Latin Common Turkic

Қан мен тер - 20

Total number of words is 4396
Total number of unique words is 2310
35.7 of words are in the 2000 most common words
52.3 of words are in the 5000 most common words
60.8 of words are in the 8000 most common words
Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
қуып, қолы жеткені сойыл-шоқпармен басқа, көзге сабалап шаққа ұстапты.
Төлеу сойып тастамақ болғанда қайын енесі араша түсіпті. Сары інген
кісіге көнбейтін бас асаулығынан жазсын. Ал бұл... бұл ше? Кенжекей
жаулығының шетімен жасын сүртті. Жерге басын салып жатқан сары
інгеннің қасында қолы ештеңеге бармай жаны жабырқап отыр еді. Мына
арадағы бай ауылдан бір əйел келді. Бас-аяғы түзу. Киімі таза. Бірақ бұның
да жүдеу өңі сынық. Аяғын анадайдан ерекше бір сəнмен ырғаң-ырғаң
басып кеп, əуелі шелегін, сосын иығынан иінағашты алып жерге қойды.
Сосын бұның алдында ма, əлде бір кездегі өзіне тəн ұяңдық па, Кенжекейге
тура қарамай, бетін ары салып, бір қырындап тұрып амандасты.
─ Сəлемет бол! - деп, бейтаныс келіншекке білдірмей, көзінің астымен
іркіліп, ұзағырақ қарап қалғанын Кенжекейдің өзі де байқамады, - құрбым,
айыпқа бұйырма, бұрын көрмегесін танымай жатырмын.
− Мен... мына ауылданмын.
− Осы арада Тəңірберген деген байдың ауылы бар деп естіп едім.
Иə, соның ауылы. Кенжекей бір ысырылып, бейтаныс келіншекке
жақындай түсті.
─ Құрбым, атың кім? - Келіншек үндемеді. Əлгінде бетін алып қашып, бір
қырындап отырған күйі қыр жақтан соққан қара суық астында дір-дір
қаққан жусанды сипап отырып қалды. Кенжекей оған таңдана қарады.
− Біз де бөтен кісі емеспіз. Балықшы ауылданбыз. Қырдан көшіп келген,
кірме боламыз, -деді Кенжекей.
Бұлайша өзі тиіп айтпаса да, Ақбала мына келіншектің балықшылар
аулынан екенін бір дегеннен білген-ді. Қашаннан бері баласы мен бұрынғы
күйеуінен хабар ала алмай жүргенде «тілегенге сұраған», мына келіншектің
кездескеніне қуанды. Кенжекей «бала жылап қалатын болды-ау» деп ойлап,
əңгімелері ұзап бара жатқанына ішінен қиналса да, бірақ ойламаған жерден
сөздері жарасып, əңгіме қызығына түсіп кеткесін бала да, бай да есінен
шықты. Бұйдасы бос жатқан қашаған інген де есінен тарс шығып, Ақбалаға
тағы да бір ысырылып жақындай түсті.
─ Енем қатыгез. Бірақ, обалына не керек, əділ, - деп Кенжекей тосын бір
əңгіме бастады. Ақбаланың мұңды жүзі əсер етті ме, ол əйтеуір өзінің осы
дүниеден көрген қиянаты мен шеккен зəбір-жапасын ықылас қойып
тыңдайтын дəл өзіндей бір мұңдық табылғанына ырза еді, - қайын енем
мендей төмен етекті əйел емес, күнінде болған, толған кісі.
Күйеуі өлгеннен кейін, бір ауылды билеп-төстеп, еркек орнына жүрген.
─ Көргені көп кісі десейші. Қорғаның мықты болды ғой?
− Не қылған... Менің сорыма, о да ауырып, əл үстінде жатыр.
Сары інген тұруға ерінгендей, ертеден бері мойны жетер жердің жусанын
ернімен үйіріп жалмап жеп жатқан-ды. Біраздасын маңайында ауызға
ілінер шөп қалмады да итініп -соғынып түрегелді. Құдық жанында бірбірімен басы түйісіп қалған екі ақ жаулыққа сары інген сулы көзін
салғырттау тастады да, бұйдасын шұбатып жөнеле берді. Əңгіме қызығына
түскен Кенжекей оны байқамады. Ақбаламен сырласқан сайын көңіл шері
тарқап, жылы сорпа бүріккен көндей қасаңы жібіп барады.
─ Қайын сіңлім бар. Бойжетіп отыр, өзі бір мың болғыр. Адамы тап келсе,
бір үйдің шаруасын дөңгелетіп əкеткелі тұр. Қайдам, сорлы баланың
таланына қандай жігіттің тап келетінін...
− Əйелдің əйел болуы еркекке байланысты ғой.
− Сөз бар ма? Ата - ананың аясында отырғанда қай қыз бақты, базарлы
емес.
− Е, де! Күйеуге шықты дегенше қыз бақыты қызыл иттің аузында кетті дей
бер.
− Құрысын, көктемде бір көрінген қызғалдақтай, қайран, қыз дəурені қысқа
ғой. Кей есуас қыз сорлыны үлбіреп тұрған шағында үзіп алып, үйітілген
терідей ұйпалап тастайды - ау... Сол зəбірін қайтерсің? Сосын «қыз кезінде
бəрі жақсы, жаман қатын қайдан шығады?!», -дейді бұлар. Басында мен де
бір үйлі жанның еркесі едім. Енді, міне, сонан не қалды?
Кенжекейдің басындағы қасірет Ақбаланың жүрегі мен жанын улап, көзін
жерден көтермей, басындағы ақ жібек орамалдың шетін тістеп отырып
қалды.
─ Мені қойшы... менің боларым болды. Осы күні Құдайдан қайын
сіңлімнің, сол қарағымның ғана бақытын тілеудемін, - деді Кенжекей.
Ақбаланың ойынан өз баласы кетпей отыр; алты айлығында емшегінен
айырып, төркін жұртына тастап кеткелі əлі бір хабарын есіте алмай қойды.
Кенжекей тағы өз мұңын ортаға салып, күйеуінің кіші əйелін жақсы
көретінін жаны күйіп, қатты зəбірленіп айтты:
─ Уһ, қайтейін!.. Қатын сорлының қолында не тұр? «Қатын ашуланса қазан
қайнатар», -деген рас қой. Біз ашулансақ ыдыс - аяқты лақтырамыз. Есік
алдында жатқан итті тебеміз. Түйе сауғанда желінін қаттырақ сығып... а - а
- а, айтпақшы...
Кенжекей жалт қарап, сары інгеннің бұйдасын шұбатып ұзап бара
жатқанын көрді. Ақбаламен қоштасуға да шамасы келмей, ұзын көйлектің
етегі аяғына оралып, түйе соңынан сүріне - қабына жүгіре жөнелді.
Сары інген Бел - Аранның кезіне қарай жүре жайылып бара жатқан-ды;
кейінгі жақтан алау-далау боп етегі далпылдап келіп қалған əйелге
бұрылып қарады да, май бүлкілге салып желе жөнелді. Бұлар теңіз
жағасына көшіп келгелі сары інген қырдың қара оты мен тұщы суын аңсап,
өзінің бұрынғы жайылған өрісіне аңсары ауатын да тұратын. Басы босаса
қашып кететін болғасын аяғын тар қып тұсап жіберетін-ді.
Сары інгеннің арқасында екі жағына теңдестіріп артқан су толы бөшке мен
мес бар еді; түйе желе жөнелгенде ауыр мес бүйіріне былқ-былқ соғып,
салмағымен басып аударылып бара жатты. Кенжекей жылы сөзбен түйенің
жанын жібіткісі келгендей, сары інгеннің соңынан қалмай, жүгіріп келе
жатып: «қарағым, шырағым» деп жалынып көріп еді; бірақ əйгілі қашаған
Кенжекейдің ойын білгендей, əрі - берідесін желге бет қойып, тура Бел Аранның кезіне қарай тартты; бұл бет елсіз жапан түз, ұры-қары жүретін
жер; бəрінен бұрын биыл қырда қасқыр көбейіп, осы өңірдегі ауылдың
күнде бір малын жеп, тынышын алып тұрған-ды. Жаны ышқынған əйел
түйеден қалмай сүрініп - жығылып келеді. Көзіне тер құйылды.
Бел - Аранның кезінен əрі асып, енді елсіз бұйратқа бет қойғасын түйе қара
үзіп алыстап ұзай берді.
− Арам қатқыр сары інген... Жамандатқыр сары інген! - Кенжекей бір
жығылып, бір тұрып жүгіріп келеді. Өкпесі алқынып аузына тығылды.
Даусы шықпай, тамағы кеуіп қарлығып қалды. Мес аударылып түсті. Сілесі
қатқан Кенжекей еңіреп отыра кетті.
***
Тəңірберген оянғанда күн əлі шыға қоймаған-ды. Түндігін жауып, есігін
түсіріп, кілем -текемет ұстап тастаған жиһазды бай үйдің іші елең-алаң
шақтағы бозғыл сəулемен көлеңкеленіп тұр екен.
Киіз үйдің əрқашан кісі бойын құп-қунақ қып сергітіп тұратын дағдылы
салқын ауасын жас мырза оянған бойда бірден сезді.
Түнде кеш жатса да, ұйқысы қанып қапты. Тек азырақ денесі тоңазиын
деген. Сыртта қара суық жел ызылдайды. Бір- екі рет ауыл шетінен ит үрді.
Мал қайырған кісі болу керек, ық жақ беттен, алыстан еміс-еміс дауыс
естілді. Ауыл үстінің дағдылы дыбысына жас мырза жөндеп құлақ аспай,
өзімен бір көрпе астында бір бүйірін қыж - қыж қайнатып жатқан
келіншегіне қарай аударылып түсті. Ақбаланың сұлу денесін атлас көрпе
астынан да анық көріп, қалың шашын, түлкі сағақ аппақ мойнын, жұп жұмыр иығының басын шолып өтті. Елең - алаңдағы бозғыл сəуле жас
келіншек өңін көлеңкелеп жұмсарта түскен.
Тəңірберген келіншегін құшақтағысы кеп оқтала түсті де, өзін тежеп
қалды. Өткен түні келіншегі ренжіп:
─ Саған қолым жеткеніне мəз болып, ата-анамның алдынан өтпей, аруақтан
аттап кетіп едім. Сенен сұраған өтінішім болсын: əке - шешемді шақырып
ырза қып жібер, - деп бұған тосын бір тілек айтып еді.
Ақбаланың жайын ұғады. Артынан ата - анасы келмей, іздеусіз кетіп бара
жатқанына зəбірленеді. Ақбала өтініш айтпаса да, Сүйеу қартты шақырып,
жүзін жылытып алу өзінің де ойында бар- ды. Ел ішінде сөзі сыйлы
қарттың бетін бері қаратса, түбі бір рудың тізгіні қолына тиері анық.
Тəңірберген бірақ бұл ойын бір жанға сездірмеді. Ақбалаға да ішін
ашпады. Ақбала оның үндемегеніне бірде ренжіп, бірде ызаланып жүрді де,
кеше сырт айналып жатып қалған-ды. Сонысынан қозғалмаған екен. Ұйқы
үстінде де түндегі ашуы тарқамай, қасын түйіп ширығып апты.
Тəңірберген түрегелді. Сыртқа шықты. Үй сыртындағы қырға қарай бет
қойып келе жатып, күз айының ызғыған қара суық желіне, бұлтты аспанға
көз салды. Онан өріске айдайтын мал қамымен ерте тұрып, бүрсеңдеп
жүгіріп жүрген сауыншы əйел, жалшы жігіттерге көз қиығын салып келе
жатып та қайын атасы ойынан шықпады. Қызыл көз тентек шалмен
татуласу жағын ойлады.
Қанша айтқанмен тірі кезінде болыс ағасының бұған мықты пана болғанын
осы күні біліп жүр. Болыс ағасы тұрғанда етек - жеңін кең ұстайтын. Ел
ішінің дау-шарына араласпай, теңіз жағасын жайлаған жалпақ елге бұл
ылғи да жақсы жағынан көрінетін. Əдетте бір жан бұның не істеп, не
қойып жүргенін білмейтін: бір істі істердің алдында бұл əдетте су түбіне
шым батқан тасша жым - жылас жоқ боп кетіп, сонан бір күні бар шаруаны
астыртын бітіргесін жақсы ат, жүйрік тазы, сəнді киіммен бойы жарқырап
шығатын; мықтысы əлсізін талап, қырқысып жатқан қиянаты мен күнəсі
мол мына дүниеде күнəкар болмай, тал бойын таза сақтап жүрген жалғыз
кісі бір өзі сияқты; түн болса, ұйықтаған ауылдың сыртын торып аш
бөрідей жортып мал барымталап, қыз алып қашып, сарт - сұрт сойылдасып
жататын зорлық - зомбылықтан бейхабар жүрген пəк жан сияқты. Ондай
жерде ол адам баласына жазықсыз, ойынын ойнап, күлкісін күліп, өзіменөзі жүрген күнəсіз жан сияқтанып қара мұрты қиылып тұратын. Оны осы
сəтте көрген кісі: «Апыр-ай, мына баланың иман жүздісін - ай!» - деп
ойлаушы еді. Болыс ағасы өлгелі бұрынғы мінездің бəрі қалды. Ағасының
кегін қуған жігіт бір топ солдатты бастап келіп, тал түсте, толы халықтың
көзінше Кəленнің қатын-баласын байлап əкетті. Онан кейін балықшылар
аулымен ашық тартысқа түсіп, Кəленді ұстатып, өзіне қарсы келгеннің
бəрін құртты. Енді бұрынғыдай біреудің ығын паналамай, жауласқан жерде
бойын көрсетіп қап жүр. Соның бəрінде де ол болыс ағасының бір қатесін
ұмытқан емес. Қара күшке қаттырақ басқан ағасы ел ішіндегі арқа сүйер
адамдардан айырылып, алды-артын жалаңаштап алып еді.
Осыны жүрегіне қатты түйген жігіт кейінгі кездері қол күшін молайтып,
төңірегіне қара-құра топтап жүр...
Тəңірберген үйге тез оралды. Тілінің ебі бар бір кісіге адам жұмсап дереу
шақырып алды; еркін дəйексіздеу демесең, өздеріне қарағанда Алдаберген
софыдан кейінгі үлкені осы еді. Тəңірберген қайын атасымен екеуінің
арасын жақындататын делдал дəнекер болуын өтініп еді; анау құлшынып
кірісетін пейіл білдіріп жүгініп отыра қалды:
─ Мырза, маған сен. Сүйеу қарт қатты ғой, бірақ қара тасты жібіткен тіл
шақар шалдың зəрін қайтара алмаса кесіп - ақ таста.
Тəңірберген тым елпілдеп тұрған, тез пейіл кісіні жақтырмайтын.
─ Жə, жолың болсын! - деп оны шығарып салды. «Ақбала қуанатын
болды», - деп ойлады. Əншейінде кісі таң қалғандай талай үлкен істерді
қолынан атқарып жүргенде, бұл өзіне дəл осы бүгінгідей ырза боп көрген
емес-ті. Əлгі əзірде суға кеткен Ақбаланы асыға күтіп отырған үстіне софы
ағасы кірді. Қасында Тəңірбергеннің бəйбішесі. Ол екеуінің арт жағын ала
тары бір топ кісі үстіне үнсіз кіріп келе жатты.
Тəңірберген алғашқыда мыналардың келісіне мен бермеп еді. Ет жегісі
келгенде софы ағасының дəл осылай қасына кісі - қараны молырақ ертіп,
шұбалып жүретін жайын білуші еді; ол тек мына кісілердің арасынан
əлгінде Сүйеу қартқа жіберген кісіні көргенде түсі бұзылып кетті.
Софы да бар ызғарын бетіне жиып келген екен. Керек десе, қасына еріп
келген кісілердің жайғасып отырғанын күтпей, төрге шыққан бойда
тіктеліп Тəңірбергенге қарады.
─ Бетіңнен қағар бір пенде табылмай, тыюсыз кетіп жүрсің. Үлкен-кішінің
бəрін басынып алдың. Е, немене, өзіңнен басқа кісі жоқтай əукеңді салып
кеткенің.
Тəңірберген софы ағасына ыңғай бермей, қырындап бүйірін беріп отыр.
─ Əй, бала, - деп Алдаберген софы енді асасының ұшын інісіне ызғарлана
безеді, - уа, бетіңді бұр. Бермен қара! Бірге туған бауырластығымды
сыйламасаң да, алдыңа сақалымды салып, үлкендік ете келіп отырмын. Рас,
сен Сүйеудің қызына үйлендің. Құда түсіп қолынан алған жоқсың, оның
аруағын аттап зорлықпен алып отырсың. Жə, оныңды, тіпті, құп дедік.
Ежелгі бір жауымыздан есе алып бергендей көріп едік...
Тəңірберген бұл жолы да бастапқы міз бақпаған қалпынан қозғалмай, сұлу
жүзі сыздап, шалқалап отыр. Алдаберген оның үндемегенін өзінше түсінді.
Інім ұятын мойындаған екен деп кəрі софы енді тіпті өктемсіп, кең танауын
көтере сөйледі:
− Сен немене, бүгінгі күні есіңнен танған сияқтысың. Қызын алдым деп, қу
кедейді аулыңа шақырып жатқан көрінесің. Бізді сыйлайтын болсаң, ол
қақпас шалды шақырмайсың. Ол- жауың. Жаудан жақындық іздеме. Осы
отырған бар кісінің, мына қыздай алған жалғыз жарың бəйбішеңнің де
өтініші бұл, - деп Алдаберген софы Ақбаланың өз аяғынан келгенін əдейі
қағытып өтті.
Сыр бермей отырған Тəңірберген осы арада жаны ауыратын бір жеріне
аңдаусызда біз сұғып алғандай, танауы əнтек дір етті. Қарасұр бəйбіше
ертеден бері қыбыр етпей, қарсы беттен күйеуін бағып отырған-ды.
Тəңірбергеннің жаңа жаны дір еткендей болғанын байқағанда оның өз
жанын да біреу бұрап үзіп алғандай болып еді.
Алдабергенге еріп келген кісілер бастарын бауырына алып, мүлгіп отыр
еді; сүйтсе олардың баққаны бар екен. Софы пəтуасын айтқанда олар да
шұғыл құптап, бастарын шұлғып құнжыңдады да қалды:
─ Иə, біз саған салмақ салғалы келдік.
─ Бір тілегімізді берер деп келдік.
─ Сүйеу қартты аулыңа шақырып, кешегі болыс ағаңның аруағын аяққа
баспа. Дұшпанға таба қылма!
Осы тұста Сүйеу қартқа жұмсаған кісі сөзге араласып:
─ Тəңірбергенжан, софы ағаңның сөзіне құлақ сал... - деп мəймөңкелеп
келе жатыр еді, Тəңірберген күйіп кетті.
− Ой, жексұрын... көрінбе көзіме, жоғал! - деп, оның жасы үлкендігіне
қарамай, жекіріп тастады да, есік жақта отырған өзінің атқосшысы - ақи
көз жігітке иек қақты.
− Жинал. Сүйекеңе бар. Қызын қолынан ала алмадым. Кешірсін.
Бауырынан шыққан баласын тастай ма, қызына келсін. Қол қусырып күтіп
аламыз. Соңыра еліне ырза қып, ырғап - жырған жөнелтем. Сүйекеңе осы
сөзімді жеткіз де, өзің бастап ертіп əкел!
− Құп, мырза. Өз сөзіңдей қып жеткізейін!
Ақи көз жігіт тұра жөнелді. Үй іші жым - жырт. Мынадан кейін бір жан
қозғалуға қорыққандай, қыбыр етпей, отырған - отырған жерінде сілейіп
қалған-ды. Дəл соның үстіне Ақбала келді. Иінағашын сыртқа қалдырып,
екі шелек суды алды да, шолпысы сылдырап, сызыла басып ішке кірді. Үй
толы кісіні ішке кіргесін көріп, бұл ауылға жақында түскен жас келіншек
именшектеп қысылып қалды. Күндесі жаққа қарамауға тырысты. Төр
алдында дөңбектей боп отырған көк сақалды, ірі денелі софыға бұрылып,
көп ішінен оның бір өзіне ілтипат етіп, оң тізесін сəл бүгіп сəлем беріп еді.
─ О, бетпақ, көрінбе көзіме!.. Жоғал! Жоғал! - деді Алдаберген софы
қолымен бетін көлегейлеп, сырт айналып.
Долылық буып, жарыла жаздап отырған бəйбіше өзін қостайтын адам
шыққасын көтеріліп кетті:
─ Ойбай, ойбай!.. Мына тоқал... Қуарған қу тоқал жетті ғой менің түбіме, деп дауыс салып далаға жүгіре шықты.
Ақбала құп-қу; кінəсін анық сезбесе де, мына кісілердің алдында бір айыбы
болғанын білгендей қолынан шелегі түсіп кетті; кісі бетіне қарай алмай,
көзін төмен салып қор болған қалпы, жаңа софыға сəлем еткен жерде
тапжылмай сілейіп тұр.
Тəңірбергеннің де тап қазіргі түрі адам аяғандай; əншейінде сыртқа
істейтін мінезін үйге істеп, қандай ойында қатын - балаға қасы мен
қабағынан аңғартып бойын суық ұстап отыратын жігіт тап қазір біртүрлі.
Далаға шыққасын да долылығы басылмай, ауыл айналып ойбай салып
жүрген бəйбішесіне түк істей алмай отыр.
─ Сен істеріңді істедің. Жас тоқалдың жолына осы отырған бəрімізді
қабаттап қойып бауыздадың. Ендеше, сен қылғанға мен қылдым... Өзім тірі
тұрғанда ол ақшұнақ шал бұл ауылдың топырағын басса көрейін. Бұл
ауылға келер болса, менің өлігімнің үстінен аттап келеді, - деп Алдаберген
софы анық жаулыққа бет бұрды. Осыдан артық тілге келмей, нөкерлерін
ертіп шығып кетті. Тəңірберген түрегелді. Дəл бір соққыға жығылғандай
бойын ала алмай тұрған Ақбаланың қасына келді.
− Жə, жасыңды тый. Онан да ертең əке - шешеңді күтіп алу жағын
қарастыр.
***
Тəңірберген бір топ аттылы кісінің алдында ақ арғымақты ауыздыққа керіп,
сыдырып келе жатты; ол жаңа ауылдан шыға сала қамшы басып еді, былай
ұзап шыққасын ат екпінімен іштегі алай-түлей сезім басылып, астындағы
Текежəуміт айғырының басын тартып, ақырын аяңға басты.
Еті қызып алған айғырдың екі көзі оттай жайнап, ауыздырын шайнап,
кейде Тəңірберген қос тізгінді қаттырақ тартқанда жалт беріп жолдан
шығып, біразға дейін бүйірлеп жүріп отырады; қалған уақытта пысқырып,
көстектеп керіліп аяңдап кеткенде, соңында келе жатқан аттылар ілесе
алмай, амалсыз желіп отыратын.
Ақ арғымақтың алдынан арты биік; əсіресе, оның төңкерген қазандай
жалпақ жұп - жұмыр сауырын тегіс жапқан тықыр түгі жылтырап, жылт жылт етіп тұратын. Тəңірбергенге ақ арғымақтың аяңы ұнайтын. Жолға
шыққанда көбіне осы атты мінетіні содан; басқа қасиетінен бұрын оның
бауырын керіп аяңдайтын көшелі, кербез жүрісінен біртүрлі жанға жайлы
рахат тауып, астындағы ат емес, қайық сияқтанып кетуші еді. Тəңірберген
ауылдан шыққалы əлі қыбыр еткен жоқ. Арғымақтың тас төбесінде
шаншылған қос құлағынан көзін айырмай қадалып апты. Сыртынан
қарағанда сұлу денесі ерге құйып қойғандай; екі иығының басы тіп - тік
боп тура алдына қарап отырған нығыз қалпынан енді қайтып қозғалмай,
айғырдың аяңына ырғалақтап, басындағы ой да дəл осы қазір тербеліп келе
жатқандай.
Денесі суынғасын арғымақ ендігі қалған жолда ұрынбай, басын шұлғып
тастап, бір қалыппен баяу жүріп келе жатты. Əлі де болса Тəңірбергеннің
қабағында кірбің бар; жаңағы оқиға өзіне жаман əсер қалдырған; қанша
ұмытайын десе де көңіл кірі лайланған судай боп софы ағасы мен
бəйбішесінің қылығына ренжіп келеді; көзі тірісінде көңілі толмаса да,
кешегі болыс ағасының софы ағасынан бір артықшылығы болатын; əрине,
о да тайыз, о да тоқмойын еді; оның да өзінен шығатын ар жағында бір
түйір ақыл болмаса да, тым құрыса осындайда пайда - залалын біліп, үнемі
інісінің аузына қарап отыратын.
Құдайменде өлгелі софы ағасына жел бітті. Тəңірбергенді баласынып,
билікке таласқысы кеп, əр кезде əлгідей үлкендігін арқаланып қиғылық
салып жатады. Абыралыға қараған ағайын - туғанды азғырып, бұған айдап
салып қойған түрі анау. «Ақылсыз сорлы, қолына билік тигенде не бітірем
дейді екен...»-, деді Тəңірберген ішінен.
Осы қазір өзінің жалғыздығын қатты сезіп келеді. Бір үміті - оқыған інісі.
Оның елге келуі көп кісіге желеу болып алды. Осы өңірдің игі жақсылары
оқыған зиялы жігітпен дидарласуға құштар боп, көп күннен бері ауыл үстін
басып жатыр. Бөрінің де арғы ойы белгілі: оқыған жігіт соңырағы күні
сырқатынан тəуір боп Шалқар мен Ырғыздың бірінде қызметке орналаса
қалса, қысылған жерде оны өздерінің бір кəдесіне жаратпақ.
Тəңірберген мырс етті. Əдемі бетіне ащы мысқыл шауып, іште жатқан ыза
мен ызғарды танытып сұп - сұр боп сұстия қалды. Құдай - ау, осы
заманның кісісі қалай ұсақталып кеткен?! Əлдекім болса бір сəрі. Ат
басындай азамат... игі жақсы деп жүрген ығай мен сығайыңның істеп
жүргені осы. Түбіне найза бойламайды деген Рамбердінің де қулығы көген
басынан аспапты. Мал өрісінен арғы жер, онан арғы дүние өртеніп жатса
да оған бəрібір. Жə, жə, жалғыз Рамберді ме? «Өзің не бітірдің?» - деген
тосын сұрақ бүйіріне шаншудай қадалды. Өзі де жалаңаш құйрықпен тікен
үстіне отырғандай, əрлі - берлі қипаңдап дозғалақтап қалды. Ауылдан
шыққалы алғаш рет ол жан - жағына бұрылып, жусанды, бетегелі далаға
көз тастады да, толқып кеткен көңіл қайта тынышталып, көк қасқа ерге
құйрығын қадап жайғасып отырды.
Ат құлағы кейде алыстап, көгілдір ауада қылтылдап отырады. «Бəсе, өзің
не бітірдің?» -деді ол ішінен. Болыс ағаң қаза тапқалы шаруаға шындап
қарадың. Ебейсінге есеңді жібермей, базарға қосқан малыңның пұлын
өндіріп алдың. Тағы да, міне, мал қуып келе жатырсың. Кешегі приемда
Кəлен қуып əкеткен жылқыңның құнын өндіріп алмақ боп қаһарға мініп
келесің.
Тəңірбергеннің тізгін ұстаған қолы сұлық түсіп, көк қасқа ердің қасына
асылып қалды. Ат басын бұрып ізінше кері қайтып кеткісі кеп кетті. Онан
ағасының өлімін тез ұмытқанына ренжіді. Өлім суық па, əлде өзім
қаталмын ба деп ойлады. Өзім қатал болармын деген ойға көңілі ауа берді.
Бірге туған бауырының бетін жапқан топырақ суымай жатып, көңілінен
шығып та кетті. Көзі тірісінде ол сорлыны тайыз көріп, көңілі толмай
жүрді. Қазір софы ағасын менсінбейді. Сонда... бəтір - ау, ағаларыңнан
асқаның қайсы? Солар жүрген ескі жолдың шиырынан шыға алмай, мал
барымталап, жоқ; қуып жүрген жоқсың ба? Былтырғы бүліктен кейін, мына
боз дала бұрынғы бойкүйез тірлігін қайта тапты. Тынышталды. Бірақ онан
арғы дүние бар түгін бетіне шаншып, түтеп келе жатқанын байқамапты.
Жоқ, байқадың! Байқап жүрсің! Үлкен шаһарларды айтпағанда, мына
іргеде тұрған кішкентай Шалқарға барған сайын беті қатты бір заманның
кейпін танитын. Əне бір жолы темір жол жұмысшыларының ереуілін көрді.
Өңшең білегін сыбанып жұдырығын түйіп алған түсі суық жұмысшылар
қызыл туды төбесіне көтеріп, лек - лек болып көшеге шыққанда өзгені
былай қойғанда бұлар Құдай көретін əлгі татар байы Теміркенің құты
қашып, көк дүкеннің есік-терезесін жалма - жан жауып ала қойған-ды.
Шын сасқанда көп бөлмелі үйден тығылатын тесік таппап еді-ау! Көшеге
шыққан ығы-жығы халық тарағасын да татар байы көпке дейін өзіне-өзі
келе алмай, күйген терідей құрысып: «Заман бұзылды бит. Алар сені аями,
бас кесер бұзықлар! Жөлік бит, жөлік олар», - деп күбірлеп отырып еді.
Шаһарлы жерің солай болғанда, осы өз ауылың тыныш па? Бəсе, тыныш
деген түкпірдегі далаңа қарашы. Жыл сайын жұтқа ұшыраған кедей
ауылдар теңіз жағасына көшіп кеп, балықшылар аулының қарамын
молайтып жатыр...
Aт пысқырып қалды. Тəңірберген шошып оянғандай, босаңсып бара
жатқан бойын билеп-ап, енді байқап қараса, тізгін еркі өзіне тиген ат
алдындағы бір биік сары төбеге тұмсығын тірей тоқтапты. Қасына ерген
қосшылары да Тəңірбергеннің ойын бөлмей, кейініректе иіріліп тұр екен.
Жаным - ау, мынау қай жер? Қайда тұр? Неге тұр?
Тəңірберген тізгінін жиып ап, ер үстіне дұрысталып отырып төңірегіне
қайта көз салып еді. Сол жақ қапталында шымылдықтай созылып жатқан
Бел - Аранды көрді. Сонан кейін ғана жер шамасын болжады. Өзінің осы
жолға не мақсатпен шыққаны да есіне түсті. Сол сол - ақ екен, ат тұмсығын
тірей тоқтаған мына биік сары төбе де бұның көзіне оттай басылды. Осы
сары төбенің арғы астында балықшылар аулы отыр. Өткен жолы Ақбаланы
алып қашқан боп, бір топ аттылы түн қатып ұрланып кеп, осы төбенің
астында, дəл осы арада иіріліп тұрған. Ат пысқырмасын деген сақтықпен
бəрі де күні бұрын аттарының тұмсығын тұмылдырықтап алып еді: сол
бойда Ақбалаға астыртын хабар салса да, өздері ауыл торыған ұрыдай ат
жалын құшып, ілгері жақтарына көз тігіп тұрғанда, кенет біреу қараң етті.
Тəңірберген шыдамай, ақ арғымақты тебініп, тобынан үзіліп ілгері шыға
бергенде, ар жағынан ес - түс жоқ Ақбала жан ұшырып кеп, ақ арғымақтың
мойнына құлап асыла кетіп еді - ау! Əлі құрып, алқынып жеткен
келіншекке бұ да ат үстінен шұғыл ұмтылып, аш белінен құшақтай алып
еді.
Ой бітсе де Тəңірберген осы бір ыстық елесті қия алмай, көңіліне іркіп тұр.
Туған-туысқанын ренжітті, бірақ ол бүгінгі ісіне, бəрінен бұрын Ақбаланы
риза қып əкесіне кісі жібергеніне көңілі бітіп кетті де, арғымақты
қамшымен тартып қап, сары төбенің басына шауып шықты. Кешегі қара
дауылдан кейін жел басылып, шырадай тынып тұр еді: бұлттан арылған көк
аспан жарқырап ашылыпты: тек сонау шалғай шетте, көкжиек пен көк
теңіздің дəл бір жымы білінбей жалғасып кеткен жерінде теңгедей ақ бұлт
көрінеді: о да аспаннан жылжып түсіп, көк теңіздің бетінде адасқан сеңдей
боп ығып бара жатқандай; теңіз беті тып - тыныш; əншейінде ашу-ызасы
бойына сыймай өкіріп уылдап-шуылдап жататын сонау аңғар бет, ашық
айдын тап қазір толастап тыным тапқан. Бүкіл ұлы теңіз күн сəулесінің
астында керіліп аппақ боп жалтырап жатыр екен. Сары төбенің басына
шауып шыға келгенде теңізге бергі жағынан мінбелеп төніп тұрған қара
жардың қақ ұшар басына салған жерқазбалар да құжынап қоя берді. Өткен
жылы аң аулап жүріп, Ақбаланы көргісі кеп Еламанның үйіне түскенде,
балықшылар аулы мұншама көп емес еді; қазір қарамы онан анағұрлым
молайып, қанаты жайылып кеткенін ұнатпай, ауыл мөлшерін көзімен
шолып келеді. Ішінде шөгіп жатқан көптен бергі реніш қайта оянып, көңілі
лайланып, əркездегідей осы жолы да өзінің балықшылар аулынан мал
даулап келе жатқанын мысқылдап, ренішпен есіне алды.
Қасындағы бар кісімен Достың үйіне түсті. Қарақатын сасып қалды.
Бəрінен бұрын от басында жатқан тулақты қайда тығарын білмей,
көйлегінің етегімен жауып жалп етіп үстіне отыра кетті.
Тəңірбергеннің қасындағы дембелше жігіт Қарақатынға жетіп барып,
аяғымен теуіп жіберді.
─ Ой, бүйіріңді тесіп шыққыр. Мынау біздің мырзаның құла байталының
терісі ғой.
Ақкемпір ақырын жылысып сыртқа шығып кетті; əншейінде басынан сөз
асырмайтын Қарақатын бұл жолы жұмған аузын аша алмай, бір уыс боп
бүрісе қапты. «Атаңа нəлет, ақылсыз қатынның ұстап бергенін қарашы», деді Дос ішінен. «Осы тулақтың көзін құрт», - деп қанша қақсаса да, атаңа
нəлеттің қатынына тілін алдыра алмай қойып еді.
Осы кезде Мөңке бастаған бір топ балықшы ішке кіріп, есік алдына иық,
тіресіп тұра -тұра қалды. Басы бауырына кеткен Дос оларды байқаған жоқ.
─ Неғылса да бізден бір білместік болды, - деді ол міңгірлеп.
─ Жоқ, бұл білместік емес. Бұл біздің мырзаға біліп тұрып істеген
жаулығың. Жау кісінің ісі.
─ Жазықсызбын демеймін. Тəңірберген шырағым, не істесең де
қолыңдамын.
Тəңірберген түк деместен суық томсарып отыр. Осы түріне қарап, əлгі
дембелше жігіт мырзаның əлдеқандай бір іш есеппен бұған осы арада бар
ерікті беріп қойғанын шамалады. Сосын ол мыналарды неғұрлым қырына
алса, соғұрлым мырзаның ойынан шығарын біліп:
− Иə, қолымызға түстің. Ұрлығыңмен ұсталып отырсың, тырп етіп көрші
сен, кəне, - деп зілдене түсті.
− Шырағым, не істесең де...
− Қой, əрі! Не істерімізді өзіміз білеміз. Жоғымыз жалғыз құла байтал ма?
Сендерден Кəлен айдап əкеткен жылқының құнын тұтас өндіріп алғалы
келдік, - деп əлгі жігіт ауыр үкімді де өзі айтып салды; қарсы дау айтуға,
деректесуге келтірмей, Досты қысып, жан алқымға таяп бара жатты. Соны
байқаған Тəңірберген:
─ Жə, менің малымды түгендеуші сен болсаң да қой енді, - деп əлгі жігітті
тыйып тастады да, - адаспайтын адам жоқ, ол кезде Еламан мен Кəленнің
бүлігіне біраз адамның ергені рас. Біраз жаманға жел бітіп, найзасы
төбемізде шошаңдады. Талай малымыз жаудың тақымында кетті. Онан
бірақ Тəңірбергеннің өрістегі малы ортайған жоқ. Құдай құрағанды адам
шашып тауыса алмады. Қайтер дейсің, қарны ашқан күні құла байталды
сойып жесе, ол аға - жеңгемнің маған істеген бір қазынасы шығар, - деп
əлгі пысықай жігіт тарылтып жіберген дүниені Тəңірберген бір ауыз сөзбен
кеңітті де тастады.
Қарақатын қуанғанынан жылап жіберді. Жаңа ғана жерге кіре жаздап
отырған Дос та басын көтерді. Тəңірберген енді есік алдында иін тіресіп
тұрған балықшыларға қарап, айрықша Мөңкеге қадалып:
− Ағайын, жылқыма жау боп тидің. Күшің барда аямадың, қолыңнан
келгеніңді істедің. Бірақ, - деп, осы арада сəл іркіліп, айтар сөзін сабырмен
салмақтай түсіп, - мен оларыңды білместік болар деп кешірдім, кештім,
ағайын, - деп бұлар күтпеген кесім айтқанда, Дос үп-үлкен басымен ұшып
түрегеліп, Тəңірбергеннің қолын сілкілеп, қос қолымен қысып:
─ Рахмет, қарағым, көп жаса. Күшке иілмейтін ағаңды бір ауыз жылы
сөзіңмен жығып кеттің, жеңдің бізді, - деді көңілі босап, жыламсырай
бастады.
Əңгіменің артын бағып тұрған Мөңке осы арада шыдамай, бір аттап алға
шығып:
− Əй, Дос! Ат құнын кешкенге осынша жылағаның не, уа, азамат құнын
арқалағандар да отыр ғой төріңде, - деп еді, жұрт тына қап, тегіс
Тəңірбергенге қарады. Тəңірберген бұған дерек қайтара алмасын білді де,
өзінің дəл осындай қысылған кезде істейтін машықты төсіліне басып,
естімегендей елеусіз қалдырды.
Дос қай жағын ұстарын білмей, қиналған кескінде көзін төмен салып отыр
еді.
─ Ой, жетесіз ынжық, - деп Қарақатын ұшып түрегелді, - сен ынжық
болғасын бізді ит те, құс та басынады. Əйтпесе, сен мына жаман Мөңкені
төбеңде тайраңдатып, үйіңе келген Құдайы қонағыңды тілдетіп қояр ма
едің?! Ойбай-ау, жан адам жуымайтын үйіңе мырза жігіт үлкен басын
кішірейтіп келіп отырған жоқ па? Достың көңілмен күнəңді... қандай ауыр
күнəңді кешіріп кеп отыр. Жаман ит - ау, соны неге ұқпайсың?
Дос басын көтерген жоқ. Бірақ көрер көзге түсі бұзылып, қап - қара боп
тұнжырап барады. Қарақатын одан сайын долданып, тұқырайып отырған
байын түтіп жейтіндей қасында тепсініп тұрып алды. Таңа болмағасын ол
енді Досты жағасынан жұлқылап зорлап тұрғызды.
─ Намыс бар ма өзіңде? Мына қақбасты қу, айдап шық үйіңнен!
Дос Мөңкеге тура қарамаса да, сүзетін бұқадай басын бауырына алып,
бетпе-бет кеп түйіліп тұрып алды. Қарақатынның «қақбас» дегені Мөңкеге
қатты батты; осы жасқа келгенше досы түгіл дұшпанынан есітпеген сөзі
еді; əншейінде төбесінен таяқ айырмайтын жаман қатынын Достың осы
тұста бетінен қақпай, өзіне қарсы шабалаңдатып үргізіп қойғанына тіпті
ыза боп:
− Əй, Дос, мынауыңа қой дейсің бе, əлде маған кет дейсің бе? - деп еді, Дос
морт сынып:
− Шық үйден! - деді ақырын, бірақ бет бақтырмайтын зілді үнмен. Мөңке
оның қатты бұзылған түрін таныды; тілін алмаса, осы тұрғанда оның
төбелесуден де тайынбасын біліп:
─ Ой, Құдай - ай, жігіт деп жүрсем, сенің де құның бір байталдық екен ғой,
- деп Мөңке оған біртүрлі жиіркенішпен қарап тұрды да, бұрылып жүре
берді.
***
Тəңірберген балықшылар аулынан көңілсіз аттанды. Еламан мен Кəленнің
көзін құртса да, бұл ауыл басшысыз қалмапты. Қара борбай шал
қарсыласқандай қауқары барын танытты. Осы жай жанына батқан жас
мырза сұрақты жүзін Досқа бұрып еді. Дос тоқ мойын, дөкір... Өз дегені
болмаса өзгенің жетегіне жүре қоймайтын бірезу қыңыр. Шындап кетсе,
төңірегіне қара- құра топтап, Мөңкемен белдесуге жарайтын бұл өңірде
бұнан басқа адам жоқ. Осы жағдайды ішіне түйген жас мырза ендігі жерге
есебін тауып, Досты бауырына тартып көргісі келіп еді, бірақ оңайлықпен
ішін аша қоймайтын Дос:
− Уақыт бар ғой, ойланып көрейік, - деді.
− Иə, ойлан, - деді мырза. Сыртқа шығып, енді атқа мінер жерде оның көзі
бір қызға түсті. Көзі түскен бойда: «Тəңірім - ay, мынау көңге шыққан
қызыл гүл ғой», - деп ойлады да, ат үстінен Досқа еңкейді:
− Дос аға, мынау кім?
− Төлеу деген жігіттің қарындасы.
− Тө - ле - у?
− Иə, Төлеу. Сен біле қоймассың, қырдан көшіп келген кірме.
─ Coлай де!
You have read 1 text from Kazakh literature.
Next - Қан мен тер - 21
  • Parts
  • Қан мен тер - 01
    Total number of words is 4527
    Total number of unique words is 2350
    35.7 of words are in the 2000 most common words
    52.8 of words are in the 5000 most common words
    61.0 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Қан мен тер - 02
    Total number of words is 4421
    Total number of unique words is 2363
    34.9 of words are in the 2000 most common words
    50.4 of words are in the 5000 most common words
    58.0 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Қан мен тер - 03
    Total number of words is 4448
    Total number of unique words is 2321
    36.7 of words are in the 2000 most common words
    51.4 of words are in the 5000 most common words
    59.7 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Қан мен тер - 04
    Total number of words is 4430
    Total number of unique words is 2308
    34.8 of words are in the 2000 most common words
    49.6 of words are in the 5000 most common words
    57.9 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Қан мен тер - 05
    Total number of words is 4454
    Total number of unique words is 2220
    36.8 of words are in the 2000 most common words
    53.2 of words are in the 5000 most common words
    61.1 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Қан мен тер - 06
    Total number of words is 4479
    Total number of unique words is 2318
    36.4 of words are in the 2000 most common words
    52.4 of words are in the 5000 most common words
    60.9 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Қан мен тер - 07
    Total number of words is 4451
    Total number of unique words is 2371
    36.1 of words are in the 2000 most common words
    51.3 of words are in the 5000 most common words
    59.6 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Қан мен тер - 08
    Total number of words is 4437
    Total number of unique words is 2344
    34.5 of words are in the 2000 most common words
    50.2 of words are in the 5000 most common words
    58.5 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Қан мен тер - 09
    Total number of words is 4412
    Total number of unique words is 2343
    35.0 of words are in the 2000 most common words
    50.2 of words are in the 5000 most common words
    57.9 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Қан мен тер - 10
    Total number of words is 4449
    Total number of unique words is 2341
    34.8 of words are in the 2000 most common words
    50.2 of words are in the 5000 most common words
    58.6 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Қан мен тер - 11
    Total number of words is 4412
    Total number of unique words is 2315
    35.6 of words are in the 2000 most common words
    51.7 of words are in the 5000 most common words
    59.6 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Қан мен тер - 12
    Total number of words is 4405
    Total number of unique words is 2351
    35.7 of words are in the 2000 most common words
    52.1 of words are in the 5000 most common words
    59.8 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Қан мен тер - 13
    Total number of words is 4316
    Total number of unique words is 2293
    35.7 of words are in the 2000 most common words
    50.9 of words are in the 5000 most common words
    59.1 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Қан мен тер - 14
    Total number of words is 4324
    Total number of unique words is 2198
    37.3 of words are in the 2000 most common words
    54.1 of words are in the 5000 most common words
    62.9 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Қан мен тер - 15
    Total number of words is 4389
    Total number of unique words is 2222
    35.3 of words are in the 2000 most common words
    51.5 of words are in the 5000 most common words
    60.0 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Қан мен тер - 16
    Total number of words is 4408
    Total number of unique words is 2321
    35.0 of words are in the 2000 most common words
    51.0 of words are in the 5000 most common words
    58.7 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Қан мен тер - 17
    Total number of words is 4269
    Total number of unique words is 2351
    33.3 of words are in the 2000 most common words
    47.5 of words are in the 5000 most common words
    56.0 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Қан мен тер - 18
    Total number of words is 4370
    Total number of unique words is 2340
    34.6 of words are in the 2000 most common words
    50.9 of words are in the 5000 most common words
    59.5 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Қан мен тер - 19
    Total number of words is 4340
    Total number of unique words is 2298
    34.8 of words are in the 2000 most common words
    50.3 of words are in the 5000 most common words
    58.9 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Қан мен тер - 20
    Total number of words is 4396
    Total number of unique words is 2310
    35.7 of words are in the 2000 most common words
    52.3 of words are in the 5000 most common words
    60.8 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Қан мен тер - 21
    Total number of words is 4349
    Total number of unique words is 2261
    37.3 of words are in the 2000 most common words
    52.7 of words are in the 5000 most common words
    60.0 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Қан мен тер - 22
    Total number of words is 4378
    Total number of unique words is 2252
    36.7 of words are in the 2000 most common words
    52.7 of words are in the 5000 most common words
    60.6 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Қан мен тер - 23
    Total number of words is 4274
    Total number of unique words is 2203
    37.3 of words are in the 2000 most common words
    52.5 of words are in the 5000 most common words
    61.3 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Қан мен тер - 24
    Total number of words is 4271
    Total number of unique words is 2227
    37.0 of words are in the 2000 most common words
    52.3 of words are in the 5000 most common words
    60.3 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Қан мен тер - 25
    Total number of words is 4382
    Total number of unique words is 2232
    38.4 of words are in the 2000 most common words
    54.1 of words are in the 5000 most common words
    62.2 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Қан мен тер - 26
    Total number of words is 4298
    Total number of unique words is 2135
    38.8 of words are in the 2000 most common words
    54.8 of words are in the 5000 most common words
    63.3 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Қан мен тер - 27
    Total number of words is 4343
    Total number of unique words is 2275
    36.5 of words are in the 2000 most common words
    53.2 of words are in the 5000 most common words
    61.6 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Қан мен тер - 28
    Total number of words is 4325
    Total number of unique words is 2295
    36.8 of words are in the 2000 most common words
    51.0 of words are in the 5000 most common words
    59.1 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Қан мен тер - 29
    Total number of words is 4297
    Total number of unique words is 2144
    38.4 of words are in the 2000 most common words
    52.4 of words are in the 5000 most common words
    61.1 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Қан мен тер - 30
    Total number of words is 4316
    Total number of unique words is 2330
    36.1 of words are in the 2000 most common words
    51.5 of words are in the 5000 most common words
    59.4 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Қан мен тер - 31
    Total number of words is 4351
    Total number of unique words is 2095
    35.7 of words are in the 2000 most common words
    51.7 of words are in the 5000 most common words
    60.4 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Қан мен тер - 32
    Total number of words is 4265
    Total number of unique words is 2396
    35.0 of words are in the 2000 most common words
    50.1 of words are in the 5000 most common words
    56.7 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Қан мен тер - 33
    Total number of words is 4341
    Total number of unique words is 2196
    36.8 of words are in the 2000 most common words
    53.2 of words are in the 5000 most common words
    60.4 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Қан мен тер - 34
    Total number of words is 4466
    Total number of unique words is 2269
    36.4 of words are in the 2000 most common words
    51.8 of words are in the 5000 most common words
    59.5 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Қан мен тер - 35
    Total number of words is 4440
    Total number of unique words is 2326
    34.3 of words are in the 2000 most common words
    48.9 of words are in the 5000 most common words
    55.7 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Қан мен тер - 36
    Total number of words is 4337
    Total number of unique words is 2333
    36.2 of words are in the 2000 most common words
    52.1 of words are in the 5000 most common words
    59.5 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Қан мен тер - 37
    Total number of words is 4346
    Total number of unique words is 2321
    35.0 of words are in the 2000 most common words
    51.4 of words are in the 5000 most common words
    59.4 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Қан мен тер - 38
    Total number of words is 4312
    Total number of unique words is 2383
    36.1 of words are in the 2000 most common words
    52.5 of words are in the 5000 most common words
    60.8 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Қан мен тер - 39
    Total number of words is 4278
    Total number of unique words is 2311
    35.9 of words are in the 2000 most common words
    50.4 of words are in the 5000 most common words
    59.0 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Қан мен тер - 40
    Total number of words is 4369
    Total number of unique words is 2213
    37.5 of words are in the 2000 most common words
    53.3 of words are in the 5000 most common words
    61.3 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Қан мен тер - 41
    Total number of words is 4462
    Total number of unique words is 2237
    37.2 of words are in the 2000 most common words
    53.9 of words are in the 5000 most common words
    61.8 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Қан мен тер - 42
    Total number of words is 4393
    Total number of unique words is 2371
    35.3 of words are in the 2000 most common words
    51.2 of words are in the 5000 most common words
    59.1 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Қан мен тер - 43
    Total number of words is 4406
    Total number of unique words is 2237
    37.5 of words are in the 2000 most common words
    53.3 of words are in the 5000 most common words
    61.2 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Қан мен тер - 44
    Total number of words is 4370
    Total number of unique words is 2241
    35.0 of words are in the 2000 most common words
    50.6 of words are in the 5000 most common words
    59.3 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Қан мен тер - 45
    Total number of words is 4302
    Total number of unique words is 2188
    35.2 of words are in the 2000 most common words
    50.9 of words are in the 5000 most common words
    59.6 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Қан мен тер - 46
    Total number of words is 4393
    Total number of unique words is 2285
    36.9 of words are in the 2000 most common words
    53.5 of words are in the 5000 most common words
    60.4 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Қан мен тер - 47
    Total number of words is 4406
    Total number of unique words is 2290
    34.3 of words are in the 2000 most common words
    50.1 of words are in the 5000 most common words
    57.2 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Қан мен тер - 48
    Total number of words is 4373
    Total number of unique words is 2175
    35.2 of words are in the 2000 most common words
    50.8 of words are in the 5000 most common words
    58.3 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Қан мен тер - 49
    Total number of words is 4321
    Total number of unique words is 2337
    34.2 of words are in the 2000 most common words
    49.5 of words are in the 5000 most common words
    57.5 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Қан мен тер - 50
    Total number of words is 477
    Total number of unique words is 378
    42.0 of words are in the 2000 most common words
    52.9 of words are in the 5000 most common words
    59.1 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.