап, үнсіз жақындай берді. Кенжекей дір етті. Бауырындағы
баланы тастай салды да, түн жамылып келген əлгі ыстық қолды шап беріп
ұстай алды:
− Сен бе?
─ Тсс. Ме - меее...
Қараңғыда жүзін көре алмады. Даусы да сыбырлап шығады: тек ыстық
демі, тыныс алғаны бір түрлі. Ауа жетпей бара жатқандай танауы шуылдап
келіншектің қойнына кірді. Ыстық демі əйел денесін өртеп барады. Төсек
тарлық еткендей өз бойымен Кенжекейді іргеге ысырып, салған жерден
қызылға түскен бүркіттей, ай - шайға қаратпай тықсырып ала жөнелді.
Басқа кезде, бəлкім, Кенжекей мына қимылдың сөлекеттігін білер еді. Осы
жолы қу нəпсі бұның өзінің де құлқынын құртып баратты ма, сөніп қалған
жалынды қайта тұтатып, қойнына кіріп келе жатқан еркекті құшақтай
алды:
− Сенсің бе?
− Ииее... мее...
− Көз жасым саған да жеткен екен ғой...
─ Иəəə... сеетт... Ке - кееллдім... сееңешее...
Кенжекей шапшаң серпіліп іргеге тығыла қалды. Дір-дір етеді. Қалау енді
ай - шайға қарамады. Əлгіден кейін іле - шала ұмтылып Кенжекейді қайта
құшақтамақ болып еді; Кенжекей қорғаныш іздегендей, ірге жағында
жатқан кішкентай балаға жабысты. Қалау оған да тоқтамағасын күйік
көтерген əйел ұятты қойып:
─ Құдай-ау, - деп үйді басына көтере айқай салды. - Ендігі көрсетпегенің
осы ма еді?! Бұл қай қорлығың?
Қалау тоқтар емес, арсыз өлермендікпен үнсіз ұмтылып əйелдің аузын
басып, қолын қайырмақ болып еді, Кенжекей оны дəл кеудеден түйіп
жіберді.
─ О, қара бет!.. Кет! Жо - ғал!
Қалау кереуеттен жерге дүрс етіп құлап түсті. Үй іші тастай қараңғы. Бір
жан үндемеді. Төлеу де үнсіз. Кенжекейдің төсегінен не бары қол созымдай