Қан мен тер - 26

жетімектің осы күйге ұшырағаны... бəрі, бəрі сонан! Өзінен! Өзінен!..»
Құдды біреу онан кінəлі кім деп, ақ - қарасын ашып беруін сұрап
жатқандай. «Сен, сен кінəлісің! Сен... Се - н - н!» Əлгінде шыны тілген
қолдан қан көп аққан-ды. Сол енді сонау саусақ, қара тырнақтан бастап
білегі, қолы, бүкіл иығын көтертпей шымырлап ұйып, əрі - берідесін тіпті
шыдатпай, солқылдатып əкетіп бара жатқанын да елең етпей, қайта - қайта
бұрынғы күйеуіне шүйлігіп: «Мұзға шықпа деп қанша жалындым, - деді
ішінен, - дауыл боларын білдің. Білдің! Біле тұра айтқанды тыңдамадың.
Қашанғы қыңырлығыңа бастың. Мұзға шықтың. Орысты өлтірдің. Мені
аясаң, дүниеге келгелі тұрған баланың келешегін ойласаң, орысты өлтірер
ме едің?.. Сен!.. Сен кінəлісің. Кінəлісің. Кінəлісің».
Ақбала құп-қу. Қаны қашқан боп-боз ерін дірілдеп, өксік қысқан көкірек
көтеріліп -басылып, көзінде мөлтілдеген толы жас мөлт-мөлт омырауына
тамды. Ақбала жасын сүрткелі қолын көтере берген-ді. Ертеден бері
үрпиіп, бұрышта тығылып тұрған естияр екі бала:
− Апа!.. Əй-əй апа, қан! Қан, - деп жүгіріп кеп, екеуі екі жақтан шырқырап
қоя берді.
Ақбала қанды енді көрді.
− Ух, құрысыншы. Итшілік өмір ғой, - деп енжар қимылмен астындағы
алашаның шетін қайырып, əйнек тілген алақанын топыраққа басты да,
қолымен жер тіреп отырып қалды. Əлі де ештеңе сезіп отырған жоқ. Қара
көлеңкелене бастаған үйде əлгі жетім балалардың бұнан көз алмай үрпиісіп
тұрғанын да байқамады.
− Жа - й... Жай отырсың ба? - деді, жақындауға бата алмай, сырт жағында
тұрған біреу.
Ақбала ұзын сарының үйде бар- жоғын да байқамапты. Ақбала түрегелді.
Шам жақты. Мұржасыз шамның білтесін көтеріп жатып, əлдеқалай үстіне
көзі түсіп еді; ақ бəтес көйлектің етегіне жұққан сəл ғана болмашы дақты
көріп, бұны бұрын неғып байқамағанына қынжылды.
Ақбала үй ішінің оны - пұны шаруасын істеп, сосын күні бойы аш отырған
балаларға ас даярлады. Соның бəрінде де Əнуар қалталақтап соңынан
қалмай жүр. Ақбала жүрсе жүріп, тұрса о да тоқтап, көзін жерден көтермей
солбырайып тұрады. Ақбала алғашқыда көңіл бөле қоймап еді; кейін
ызасына тиді.
− Не керек?
− Маған... Ма - ған баа?
− Иə, саған?
− Жай... Тек... тек... Ренжітсем, ке - кешір... - «Мына сорлыға не болған. Есі
дұрыс па? »
− Ақбала... кешір...
− Кешір?
− Иə, кешір...
− Нені кешіруім керек?
− Өзің білесің ғой, он шақты күннен бері ауырып, үйдің берекетін кетіріп
алдым...
− Оның несі айып, кім ауырмайды...
− Жоқ, былай... Неғып дегенім ғой... Бүгін тəуірмін. Құдай қаласа ертең
жұмысқа шығам.
− Ерте тұрып кеткен жоқсың ба?
− Жоқ, қазір тəуірмін. Менің айта... айтайын дегенім...
− Иə?
− Тек ренжіме...
− Айта бер!
− Мына балаларға ана бол. Ендігі жерде екі жарты... - Ақбала көзін төмен
сап, үнсіз тыңдап тұрған-ды. Əнуар сөзін аяқтағанда өзінің осы халін
мысқылдағандай жабырқау жүзіне күлкі білінді. Бұл үйде қазір... тап осы
қазір кету керегін, өйтпеген күнде мына сүмелек сарының тілегін қабыл
алмай болмайтынын білді. Онсыз да қала ішінде өсек көбейіп, кейбір
қылжақтар «некесі қиылмады демесең, түнемелікке қарай төсектері
қосылып кетеді екен», - деп жүр.
− Мені қайтесің. Басың жас, балаларыңа - ана, өзіңе - жар бол атын жөні
түзу əйел табарсың. Қыздай қосылған күйеуіне опа бермеген жан саған не
опа беретін еді?.. Қош бол, Əнуар.
− Жо - жо - қ... не дегенің... жібермеймін...
Ақбала киім-кешегін жиыстырып алды да, көздері жəудіреп тұрған үш
балаға бұрылды.
− Ал, айналайындар, сау болыңдар... - деп, бұйығы балаларды бауырына
тартып бетінен сүймек боп еңкейгенде, көзі олардың көзіне түсіп еді;
естияр екі баланың иегі кемсеңдеп, өкіріп жылап жіберуге аз-ақ тұр екен.
Ақбала олардың көзінен мөлтілдеген жасты көргенде ғана осы сəттегі
өзінің қатал ойынан шошып кетті. Қолындағы түйіншекті лақтырып
жіберді де, жалма-жан тізерлеп отыра қап, бауырына тығылған жетім
балалардың бəрін қаусырып құшақтай алды.
− Aнa... ана, кетпеші.
− Кетпеймін... Айна - ла - йын... Ендігі жерде не көрсем де сендермен
бірдей көрем.
***
Əнуар жұмыстан бүгін күндегіден ерте қайтты. Қабағы түсіп кеткен. Осы
келе жатқанда ол қаланың қапырық ауасын, қолқа атқан күйген кесек иісін
сезген жоқ. Теміркенің көк дүкенін айнала бергенде, ар жағынан арбаның
доңғалағындай, басы - аяғы домаланған біреу шыға келді. Əнуар əдепкіде
мынаның кісі екенін, əлде шыныменен арбаның доңғалағы екенін айыра
алмай, көзін уқалап жіберді. «Бұл пəлеге қайдан кездестім?.. Апыр-ай!
Апыр-ай, қарызын сұрамаса не қылсын », - деді Əнуар бұның қарасын
көргеннен қипақтап.
Бұ да осы қаланың Теміркеден кейінгі бай кісісі. Бұның да қалада дүкені
бар. Жəне Қазалы, Қамбаштың балығын ешкіммен бөліспей, бір қолдан
сатып алып, вагон -вагонымен Орынбор, Орскіге жөнелтіп жатады.
− Ə, Əнуар əфанда, - деді татар байы. Əнуар көзін көтермей, қолымен
құйрығын сипалақ қипақтап тұр.
− Көрінбей кеттің ғой? Қалайсың? Байыдың ба?
Біз... Бізге ондай қайда?
− Түсің қандай боп-боз. Ии, сорлы балақай, ауырып тұрсың əлі. Үйіңе бар.
Жат. Хе - хе... Сенің қатының бик, бик матур, вит.
− Жо... жоқ, ол... ол менікі емес.
− Син еще қусың. Жасырасың. Иари... Иари. Матур қатыныңа сəлем айт!
Сүйдеп тағы да күлді де, қоштасар жерде түсін суытып «қарызыңды
қайтар, сен созып барасың. Ул инди ярами. Ярами», - деді де, құдды біреу
ылдиға қарай итеріп, домалатып жіберген дəл бір арбаның доңғалағындай
домалап ала жөнелді.
Əкесін көргенде үш бала бəрі бірдей орындарынан ұшып тұрды. Əнуар
сыртқа шыға қашқысы келгендей, есіктен аттай бере қалт етіп тұра қалды.
Құдды кінəлі кісідей, жас балалардың жəудіреген көзіне тура қарай алмай,
сырт айналып кетті. Ақбала оның жұмысқа бара сала ізінше тез қайтып
келгеніне таң қалды. Бірақ үндемеді. Əнуар да аузын ашпады.
Бұл үй бүгін де қазан көтермеді. Бір жан жақ ашпады. Күннің қызылы
сөнер - сөнбестен үн-түнсіз əркім отырған жеріне қисая кеткен-ді. Ертеңіне
балалар ерте оянып, қышқылдапас сұрай бергесін, Ақбала төсектен басын
көтерді. Үш баланың ар жағында бетін іргеге беріп бүктетіліп жатқан ұзын
сарының жұмысқа баратын уақыты болса да, төсектен тұрмай жатқанын
көріп:
− Тұрмайсың ба? - деп еді, Əнуар басын көтерді:
− Тұрайын ба? Тұр десең, жарайт, жарайт, тұ-рай-ын.
− Өзің біл. Мен тек жұмысқа баратын уақыт болғасын айтып жатырмын.
− Жұмыс... Қап, кеше айтуым керек еді.
− Нені?..
− Аузым бармады. Сені... балаларды аядым. - «Мына сорлы не деп тұр? »
Ақбала түкке түсінбесе де, бірақ бұның ар жағында қандай да айтуға аузы
бармай тұрған əлдене барын байқап, іші мұздап кетті:
− Жұмыстан қуғаннан сау ма?
− Жо... жоқ. Жұмыстан қуған жоқ.
− Сонда не?
− Не - е... не дегенде... Анада ауырдым ғой. Сонда... орныма адам алып
қойыпты.
Ақбала сыртқа шықты. Неге шыққанын білмеді. Шыққаннан кейін де қайда
барарын, барғанда не істеп, не қоярын білмей, басы зеңіп тұрды да, беті
ауған жаққа аяғы алып келе жатқан-ды. Қайда бара жатқанын білмеді.
Қанша жүргенін де білген жоқ-ты. Кенет даланы басына көтерген абырдабыр, азан - қазаннан онсыз да қатты шуылдап келе жатқан құлағын баса
жаздап, қалт етіп тұра қалды. Назарын тіктеп көз салса сапырылысқан ығыжығы халық. Солардың арасынан аттылы - түйелі ел қазақтары да көрінді.
Түсін шырамытқан бірлі - жарым болмаса жыға танитын ешкім кездеспеді.
Қақтығысқан, соқтығысқан халықтың арасында біраз жүргесін басы
айналды ма, миы мөңгірді ме, үйге қайтқысы келді. Қалаға жақын жуықтағы ауылдардан меске шайқалып келген қымыздың, шұбаттың иісі,
майға пісірген, тандырға пісірген ыссы нан иісі, сары шілденің бір сəт
толастамай, осыдан күні бойы ұйытқып соғатын да тұратын аптап желі,
жаңағы тағамдардың иісі жан-жағынан үзбей келіп, басы айналды ма, тас
төбеге келген өрттей ыстық тапжылмай шақырайып тұрып алды ма, тағы
да бір-екі рет тəлтіректеп кетті. Сапырылысқан мың сан аяқтан ұшқан шаң
да бұрқылдап, сары табан болған базар түс ауа тіпті қыж - қыж қайнап
қапырық боп барады. Кешеден бері нəр татпағанына қарамастан Ақбаланы
қазір көбіне - көп шөл қинады.
Күн кешке тақады. Құжынаған көп халықтың шет жағы сөгілгені болмаса,
алармандар, сатармандар əлі көп. Қазір ақшасыз шерменделер кетіп,
бірыңғай қалталылар мен жалақтаған жалдаптар сақадай екшеліп шыққан.
Сауда - саттық та жанданып, базардағы халық та бір түрлі құйқылжып,
жаны дызығып əрлі-берлі жосып кетті.
Ақбала кеткісі келді. Қолына ештеңе түсіре алмасына көзі əбден жетсе де,
базардан əлденеше рет кеткісі, шыға қашқысы келсе де, бірақ соның
бəрінде де əлденеге жіпсіз байланып қала берді. Сүйтіп жүріп бір кезде
базардың ық жағына шығып кетті ме, тағы да ыстық нан мен жаймада
тұрған неше түрлі тəтті тағам иісі аңқып қоя берді. Тағам иістері оған тағы
да үйде қалған аш балаларды есіне салды. Басы айналғасын көзін жұмып,
басын ұстап тұра қалды. Көзін ашуға қорықты. Көзін ашса тағы да
жаймадағы əлгі тағамдарды көріп, тағы да зығыры қайнарын білді. Қолға
түспейтін тірі күйіктерді көргісі келмеді де, қақтыққан - соқтыққандардың
арасында көзін жерден көтермей, аяғын ілбіп басып келе жатқан-ды. Кенет
төбеге ұрғандай тұра қалды; «О, Тəңірім...» - деп, дəл бір аруаққа
сиынғандай түсі қаша күбірлеп, қуанғаны, əлде қорыққаны белгісіз, көзі
түскен нəрсенің алдында тұла бойы түгел дірілдеп кетті; сəл кідірсе басқа
біреу көріп қалатындай, май топырақ арасынан шеті шығып жатқан он
теңгені табанымен баса қалды; тап бір тышқан інін табанымен басқан
пілдей, тырп етпей тұр; көзінің қиығымен жан - жағына абайлап қарап еді,
ешкімнің ешкімде шаруасы жоқ, баяғыдай ет сатқан, айран сатқан, нан
сатқан жаймаларда үйме-жүйме, ығы - жығы, опыр-топыр халық. Сол
баяғы абыр - сабыр, ынжық арасында қақырайған картузды бір шекесіне
қисайта киген мұртты полисей қамшы ұстаған қолымен бүйірін таянып
алыпты. Бұнымен оның да ісі жоқ. Қайта ар жағындағы опыр - топырға
одырая қарап, ата қаздай қоқиланып тұр екен. Ептеп жүрегі орнына түскен
Ақбала: «Иə, Құдай, Өзің жар бол! Өзің қолда! Қолдай көр!» - деп тілі
жеткенше Тəңірге жалбарынды.
Кенет бір суық ой жүрегіне шауып, мына ығы - жығы халықтың, жаңағы
мұртты полисейдің өп-өтірік түк білмегенсіп теріс қарап тұрғаны тегін
емес сияқтанды. Бұны сынау үшін əдейі істеп тұрмаса не қылсын?
Базардан шыға қашқысы келсе де, тек сол арада үйде қалған балалар есіне
түсіп, өзін əзер тоқтатты. Сол кезде нан сатып жүрген бір кемпір анадайдан
қолындағы ыстық шелпекті жер - көкке сыйғызбай мақтап, жарияға жар
салып, тұп - тура бұған ойыстап келе жатты:
− Жаңа піскен нан. Өзі арзан. Он теңге!
Ақбала дір етті; көзін жаңағы нан сатушы кемпірден айырмады. «Осы
кемпірдің он теңгесі емес пе екен?» Құдай оңдаған да, кемпір көпшіліктің
арасына кіріп, өзі көзден, даусы құлақтан үзіліп көрінбей кетті. Ақбала он
теңгені алайын деп екі рет оқталды. Екеуінде де табанын шоқ басқандай
күйдіріп бара жатқан əлгі он теңгеге қолын созып апара береді де, тартып
алды. Сосын ол: «Қорқатын түгі жоқ, - деді өзін қайрап.- Қолынан түсіп
кеткен ақшасын кім алмайды». Мен де еңкейіп...
Арт жақтан келген біреу оның ақшаға созған қолынан ұстай алды. Ақбала
селк етіп, шыңғырып жібере жаздады.
− Екіқабат емес пе едің? - деді арбаның доңғалағындай домаланған семіз
татар.
− Жо... жооо...
− Онда оқасы жоқ. Əйтпесе, бала тастайтын едің. - Ақбала түсінбеді. Тек
оның астарлап сөйлегенінен қорқып, Тəңіріге қайта жалбарынып: «Өзің
қолда! Қолдай көр!» - деді ішінен. Татар кете қоймады. Үй ішін Орынборда
қалдырып, қара басы бұнда сыбай-салтаң тұрғандықтан əйел затына,
əсіресе, бетінің ажары бар жас əйелге көзі түссе құдды қызыл көрген
күшігендей шұрқырап түсе қалатын-ды.
− Əнуар əфенде қайда?
− Үйде.
− Базарға бір өзің келдің бе? - Ақбала басын изеді.
− Көрдің бе, халық қандай көп?! Бұлардың көбі сенделіп босқа жүреді.
Зато, бұл базар!.. Базарға ақшалы да киле, ақшасыз да килə. Өзі ештеңе
алмаса да, өзгелердің алғанын көруге килə көбі. Қай заттың қарны қанша
екенін білуге, кімнің қалай саудаласқанын көруге келетін бездельниктер де
бар. Бұл базарда... - деп, қолымен қалтасын баса қалды. Ақбаланың жаны
зəр түбіне кетті. Саудагер татар келесі сөзінде: «Бұ базарға біреу -міреуден
түсіп қалған нəрсені қағып əкету үшін жүргендер де бар», - деп
айтатындай, қуысты келіншек қысыла бастады. Оның аузынан осы сөз
шықса болды, табанымен басып тұрған он теңгені тастай сап үйге зытқысы
кеп тұрған-ды. Саудагер татар сөзін тыңдап тұрған біреу бардай, жан жағына сақтана қарап алды да, Ақбалаға еңкейіп:
− Базарда қалтаман жуликтер де бар. Аларқы қой... қой!..- деп, қолын
сілкілеп жөнеле берді.
Ақбала демін бір алды. Сол күні өзінің есі шығып, сонша қорыққанына
кейін оның өзі де күлген еді.
***
Ақбала шошып оянды. Біреу сыртта есікті дүрсілдетіп қағып тұр екен.
Жалғыз терезеге киім тұтқан үй тастай қараңғы. Ұйқылы көзі ештеңе
көрмесе де, қасында жатқан үш баланың арғы жағында жатқан еркек есіне
түсті:
− Əнуар... тұр! Тұр!
− А - а?
− Тұр, біреу есікті қағып тұр.
− Кім?
− Білмеймін.
− Əй, кімсің?
Есікті қайта қақты; бұл жолы жəне жаман есікті сындырып жіберетіндей,
үсті-үстіне дүрсілдете бастады.
− Аш!.. Аш!..
Ақбала тез тұрып шам жақты. Əнуар қалталақтап есікке барды. Өлі де
болса, ол «ашайын ба, жоқ па?» деген үрейлі сұрақпен Ақбалаға қарады.
− Аш! - деді Ақбала.
− Ұры емес пе?
− Құдай шебер - ай, ұры сенің неңді алады?
Əнуар есікті жарым - жартылап аша түсті де, дереу жаба қойды.
− Ойбай, құрыдық... Ұ - ры...
Ақбала ұзын сарыны иығының басымен итеріп жіберді де, жаңағы есік
саңылауынан сырттағы кісіні шала - пұла көргенде шам ұстаған қолы
қалтырап кеткен-ді. «Құдай-ау, өңім бе?» Өңің дегендей, бейтаныс кісі
есікті қайта қақты. Ақбала қатты ұйқыдан оянғандай, жуық арада өзіне
келе алмай, қасында қаралай қалтырап дір-дір етіп тұрған ұзын сарыны əлі
де болса ары ысырып итеріп жіберді де, жалма-жан есікті ашып, сыртта
тұрған кісіні ішке кіргізіп алды. Осы кезде сыртта айқай - сүрең ұлғайып,
бірнеше кісі үй іргесін дүсірлетіп жүгіріп өтті. Ақбала бар жайды енді
ұққандай. Жүгіріп барып сəулесі сығыраңдаған соқыр шамды сөндіріп,
есікті ішінен бекітіп алды. Еламан шалқалап, артына қарай шегіне бере
есіктің жақтауына арқасын сүйеп тұрып қалды. Ал Ақбала өз қолымен ішке
кіргізіп алған кісіге назар аударып қараған да жоқ.
***
Көшеде кісі аяғы басылса да, бүл үйде əлі бір жан қыбыр етпеді. Керек десе
шам жақпады. Еламан, Ақбала екеуі екі жерде тұр. Ақбала тым - тырыс
үйде қаттырақ дем алуға да қорықты. Қозғалайын десе құлап қалатындай
сезді. Өңі, əлде түсі екенін де біліп тұрған жоқ.
Бір кезде үйде өзінен басқа əйелдің жоғы есіне түсті де, үнсіз қозғалып
төсек қамдады. Қараңғыда жолда тұрған шелекті қағып кетті. Бос шелек
даңғыр еткенде, үшеуі де дір етті. Ақбала сəл бөгеліп, шелекті жолдан
былай алып қойды. Еламан мен Əнуарға төсекті бірге салып, өзі
балалардың қасына қисайды. «Жұрттың айтып жүргені бекер болғаны ма?»
-деді Еламан ішінен. Қалай болғанда да Ақбаланың мына сүмелек сарымен
бірге жатпағанына дəн ырза. Көріп тұр, үй иесі қой аузынан шөп алмайтын
момын. Сонан келе, адал асты арамдап кеткендей, салған жерден осы
сүмелек сарыны суданы сүймей, өз денесіне оның бір жері тиіп кетсе де
мұз қарып алғандай түршігіп қап жатқан-ды. Үй іргесінен біреулер жүгіріп
өтті. «Мені іздеп жүрген біреу - міреу ме екен? Мюлгаузин қайда екен?
Қалайда əлгі қысылтаяңда қуғыншылардың бетін олардан аударып, өзімнің
соңыма салып əкеткенім дұрыс болды».
Еламан көзінен ұйқы қашып, əлі де болса ойы онға шауып жатыр. «Бізді
қалай біліп қалды?» - деген ой басынан кетпеді? Ə дегенде бəрі ойдағыдай
басталып еді. Қала шырт ұйқыда. Тек бұлар қараңғыны жамылып темір
жолға жақындай бергенде станса жақтан паровоз айқайлады. Тосын
шыққан ащы дауыстан дір етті. Қасында өзімен бірге келе жатқан
Мюлгаузиннен көз жазбай, шалғайласып келеді. Көптен бері бұған көңілі
салқындап жүргенде, осы істің тұсында аяқ астынан бұған қалай сенім
білдіріп қасына алғанына қайран.
Темір жолды кесіп өткесін, таса - тасаны бетке ұстап бұқпақтап кеп оқшау
тұрған тас үйдің іргесіне жата - жата қалды. Тас үйдің алдындағы жалғыз
фонар жел астында ақырын шайқалады. Қараңғыда бауырына түскен сəуле
де дір - дір етіп, шаммен қоса шайқалып тұр. «Күзетші қайда?» - деп
ойлағанша болмай, бұлар көз тіккен жақтан біреу шам сəулесіне жақындап
келе жатты. - Маған ұлықсат етші! - деді Еламан. Мюлгаузин түрік
майданында талай-талай жау шебіне өтіп тіл əкелген-ді. Осы жолы да сол
машықпен қара кездікті бел ортасынан тістеді де, жер бауырлап еңбектей
жөнелді. Қапелімде қараңғыға сіңіп, бұлар оның қарасынан көз жазып
қалып еді; сүйтсе ол күзетшіге жақындап барып, бір бұтаны қалқалап бетке
ұстап бұғып жата қапты. Есіл - дерті күзетшіде боп, онан көз айырмай
аңдысып жатып консервіден босаған қалбырды байқамапты. Күзетші
қолынан түсіп кеткен əлдебірдеңеге еңкейіп ала бергенде, бұл бұғып
жатқан жерден атып тұрған екен, əлгі қаңылтыр қалбырды аяғы қағып
даңғыр етіпті. Солдаттар оянып, мылтық атылыпты. Оқтар қараңғы түнді
түйреп зу - зу. Қашқандар мен қуғандардың аяғының дүрсілі. Айқай-сүрең.
Тарс-тарс атыс.
Мюлгаузиннің соңынан тұра жүгірген Еламан көз байлаған тастай
қараңғыда күзетші солдаттың өлігіне сүрініп құлай жаздап, жер таяна
бергенде қолына бесатар іліккен еді...
Тағы біреулер терезенің алдынан жүгіріп өтті. Көңілге болмаса бір- екі кісі
Еламан тығылып жатқан үйдің іргесіне жабысып күбір-күбір сөйлесетін
секілді. Еламан жаңа төсек - көрпе астына тыға салған мылтықтың мұздай
теміріне қолы тигесін ғана көңілі сабасына түсті. Сол екі арада жазғы таң
да саз берді. Терезеге тұтқан ескі шапанның шалғайынан алғашқы сəуле
сығалады. Əнуар жөтелді. Сосын басын көтерді. Сосын өз денесін өзі
ауырлағандай, сүлеленіп түрегелді. Ешкімге көз салмай, солбырайып
есіктен шығып барады. Оны Еламанның салқын қабақ астынан жөнелтіп
салғанын байқаған Ақбала қараптан - қарап əлденеге қысылып, өзінің
бұнда баспана үшін тұрып жатқанын айтқысы кеп кетті. Бірақ оны қалай
айтарын білмеді.
Осы күндері Ақбала өзін жанып сөнгендей сезініп жүрген-ді. Қалаға
келгелі əйел болып əлі бір еркекке көңілі ауып, не көзі түскен, не назар
аударған емес. Соған өзі таңғалып, шынында да «сөніп қалғаннан саумын
ба? » - деп ойлайтын. Əнуар кетіп, оңаша үйде кешегі күйеуімен екеуден
екеуі қалғасын, үй ішінен кенет еркек иісі аңқып қоя берді. Жəне қасында,
небəрі, болып болғаны бұның өзінен қол созымдай ғана жерде
қысылғаннан о да бұның дəл өзі сияқты қара жерге кіре жаздап жатқан осы
жігітпен екеуі бірге тұрған баяғы бір кез есіне түсті. Сол кезде өздері
«жылауық» деп ат қойған алқам -салқам есікті ол балықтан қайтқанда
күнде-күнде сықырлатып ашып кіріп келе жататын. Балық салған
қолындағы торды отын үстіне тастай салатын. Күні бойы құлазып тұрған
үйге онымен бірге тірлік те ере келіп, тұла бойындағы киімнен тер иісі,
балық иісі аңқып қоя берген осы бір еркектің кесек ірі денесін, күректей
қолының күс-күс алақанын сезетін сияқты. Онан сайын бұрынғы күйеуімен
екеуден екеуі оңаша қалатын сол күндерді бар жанымен анық сезіп, осы
қазір дəл бір жігіті күткен қыздай жүрегі құрғыр лүпілдеп, тұла бойын діріл
билеп барады. Бірақ қозғалмады.
Еламан да тырп етпеді. Ақбала жаққа бірер рет көз қиығын жасқаншақтай
тастады. Екеуінің арасында үш бала танауы пысылдап қаннен - қаперсіз
ұйықтап жатыр. Ал мына балалардың ар жағында тымсырайып үн-түнсіз
жатқан келіншектің денесі үй ішіндегі ала көлеңкеде көмескілеу
бозғылданады. Еламан жеңіл көрпе астынан жас келіншектің ақырын
тыныстап, көтеріліп - басылған кеудесі мен онан да басқа мүсінін анық
көріп, тұла бойын тəтті құмарлық билеп, денесі дірілдеп, көзі тұманданып
кете берді. «Құдай-ау... енді қайттім?»
Тағдыр салған шарасыздыққа көніп, бұл дүниедегі ең бір жақсы көретін
əйелдің жанында жатып та қозғала алмады. Үй ішіне жарық түскесін
Ақбала түрегелді. Еламанның ояу жатқанын біліп, ол жаққа əдейі көз
салмады. Шамасы келгенше сыр алдырмауға тырысып, əр қимылын іштей
қадағалап ақырын қозғалып жүр. Еламан басын көтерді.
− Ақ - ба - ла!..
Ақбала тоқтай қалды. Өз атын оның аузынан естігенде əлдебір тəтті у
қанына тарағандай тұла бойы шымырлап кетті. Даусы шығып та кете
жаздап, тек өзін тежеп ұстап қалды. Онда да демін ішіне тартып, өліктей
қуарып, ернін қырқа тістеп алды да, тай ана көк жал дүкен алдында
жолыққандағыдай, бір ауыз тілге келмей сыртқа беттеп кетіп барады.
Сыртқа қалай шықты, солай бүкіл денесі тарқатылған жіптей, бірден
сүлдері құрып босағаға бетін басып тұра қалды. Дыбысын шығармай
солқылдап жылады. Ыстық алақанынан мұздай жас жылып, ағып, жеңіне
сорғалап бара жатты.
***
Түндегі оқиға есіне түскенде Еламан басын жастықтан көтеріп алды. Тезтез киінді. Енді тек үн - түнсіз шығып кетуді лайық көрмей, сыртта жүрген
Ақбаланы тосып отырғанда сықыр етіп есік ашылды.
Еламан қарсы барды:
− Рахмет, Ақбала! Түнде... сен болмағанда... - Ақбала оның ауыз ашқанын
қаламай, қолымен дəрменсіз қарсылық көрсеткендей болды. Еламан өзінен
бетін алып қашып қырындай берген Ақбаланың мұңға толы ажарына
қарап: « Мынау баяғы Ақбала ғой. Өзгермепті ғой», - деді ішінен. Ол енді
өзінің баяғыда жан - тəнімен жақсы көрген Ақбаласымен қайта қауышып,
оның дəл осы қазір басындағы бар мұңы, бар- бар қиындығы, қасірет қайғысымен бəрін - бəрін бүтіндей құшақтап, қатты қысып тұрып сүйіп
алғысы кеп еді. Бірақ оған да дəті бармады.
Ақбала ат жақты. Шай қойды. Кешегі он теңгеге алған екі қадақ ұнның
соңын қағып күлше пісіріп еді. Ошақта маздаған от пен тандырға пісірген
ыссы нан иісінен жұпыны, жүдеу үй іші əп - сəтте көңілденіп, шырт ұйқыда
жатқан балалар оянып, төсектен мойны қылқиып түрегелді. Үлесінен құр
қалғандай, ояна сала үш баланың үшеуі бірдей ыссы нан иісі шыққан жаққа
мойнын созып, көзімен жеп барады. Ақбала кісі көзінше үндей алмаса да,
бірақ ішінен тынып: «Бауырымды жарып шыққан балаларым бұйырмай, қу
Құдайдың... енді кісі баласының күйігін тартқызып қойғанын қайтейін», деді ішінен.
Еламан ыссы күлшенің шетінен бір үзіп ауыз тиді де, қайтарып берді:
− Балалар жесін...
Балалар Ақбаланың қасына кеп қылқиып тұрып алған-ды. Ақбала оларға
нан ұстатып жатып суық жүзбен қарап еді, жым боп қолдарына ұстатқан
күлшені жеуге де бата алмады.
− Барыңдар! Ойнаңдар! - деп Ақбала балаларды сыртқа шығарып жіберді
де, қайтып келді. Еламан отырған көрпенің шет жағын ала отырып жатып
кірпік астынан ақырын көз тастады. Еламан Ақбаланың айтатын əңгімесі
барын сезді. Енді айтады - ау дегенде əлденеге іш толқынын билей алмай,
жұбау жүзінде жасқаншақ күлкі күмілжіді. Демін ішіне жұтып үнсіз
отырды да, кенет тез-тез сөйлеп кетті:
− Қайтейін, Құдайдан болған шығар... Баста бір қа - те - лес - тім...
− Құдайлық іс қой... қайтесің...
− Жоқ, жоқ... бəрі... менен. Артыңды күтпедім. Үйіңді құлаттым.
Жөргектегі бір жапырақ балаңды тастап, қас жауыңа қатын үстіне шықтым.
Мен... мен кінəлімін...
Ақбала алақанымен бетін басып, бүк түсіп отыра қап еңіреп қоя берді. Араарасында ащы өксікті ішіне тартқанда дəл бір жалын жұтқандай, екі
иығының басы дір-дір етеді.
Еламан сазарып алған.
− Бəрі менен... Мен кінəлімін, - деді Ақбала солқылдап. Еламан жұбатпады.
Ақбала жасын тыйды. Көңілін тоқтатып, тынышталып қайта сөйлегенде
даусы салмақты шықты:
− Тым құрыса қонақасы бере алмадым. Қаладағы кісінің көрген күні осы.
Желіде байлаулы мал жоқ. Бəріміз бір кісінің... - дей берді де, тоқтады.
«Жұрттың айтып жүргені рас болғаны ма?» - деп ойлады Еламан.
Əңгімелері жараспады. Үнсіз отыру екеуіне де ыңғайсыз бола бастады.
− Ол өзі... қайда істеуші еді? - деді Еламан.
− Ешқайда... Бос.
− Жұмыс табылмай жүр ме?
− Білмеймін.
Еламан Ақбаланың жанына бататын жайға баспады; Тəңірбергенді тілінің
ұшына да алмады. Сонысы үшін Ақбала оған алғыспен ұзағырақ қарап
отырды да, көзін тайдырып əкетті. Еркектен гөрі əйел көзі қырағы болса
қырағы болатын шығар: Ақбала баяғыдағы балықшы жігіттің бойындағы
иненің жасуындай өзгерістің бəрін байқады: қолпылдаған қазақы киімнен
орыс қол киімі қонымды екен. Қара мұрт қалың өсіпті. Жалданып тұратын
дөңес мұрын, үлкен ауыз қашан да болса оның кесек бітімінен жарасымды
үйлес тауып, еңгезердей жігіттің ер пішінін ірілеп тұратын. Бұрынғыдай
емес, қазір бет - өңіне суық ажар пайда бопты. Тұнжыраған қабақтың дəл
астынан кісі өңіне сазарып қарайтын үлкен ала көздің алдын ұсақ əжім
торлаған. Қос самайда қылаң берген ақ шаш та жайшылықта ішін аша
бермейтін осы бір мейлінше ұстамды жігіттің кейінгі жылдары талай
қиындықты басынан кешкенін паш еткендей. Осы əжімдерден əйел өзінің
қиянаттарының ізін көргендей, көзін тартып алды. Қайта қарауға дəті
шыдамады да, əңгімелері бітіп қалған-ды. Еламан қоштасып шығып кетті.
Көп ұзамай Ақбала да көшеге шықты. Неге екені белгісіз, қараптан - қарап
көкірегін өксік қысып, еңіреп жылап келеді. Ойламайын десе де, Еламан
есіне түсе берді. Ана жолғы кездескені секілді бұл жолы да өзінің көңілі
басылып, сезімі ауырлап, өзіне де, оған да ырза болмай келеді.
«Құрысыншы. Құрып қалсыншы бəрі», - деді. Ақбала бəрінен түңіліп, бар
дүниеден баз кешкендей болып.
***
Еламан да іші-бауыры ит талағандай, өзінен-өзі жаны жабырқап келе
жатыр еді; Теміркенің көк дүкеніне қарай бұрыла бергенде алдынан ұзын
сары шықты. Еламан ə дегенде оған көз салмай, өтіп кеткісі келді де, кенет
тоқтай қалды.
− Жұмыс таптың ба?
− Жоқ...
− Темір жол бойында істер ме едің?
− Ойбай, шырағым - ау... жұмыс таңдайтын заман ба... Былай, əйтеуір...
күнкөріске...
− Ендеше, жүр.
Бұлар депоға келді. Неге екені белгісіз, бұндағы жұрттың бəрі тұнжырап
қабағы түсіп кетіпті; бірде - бірі бұған назар аудармай, əркім өзімен-өзі, үн
- түнсіз жұмыстарын істей берді. Бұндай жағдайда ұзын сарыны жетелеп,
салып ұрып Мюлгаузинге жетіп баруға бұ да батылы бармады да, əуелі
Ознобинді іздеп тапты.
− Ал, батыр... сөйле! - деді қарт жұмысшы; басы - қасында болмаса да,
түндегі оқиға жайынан бұ да хабардар сияқты.
− Мұнда не боп жатыр? - деді Еламан. Қарт жұмысшы оған таңдана
қарады.
− Сен немене, ештеңе білмейсің бе?
− Жоқ. Не боп жатыр?
− Оңған ештеңе жоқ...
− Қалай?..
− Түнде бір кісі қолға түсіп, түрмеде қамауда жатыр. Еламан сенерін де,
сенбесін де білмей, тіксініп қалды.
− Жоқ, мүмкін емес...
− Бəрі мүмкін. Сендерден бəрін күтуге болады...
− Не дейді?!. Шын айтасыз ба?
− Сенбесең, қалалық түрмеге бар.
− Бұл қалай? Қалайша...
Қарт жұмысшы енді көзі ежірейіп, Еламанға кінəлай қарады:
− Ақылдасқан артық болмайтын еді ғой. Маған неге айтпадың?
Еламан шынын айтса, Мюлгаузинді ұстап берерін білді де, үндемеді.
«Тентек шалыңа сездірме», - деп, бұған қатты тыйым салған соның өзі еді.
− Жігітім, саған ренжіп қалдым. Түнде табансыздық істепсің...
− Қалай?
− Оны менен гөрі өзің жақсы білесің.
− Сіз осы не деп тұрсыз?
− Мен есіткенімді ғана айтып тұрмын. Мюлгаузин сені «Бізді тастап қашып
кетті. Соған қарайлаймыз деп жүргенде бір кісіміз қолға түсті», - деп жүр.
Еламан жын ұрғандай, түсі қатты бұзылып Мюлгаузинге жетіп барды.
− Петька!..
− Ну, ты сволочь! Трус! - деді Мюлгаузин.
− Əуелі анықтап біліп ал.
− Знать не хочу. Уходи! Ну, кому говорят! - деді Мюлгаузин ақырып.
Еламан қозғалмады.
− Жанжалдың керегі жоқ. Қарағым, кетейік... Кетейікші, - деп Əнуар оны
жеңінен тартқылай бастады.
− Тоқтай тұр.
− Тоқтайтын түгі жоқ. Мынаның түрі жаман екен. - Еламан сүмелек
сарыны итеріп жіберді.
− Сен енді кете бер, - деді де, Мюлгаузинге бұрылды. - Петька, сен... сен
осы не деп тұрсың?
Жұмысшылар бір жанжалдың боларын біліп, жүгіріп кеп екеуінің арасына
тұра қалды.
− Бұларың ұят! - деді Ознобин.
Еламан жұмыстан өзіне ыза боп қайтты. Бір ісіне ырза емес. Бəрінен бұрын
бар дүние қолында тұрғандай ұзын сарыны соншалық бір сеніммен депоға
ертіп апарған аңғалдығына ызаланды. Сүмелек сарының бара сала бəрін
Ақбалаға айтатынын білді.
Кемпір көзіне түспеді. Маша ас үйде буы бұрқырап қайнап жатқан
кəстрөлдің жанына орындық қойып əлдебір кітаптан бас көтермей,
қызығына түсіп жатыр екен. Бұның келгенін байқамады. Бұған ілесе үйге
Мюлгаузин де келді.
− Маша, қайдасың, - деді айқайлап, - тамағың дайын ба? Маша кітапты
қайда тығарын білмей, алдына байлаған алжапқыштың етегімен көлегейлей
қойды.
− Ac əзір... Жо - қ, кішкене күте тұр.
− Қанша?
− Жарты сағаттай...
− Жарты сағат? Күні бойы не істедің? Анау не, кітап па? Селиванов сені де
бұза бастаған екен.
Мюлгаузин ай - шайға қарамай, қыздың қолынан кітапты жұлып алды.
Ошақ астындағы отқа атпақ болғанда Маша: «Бұл кітапхананікі», - деп,
шырылдап ағасының қолына жабысып еді, Мюлгаузин қарындасын итеріп
жіберді.
− Ə, солай ма? «Селиванов кітапханасы» ма? Халықты қаруландырудың
орнына кітаппен басын қатырмақ. Жаппай саяси сауатын ашпақ. Ну, я ему
покажу...
Мюлгаузин тағы да лапылдап жанып жатқан отқа кітапты лақтырмақ
болғанда, бұл жолы Еламан жолын кеселеп тұра қап еді.
− Былай тұр! Ну-у!..- деді Мюлгаузин.
− Петька...
− Калбит-т...
Еламан түсінген жоқ. Бірақ Мюлгаузиннің сондай жиіркенішпен
тыжырынып айтқан түрінен мынау кісінің намысына тиетін ауыр сөз екенін
білді. Былайғы кезде бұл Мюлгаузиннен қайбартып, бетіне тік келе
бермейтін. Қазір де осы пəленің қатты бұзылған түрін көріп, жынына тигісі
келмей, жалт беріп кейін шегіне беріп еді, Мюлгаузин шап беріп жағасынан
ұстады да, қақ тұмсыққа қойып жіберді. Бір ұрғаннан Еламанның мұрны
қанады.
− Ағажан, төбелеспе. Өтінем... Өтінем... - деді Маша шырылдап.
Бұлардың үстіне кемпір кірді. Шыр - шыр етіп жүрген қызын қолынан
ұстады да, ай-шайға келтірмей өз бөлмесіне апарып есікті ішінен бекітіп
алды.
Бұл кезде Мюлгаузин мен Еламан шиедей боп жатты. Екеуі де үнсіз. Екеуі
де бірін-бірі аямады. Мюлгаузин онан күшінің басым екенін білгесін, тіпті,
айылын жимай, үй ортасында талтайып тұрып алды. Бұлшық ет ойнаған