Қан мен тер - 39

мінбелеп отырып алды. Міне, шекара! Мына ала бақанның арғы жағы
Ресей! Ал сонау түксиген қара орманның ортасындағы əнебір алақандай
алаңда бөренеден қиып салған кішкентай үш үйдің ар жағында жатқан
ұлан-байтақ ел-жұрт бұның Отаны. О, садағаң кетейін!.. Құсада өткізген
екі жылда түнде түсінен, күндіз ойынан шықпаған ел-жұрты!
Генерал Чернов сыртқа ұмтылды. Қарт проводник бұны көрген бойда
əлденеге түсін бермей, сырт айналып бұрылып кетті. Ала бақаннан өткесін
пойыз əлде де кішкене ілгерілеп барды да, əлгі үш үйге қатарласа бере тұла
бойындағы темірлерін салдыр-күлдірлете кілт тоқтады. Проводниктен
кейін түскен генерал аяғының ұшы жерге тиер-тиместе тізесі дірілдеп
кетті. « О, Тəңірім... Орыс жерінің топырағын басатын күнге де жеттік ».
Дала тастай тұман. Төбеңнен басқандай қорғасын салмақты ауыр бұлт
күллі аспанды тұтас басып бүркеп апты. Мезгіл қай шама? Күн шықты ма,
жоқ па, біліп болмайды. Бойына ылғал тартқан азанғы ауа ауыр екен.
Сыртқа шыққан бойда генерал қатықтай іркілдеген ауаны аузымен қарпып
бірер жұтты да, етігінің тұмсығына іліккен əлдебір тасты бір тепті де, ілгері
жүріп кетті. Станса басының қары айнала төңіректе қарауытқан орман
арасындағы қардай тоңы бұзылмай, аппақ боп сіресіп жатқан жоқ, ала
қанат. О да түнімен еріп, көк соқталанып былжырап жатыр екен.
Чернов ішке кірмеді. Аяғына аздап ылғал өткені болмаса, денесі əзір тоңази
қойған жоқ-ты. Станса басында қыбыр еткен жан жоқ. Үш үйдің де есіктерезесі жабық. Тек басқалардан гөрі темір жолға жақын тұрған үйдің
қорасынан сиыр мөңіреді. Əскерге алғанша бұл Калуга губерниясының
алыс түкпірінде өз шаруасы өзіне жететін ауқатты помещик семьяда өскенді. Мал жайын білетін. Мынау ерте бұзаулаған қашар сиыр екенін бірден
білді. Мама сиырлардай емес, бұлар сауыны мезгілінен сəл асса да, сүт
толған желін дерітіп, дəл осылай аспан астын азан-қазан қылатын əдеті.
Пойыз ұзақ тұрды. Əлгідей емес, тұман ептеп сейіліп, жақын, жуық маңай
анығырақ көріне бастады. Қашар сиыр мөңіреген үйдің қорасы толған
қарақат па, шие ме, олардан да басқа бейберекет өскен жеміс бұталар шық
түсіп, су-су боп селігіп тұр екен. Əлгінде бір топ шөже торғай осы
бұталардың бұтағында шүпірлеп отырған. Өздері болымсыз бірдеңеден
үрікті. Ұшса да, қонса да тату тобын жазбастан шоғырланып жүретін
пақырлар дүрк көтеріліп ұшқанда түнгі шыққа малынған бұта шұғыл
сілкініп, мөп-мөлдір мұздай тамшылар сіркіреп қоя берді. Шыққа
малынған үйлердің, вагондардың төбесінен су сорғалап, онсыз да миы
шығып жатқан жерге тырс-тырс тамады.
Генерал Черновтың есіне Манжория түсті. Онда да қазір осы көктем. Осы
торғайлар. Онда да дəл осындағыдай ала қанат қар. Алыс-алыста
қарауытып, мұнартқан орман. Онда да дəл осындай жыртық-тесігі
таусылмайтын жүдеу өмір. Генерал мына дүниені жаңа көргендей, айналаға
назарын іркіп, ойлана қарап тұр. Неге көзі түссе де адам зердесі ақырына
дейін жетіп болмайтын мына дүниенің осы арада, тап осы қазір өзі
байқаған бір сырына қайран қалады. «Апырау, - деді генерал ішінен, мынау қыс бойы сіреу қар астында жаны шыққан еліктей тоңы ойылмай
жатқан жерге мүлде ұқсамайды ғой? Қыс ызғары қайтып, күн жылт етіп
сөл рай беріп еді, көрдің бе, бұл жарықтық та бусанып, тұлабойынан бу
бұрқырап, жаны жайлы рахат тапқанын. Асылы, айт-айтпа, жер де адам
нəсілді ғой. Қыс бойы қар астында қол-аяғы бүрісіп жатып еді. Күн көзі рай
бергесін əйел нəсілі ұсап, бұ да нəпсісіне ие бола алмай, көңіліне желік
кіріп шыға келді. Көре қал, күні ертең түгі түлеп, құлпырып шыға келеді.
Осыдан былай қарай жер бетіндегі күллі тірлік, жанды-жансыз, бəр-бəріне
тойымсыз бір ашқарақтық тап болып, күні ертең əлі-ақ əр көде, əрбір бұта
түбіне ұрық шашып, жер-дүниені жас ұрпаққа бөлеп, шешек атып шыға
келер-ау! «Иə, дүние тозбайды», - деді генерал. «Тозса - жан тозады. Біз
тозамыз. Мына дүние -жер, су, тау, тас, орман, тоғай - қар мен мұз астында
жатса да, жылда-жылда көктем жылт еткенде, осы кез, дəл осы бір мезгілде
бір жасарып, жастың дəуренге қайта қауышып, бəрін басынан қайталап
өткізіп отырады. Құдіреттің сонысы қандай жақсы».
Генерал Чернов көңілді. Отанына жылдың басқа мезгілі емес, дəл осы
кезде, ерте көктемнің басында оралғанын да жақсы нышанға жорып, жүрегі
де дəл бағана шекарадан өтерде өзін ықтияр еркіне қаратпай, құйындай
үйіріп əкеткен ыстық сезім ұйтқытып, лүпілдеп қатты-қатты соғып кетіп
еді. «Қайран, Русь, - деді генерал, - асылы, кісі туған жердің қадірін сыртта
жүргенде біледі екен ғой».
Чернов зəті елжірек жан емес-ті. Неге екенін қайдам, сыртта өткен екі жыл
əсер етті ме, Отанына оралғасын болмашыға көңілі босан, жаны, жүрегі
елжіреп, мына адыра қалғырдың топырағы мен əрбір тасын аймалап
сипалағысы кеп кетті. Өз өмірінің ең бір бақытты күнінің ескерткіші
болсын деп осынау ұлан-байтақ елінің қиыр шығыстағы шекарасынан бір
тасты ала кеткісі кеп, күн санап қимыл-қозғалысқа құлықсыздана бастаған
кəрі денесін күшпен иін, аяқ астында жатқан бір тасты алғалы қолын созып
еңкейе берген-ді. Көзінің қиығы ертеден бері бұны анадай жерде бағып
тұрған қарт проводникті байқап қалды да, қолын жалма-жан тартып ала
қойды. Қырсық шалдан қысылды ма, аузына түскен əлдебір əскери əуенді
ыңылдап, сырттап кетіп бара жатыр еді. Проводник соңынан іле
дауыстады:
- Генерал, қалып қоясың. Мін! Тез! Тез! - Шынында да, пойыз жылжып
барады екен. Бір пəлесі: бұның вагоны ілгері ұзап кетіпті. Генерал амалсыз
жүгірді. Вагонның басқышында мəз боп күліп тұрған проводникке
қарамауға тырысты. Ресейде мəртебелі генерал лауазымының қадірі
қалмағанын білетін. Ол тек... тым құрыса, бұның жасы мен аппақ қудай
басын сыйлайтын кісі қалмағанына қынжылды.
- Жоқ, тым жақсы жүгіреді екенсің, - деді проводник. Генерал Чернов оған
түсін бермей, тұсынан өтіп кетті.
Купелес серігі бағана іргеге қарап жатқан күйінен əлі қозғалмапты. Қазір
қайта кеспелтек толық денесі қатты жүріп кеткен пойыздың ырғағымен дірдір шайқалып, танауы пысылдап, рахаттанып ұйықтап жатыр екен.
«Бақытты жан екен» деді генерал ішінен.
***
Шетте жүргенмен генерал бұндағы жағдайға қанық еді; мəселен, бұл
Колчактың көктемдегі дыз еткен шабуылының демі тез біткенін білетін.
Бұл кезде қайта қызылдар күш алып, Бүгулме түбіндегі шайқаста Колчак
əскерінің тас-талқанын шығарып, ес жиғызбай қуып келе жатқан сияқты
еді. Соған қарамастан Омбыда шығатын газеттер жеңімпаз адмирал
əскерінің жеңістері жөнінде құтыртып жазды. Ал жоғарғы ставкада
жеңістен басқа сөз ауызға түспеді.
Генерал Чернов кімге сенерін білмеді. Бұл өзі орыс-жапон соғысына, онан
берегірек келгесін орыс-герман соғысына қатысып, соның бəрінде де соққы
жеп əбден зəрезап боп қалған қарт генералдың кəрі денесіндегі жау
тырнағының ізі əлі жазылып бітпеген-ді. Ол, əсіресе, штаб маңындағы
сары ала иық офицерлердің сөзіне сенбейтін. Қолбасылар мен көсемдердің
көңілін тауып, құлқынан шығып үйренген жылпос немелер құлаққа
жағатын сөзге шебер.
Генерал Чернов Омбыға келген күннің ертеңінде Колчакта болды. Колчак:
- Николай Ильич, қош келдіңіз! - деп бұны ілтипатпен қарсы алып,
қолтығынан демеп апарып креслоға отырғызды. - Ал қалай жеттіңіз?
Жолда қиындық көрмедіңіз бе?
Колчак зəті елгезек кісі еді; соған қарап оны жеңілтек деуге болмайтын.
Аузын баққан ұстамды деу де қиын. Жол түсіп зəуде бір не Мəскеу, не
Санкт-Петербургке бара қалғанда зиялы қауым бас қосқан талай-талай
ортада болатын. Сонда дəл осындай жерде іштей аңдысып үйренген қауым
аузын бағып, əркім əр жер-əр жерде үнсіз томсара қалған үстіне, əдетте...
Иə, əдетте соның үстіне ұзын бойлы сыптығыр кісі бас-аяғын сықитып,
мөлттей қара мундир киіп, алтындаған адмирал погон самаладай шам
жарығында жарқылдап, өзі де ат жақты ашаң жүзі жайраңдап кіріп
келгенде əлгінде ғана тұрған-тұрған жерге табанын жабыстырып
тастағандай шетінен шіренген кісілерге сəтте жан бітетін. Бəрі жапырлай
ұмтылып, қаумалап ортаға алатын. Ондай кеште Колчак өзін еркін ұстап,
емін-еркін сөйлейтін. Сол кеште жұрттың көзі тек соны көретін. Құлақ тек
соны тыңдайтын. Қара теңіз флотын билеп-төстеп тұрған сол заманда жұрт
бас қолбасының төңірегіне өзінен өзі үйрілді ме, əлде жұртты үйіріп
тұратын оның елден ерекше сиқыры болды ма, оны ешкім ойлап
жатпайтын. Ойлаған күнде де жұртты үйіріп əкететін ақжарқын, ашық
адамның елгезек үйірсектігі адмирал басына жазатайым нұқсан келтіретін
мін де, осалдық та емес, қайта ерке баланың шолжаң сүйкімді қылығына
кешіріммен күле қарағандай, бұны да елестірмейтін.
Үкімет тізгіні қолына тигелі ол дарқандылықтан айырылды. Алдына кеп,
қабылдауында отырған кісіге тіл қатпас бұрын əуелі əр сөзді құдды
безбенге тартқандай мысқалдап өлшеп сөйлейтін болған-ды.
Генерал Черновпен де мейлінше нығыз отырып сөйлесті:
- Иə, қазір қайда да қиындық жетеді. Бізге де оңай боп жатқан жоқ. Халық
аш. Бірақ сабыр... Сабыр керек. Кішкене пұрсат беріңдер. Əуелі ел
басындағы қазіргі ауыртпалықты бір жағына шығарып, тынышталып
алайық. Сосын көре қалыңыз, бір күнгідей болмай Россия баяғы қалпына...
Кешіріңіз! - деп Колчак бұрылып, сырт жағында шарылдап жатқан
телефонға қол созды.
Чернов байқап отыр: Колчак көңілді. Сергек. Бұнда келгеннен бері бұның
жанын қинап жүрген көп қиындық, көп-көп уайым оның қаперіне кіріп
шықпайтын сияқты. Шын солай ма? Əлде Харбиннен келген бұған көз
қылғаны ма? Ана жақтан телефон соққан кісіге де ол күш сездіріп:
- Астық болады. Волга бойының биылғы астығы біздікі. Иə! Иə! Тек, биыл
о жақта жауын қалай екен? - деді.
«Жоқ, бұлардың жағдайы жаман емес сияқты» деп ойлап, генерал Чернов
көңілдене бастады. Ол енді Колчакқа да жүзі жылып, райлана қарады.
Патша құлап, ел басына қара күн туған əнебір қиын кезде өзінің қара басын
қайттап, «Өлсең тұрма» дегендей, Отанын өртке тастап, шет елге тайып
тұрғанына өкінеді. Ендігі қалған жерге қасық қаны қалғанша Колчактың
қол астында жүріп, тағдыры таразыға түсіп тұрған сорлы Отанына жатпайтұрмай адал қызмет істегісі кеп құлшынып отыр еді.
Рұқсат сұрап жас офицер кірді. Онымен шалғайласа сүрініп-қабынып тағы
бір офицер кірді. Екеуі де қолына ұстай кірген картаны Колчактың алдына
жайып, сыптай боп тартыла қалды. Сəл қозғалса да күміс шпор шылдырап,
терезеден түскен күн сəулесі əуелі зер погонга, сосын омыраудағы сары жез
түймелерге шағылысып, жылт-жылт етті.
Генерал Чернов бетін бұрып əкетті. Шіркіндер, апырай, бірінің аузына бірі
түкіріп қойғандай. Ана жақта жеңімпаз əскерлер күшін қайта топтап, келесі
шабуылға қауырт əзірленіп жатқанын айтып тұрып та сипақтап үсті-басын,
белбеуін, портупейін жөндеумен болды.
- Көрдің ғой, генерал. Шабуылға əзірленіп жатырмыз. Дер кезінде келдің, деді Колчак.
Генерал Чернов қостаудың да, қарсы болудың да жөнін таппай, салмағымен
жаншып отырған былғары креслоны сықырлатып қипақтап қалды.
- Жаңағыларға сенесіз бе?
- Сен ше? Сен, сірə, сенбейсің ғой. Ха-ха-ха! Я вижу вы скептик.
Генерал күдігін айта бастап еді; бірақ Колчак оны тыңдамай, киіп кетіп:
- Сіз Харбиннен келдіңіз. Ал, маған ұрыстың ішінде жүрген кісілер келеді.
Оларға сенбеске қақым жоқ, - деді.
Бұл жайында бұдан артық сөйлесудің қажеті жоғын аңғартқысы келді ме,
отырған орнынан тұрып, даладай кабинеттің тұтас бір қабырғасына ілген
Ресей империясының картасы алдында ерсілі-қарсылы кезіп біраз жүрді.
Генерал жұмсақ креслода көміліп отыр. «Скептик» деп ол əлденеге Колчак
сөзін ішінен қайталады. Сəтсіз аяқталған орыс-жапон соғысынан кейін осы
сөзді бұл жұрт аузынан жиі еститін-ді. Соған бұл əдепкіде кəдімгідей
торсаңдап ренжіп қалатын. Кейін, берегірек келгесін оған да еті үйренді.
Жұрттың көзі жетіп тұрған нəрсеге де бұның үнемі сенімсіздікпен
шүбəланып қарайтын əдеті. Шынында да, сүйегіне біткен бір кемшілігі
сияқтанып, ішінен үнсіз мойындап алған.
Колчак кең кабинетті кезіп жүр. Алдынан ерсілі-қарсылы өткен сайын
адмиралдың қара хром етік киген тертедей ұзын аяғын көреді. «Тырна аяқ
екен ғой!» деп ойлап, сонан ол қашан өз орнына барып отырғанша
кеудесіне түскен басын көтермей, ыңғайсызданып, өз-өзінен қысылып
болды. Колчак жөнінде көп естігені болмаса, бұнан бұрын көрмеген-ді.
Кешегі патша заманында сəті түспеді. Патша құлағаннан кейін бұл үшін
тірліктің түк қызығы қалмағандай болды. Ендігі қалған өмірін досжарандардан аулақта, тілсіз тылсымдай тыныш бір түкпірде өткізгісі кеп
шет елге өтіп кетті. Алғашқыда көз көрмес, құлақ естімес түу-түу шетте
жатқан Жапонияға шығынып кетсе де, кейін тағы шыдамай, бір табан да
болса сорлы Отанына жақындап жүргісі кеп, Харбинге орналасқан еді.
Колчак Харбинде жүр екен. Ресей ішінен ыдырай бастаған соң, бұл да
немістермен ендігі соғысты қажетсіз деп ойлап, Қара теңіз флотын тастап
кетіпті. Генерал Чернов Колчакпен Харбинде де кездесе алмаған-ды.
Сағаттан астам сөйлескеннен кейін Верховный правительмен салқын
қоштасып, сүлеленіп сыртқа шықты.
Жоғарғы ставка сапырылысқан кісі. Дуадақтай-дуадақтай жуан
интенданттар мен лыпылдап иненің көзінен өтіп жүрген жылпос, жас
офицерлер. Соғыс жүріп жатқан жердің картасын жазып ұстаған бір уыздай
жап-жас офицер жүгіріп жоғары көтеріліп бара жатып, осы кезде
жоғарыдан төмен түсіп келе жатқан бұны иығымен қағып кетті.
Өз көңілінде реніші ауырлаған сайын генерал Чернов Харбиннен бір ай
бұрын келген өзінің қанжығалас кəрі досы - қарт генерал Рошальді қайтақайта есіне ала берді. Черновқа таққан атақты осындағылар ол сорлыға да
теліп, кез келгеннің аузында əжуа боп жүр. Бір жақсысы, ол əйтеуір жалғыз
емес. Қасында офицер баласы бар. Зиялы семьядан шыққан тəрбиелі
офицер.
Сырт желкемдеу екен. Генерал Чернов тітіркеніп кетті де, жалма-жан
шинелінің өңірін қаусырынып, жылы жерден шыққан бойын қымтанып ала
қойды. Көшеде қар еріп жатты. Алабөле атты əскерлер мен бауыры сары
ала балшық пəуескелер тынымсыз ағылып өтіп жатқан орталық көшелердің
қары қауырт еріп, жидіп езіліп кетіпті. Көктем кірсе де қыс ызғары қайта
қоймаған. Омбы даласының өкпек желі ызғып, қойны-қонышына кіре
берген соң, генерал шинелінің жағасын көтеріп алды. Солқылдақ рессорлы
арба үстінде отырып та ат тұяғынан ұшқан қар суынан тыжырынып
қалады. Əскерлер болмаса көшеде жай халық аз. Ағылшын шинелін киген
орыс солдаттарының арасынан анда-санда қоңыр киімді, жақ жүні үрпиген
жүдеу біреулер көзге шалынады.
Қала лас. Сылағы түскен, қотыр-қожалақ үйлердің кір-кір терезесінің
əйнектері ішкі жағынан буланып тершіп тұр. Көктем шыққалы бір қар, бір
жаңбырға əбден селіккен сида теректер көше қапталында бұтақтары су-су
боп шаян аяқтанып салбырап қапты. Бағанадан бері байқап келеді. Бір
үйдің мұржасынан түтін шыққан жоқ. Генерал Чернов ештеңені көргісі
келмегендей, көзі жұмыла түсті. Былайғы кезде де кителінің жағасы
қолпылдап тұратын жіңішке мойнын жиырып иығына тығып апты. Мына
кір, лас қала, жүдеу халықты көрген сайын көңілі ауырлап, жоғарғы
ставканы да қайта-қайта есіне алады. Екі бетінен қан тамған əлгі бір
дуадақтай-дуадақтай интенданттар, жалақтаған жас офицерлер, жайлы
креслолар, жылы, жарық.кабинеттер... Сонан соң терте сирақ Колчак...
Адмирал... Верховный правитель!
Ойы шатыса бастады. Əсіресе, Колчак жөнінде бір байламға келе алмады.
Əскер тəртібінің қатал тезіне түсіп шыққанына қарамастан, Колчак
мейлінше елпілдеген ақкөкірек кісі екен. Адмирал мундирін киіп, сап-сары
ала боп алған бойында мүлде менмен ірілік жоқ. Осыдан кейін ол
Колчакпен қызмет бабында күнбе-күн кездесіп жүрді, соның бəрінде де
Колчактың бірде болмаса да бірде осы өлкені патшадан кейін бір
шыбықпен айдап отырған əмірші екенмін деп басқа жұрттан бойын биік
ұстап, шіреніп отырғанын көрген жоқ. Ол қайта өзінің бұрынғы үйреншікті
кəсібінен қол жазып қалғанына қиналатын сияқты ма, қалай? Су үстінің
соғысынан басқа өмірді білмейтін, кешегі қарапайым көп адмиралдың бірі
еді. Бүгінгі күні жер бетіндегі ең бір қиын тағдырлы елдің тізгіні қолына
тиді. Халық аш. Жалаңаш. Күші басым жауға қарсылық көрсете алмай
қаша ұрыс сап, шегініп келе жатқан əскердің түрі анау. Ел еңсесін езіп бара
жатқан осынша қиындықты көтеру бұл сорлыға да оңай, боп тұрған жоқ
шығар. Басында ет қызумен билік басына бір көтеріліп қалса да, енді қазір
осынау бір кісінің басы айналатын биіктен қалай түсудің есебін таба алмай,
алдына келгендерден көмек тілеп жаутаңдап қарайтын сияқты.
Сонымен бірге Колчактың аса ұстамсыз кісі екені де бұның қырағы көзінен
қағыс қалмады. Ойына алған ісін бір ыңғайлап бітіргенше жаны шығып,
қызығып бітетін күйгелек. Ондайда екіленіп кететін қызба. Басқа кісіні
тыңдағаны біртүрлі. Шегір көк көзінің қарашығы жылтырап, шын
ықыласымен сығырайып қарай қалады. Қаймақтай жұқа ернінің екі
шалғайлығына мысқыл жиып, жымқырып алады. Соған қарап алдына
барған кісі «маған күліп отырған жоқ па?..» деп қуыстанып, қашан Колчак
көзін тартып алғанша сөзінен сүрініп қала беретін.
Генерал Чернов кейін Колчакпен жақсы ұғысты. Черновты, əсіресе Колчак
қатты сыйлады. Оны əуелі Жоғарғы Ставканың бас интенданты ғып
тағайындап еді; екі жұмадан кейін соғыс министріне орынбасар ғып бір-ақ
жоғарылатты. Генерал Чернов жасының егде тартып, мұқап қалғанына
қарамастан өзіне жүктеген ауыр жұмысқа жан-тəнін сала кірісті. Ұрыс
даласында қансырап шегініп келе жатқан əскерді əлденеше аралап, небір
қиындық жағдайды өз көзімен көріп қайтып жүр. Бүгулме түбіндегі
шайқастан кейін Колчак армиясының халі оңалмасқа қарапты. Соғысқа
ықылассыз. Қажыған. Ұрлық етек алып кеткен. Басқаны қойғанда, азғантай
азық-түлік солдат қазанына түскенше сұғанақ қолдар жан-жақтан
тартқылап, пышақ ұшынан бөліп əкетіп жатты. Ол ол ма! Ұрыс ішіндегі
офицерлер қатын-баласын қасына алып жүр. Көктемдегі шабуылда
көптеген дүние-мүлік жиып апты. Қазір солар ағып-тамып аяққа оралғы
боп алған. Асхана, обоз, артиллерия арасында офицерлердің дүние-мүлкін
тиеген арбалар да сықырлап, тар көпірдің аузында кептеліп тұрып алады
екен. Ондайда офицерлер əуелі арғы бетке қатын-баласы мен дүние-мүлкін
өткізбек боп қиғылық салып жатады. Ызалы солдаттар айқайлап, у-шу,
азан-қазан боп боқтап жатқанда, кейінгі жақтан қызылдар келіп қап,
боратып оқ астына алады. Қатер төнген кезде əркім қара басын қайттап,
қолындағы қару-жарағын тастай-тастай қашып жатады екен.
Генерал Чернов Омбыға келген бойда тұп-тура Колчакқа барып, өз көзімен
көріп қайтқан сұмдықтарын айтқан еді. Колчак бұлан-талан болды. «Бəрін
атам... Асам...» деп айқайға басып бара жатқан соң генерал «Кінəлілерді ата
бастасақ, əскеріңіз офицерсіз қалады ғой» деп ескертті.
- Енді қайт дейсің маған?
- Əскерді семьядан тазарту керек.
- Е, тазартпайсың ба, кім қолыңнан ұстап тұр?
- Ол үшін сіздің атыңыздан бұйрық жазу керек.
- Жаз! Тек тез, тез істе!
Колчак қол қойған қатал бұйрық аэропланмен бар армияға дереу
жөнелтілді. Арада екі-ақ күн өтті. Үшінші күні азанда Колчак Черновты
шақырып алды.
- Слушайте, генерал! - дей түсті де, Колчак тоқтап қалды. Кенілсіз əңгімені
бірден бастап кете алмай, тыжырынып отырды да: - Офицерлердің семьясы
сен айтқандай көп те емес екен ғой, - деді.
- Мен өз көзіммен көріп келдім ғой.
- Маған армия басшылары хабарлады. Ал кейбір əскербасылардың
семьясын қозғаудың қажеті болмас. Реніш-өкпеге қаламыз.
- Түсінбеймін.
- Ал сізге, генерал, көптеген офицер онсыз да ренжулі екен.
- Мүмкін.
- Əскерді аралап шығып, бір ауыз жылы сөз айтпастан үн-түнсіз кетіп
қалыпсыз.
Генерал Чернов темекі шеккісі кеп кетті. Қалтасын қарап темекі таба
алмады. Айтарын айтып ап, енді екі көзін айырмай қарсы алдында қадалып
отырған Колчакқа бұл əлі жүзін тіктеп қараған жоқ.
- Генерал, саған мен де ренжіп қалдым, - деді Колчак.
- Түсінем. Темекіңіз бар ма?
- Пожалуйста.
- Рақмет! Мəртебелі тақсыр, мені соғысқа жіберуіңізді өтінем.
- Жə, жə, ренжіп қалған екенсің ғой, - деп Колчак қипалақтап қысыла
бастады, -əуелі, өзің дұрыстап ойландың ба?
- Ойландым.
Колчак шай алғызды. Жаңағы көңілсіз əңгімені ұмыттырғысы кеп, əр
нəрсені бір айтты. Генерал Чернов айтқанынан қайтпайтын түрін танытып,
үнсіз тұнжырап алды. Ақыры көндіре алмаған соң, оны осы армияға
қолбасы ғып тағайындап еді. Сонан бері бір ай өтті. Қазір өзіне-өзі қожа.
Колчактан да, Жоғарғы Ставканың жылпылдаған жас офицерлерінен де
аулақтап, іргесін бөлек салып алды. Тек Омбыдан қашықтап кеткелі
армияны азық-түлік жағы қинады. Кейінгі кездері қырғын ұрыстар
күшейіп, оқ-дəрі, қару-жарақ жағы да тақыл-тұқыл жетіспей қап жатады.
Осы жағдай жанын қинап жүргенде бір күні оны Омбыға шақырды.
Омбыға келген күні кешкісін Министрлер Кеңесінің мəжілісі болды.
Мəжіліске үш армияның қолбасшысы түгел қатысты. Жол соғып шаршап
жеткен қолбасшылар ықылассыз, енжар отырған. Əсіресе, генерал Чернов
қалғып кете берді. Басы қатты ауырып, сынып барады. Мəжіліс түн ортасы
ауа бергенде аяқталды. Ұйқы басқан бойын орындықтан əзер қозғап,
сыртқа шыққанда көзі түк көрмеді. Тек қараңғыға үйренгесін ғана
мəжілістен тараған кісілердің есік алдында тұрған машиналарға асығыс
отырып, жөнеліп жатқанын көрді.
Генерал Чернов жаяу кетті. Kip, лас қаланың жапырайған аласа үйлері
ұйқыда. Терезелер көзін жұмған. Таң таяу сияқты. Көп кісі жиналған зал
жапырық, ыссы боп еді. Сыртқа шыққан бойда таң алдында салқындайтын
дағдылы Сібір ызғары сезілді. Көшеде тірі жан жоқ. Тек оқта-текте атты
патрульдер кездеседі. Жүзбе-жүз қарсы кеп қалғанда болмаса, қараңғы
көшенің бір басында кетіп бара жатқан бейсауат кісіге бұрылып барып
тексеріп жатпайды екен. «Сен тимесең, мен тимен» деген енжар көңілмен
ат үстінде қалғып, тас көшені тақылдатып бастырып өтеді. «Жаны ашитын
бір жан жоқ. Бəрі немқұрайды қарайды » деп ойлады Чернов. Іле-шала
мырс етіп күліп жіберді. «Осы сезімді Колчак төңірегіндегілер естісе, мені
тірілей түтіп жер еді ғой» деп ойлады. Онсыз да осы күні көп нəрседен
үндемей құтылатын боп жүр. Бүгінгі мəжілісте де қайсыбір мəселеге
келіспей қарсы боп отырса да, ол бірақ жұмған аузын ашқан жоқ. Қол
астындағы əскерге тікелей қатысы бар мəселе болмаса, басқа əңгімеге
араласуға зауқы болған жоқ.
Ұзын столдың екі бетін ала жайғасқан кіл қасқа бас, бұғақты, семіз
кісілердің арасында жалғыз бұл ғана сүлесоқ, енжар. «Тезірек бітсе екен»
деп отырған-ды.
Мəжіліс соңында Омбыға одақтас елдердің елшілері келе жатқаны сөз
болды. Жұрт тына қап, тегіс Колчактың аузына қарады. Осыған дейін де
елшілер келеді деген сыбыс үйден-үйге тарап, қала іші құлақтанып қалған.
Екі адам кездессе, амандық-саулықтан бұрын бір-бірінен «Елшілер келе
жатыр дейді ғой» деп сұрайтын. Елең-алаңда көше сыпырған шалдар мен
нан дүкенінің алдында өшіретте тұрған қатын-балалар, темір жол
жұмысшылары құлағы түрік жүрген-ді. Енді бүгін сол астыртын хабар
расталып, Министрлер Кеңесінің ресми ашық мəжілісінде, Колчактың өз
аузынан естігенде, қорыққаны, əлде қуанғаны белгісіз, үкімет мүшелері
демін ішіне тартып тына-тына қалды.
Генерал Чернов ұйқы қысқан көзін əзер ашып, қасында отырған көршісі сауда министріне қарап еді; о да қапылыста соққы тигендей, тапырайған
қасқа басын иығына тартып мықшия қапты. Астындағы орындық əнтек
сықыр етсе де, селк ете қап отырған. Кенет ол күтпеген жерден атып
түрегелді.
- Мырзалар... Мырзалар, мынау ғажап болды ғой! - деп айқайлап жіберді.
Бірақ сол сəтте жым бола қап, «бұным қалай шықты?» дегендей əуелі
қасындағы кісілерге, онан Колчакқа қарады.
Мына келе жатқан бай елдің елшілері. Естуі бойынша бұлардың қай-қайсысы
да ана жақтағы өздерінің үкіметі атынан төтенше құқық алып келе
жатыр. Колчак үкіметінің басына түскен қазіргі таңдағы қиындықты өз
көздерімен көріп-біліп, қажет деп тапса қолма-қол жəрдем бере алатын
шамасы бар. Ендеше, мыналардың істеп жатқаны не? Ертең елшілер
келгенше Ресей басына үйіріліп тұрған қатер мен қиындық жайын осы
қазір өз арасында талқыға салып ақылдасып алса қайтеді? Сирағы шығып,
аш-жалаңаш отырған елі бар. Ұзақ соғыстан ақ иық болған əскерінің халі
анау. Халық наразылығын күшпен басып отыр. Шыдам қаншаға жетеді?..
Онсыз да осы күні орман арасында партизандар көбейіп барады. Пара,
пайда, ұрлық анау - етек алып кеткен. Heшe түрлі алаяқ сұмдар адал
жандардың арасына іріткі салып, бірді бірге айдап салып, атыстырыпшабыстырып отыр. Осыны неге ойламайды? Іздесең қолға түспейтін ығай
мен сығайлар -Англия, Жапония, Франция, Америка елінің төтенше
елшілері Омбыда бас құрғалы жатыр.
Соны пайдаланып, елшілердің алдына келелі мəселелер қоятын орайы бар
еді ғой. Оның орнына дыңдай мемлекет қайраткерлері осынша ұсақталып,
ертеңгі күні қонақтарды қалай күтіп алу жайын əңгімелеп кетті. Кешегі
заманда патша ағзамға арнайы қонақ боп келген мəртебелі мемлекет
басшылары мен қай елдің королі, қай принціне қандай салтанат көрсетіп,
сый-сыяпат істеген мəре-сəрелерін еске алды. Енді бір кезде ертеңгі
қонақтарды түсіретін ажарлы үй іздеді. Сібірдің кішкентай қаласында көз
тартатын көрнекті үй тіпті аз. Соған қарамастан соңыра өздері қонақ
түсетін үй сəнін баяғы патша сарайының сəн-салтанатымен ойша
салыстырып отырып, енді бір кезде қонақ-асылар, банкеттер жайын
əңгімелеп кетті. Бұған бөрі араласты. Бірінен-бірі қалысқысы келмеген
кісілер Колчак алдында қонақасы жөніндегі білігімен көзге түсіп қалғысы
кеп, бірінің сөзін бірі бөле бастады. Қыза-қыза келгенде Колчак алдында
сақтайтын ілтипат, ибалығын да ұмытып, дабырлап кетіп еді.
***
Генерал Чернов Омбыда ана шаруа, мына шаруамен шырғалып жүргенде
оны Жоғарғы Ставкаға шақырып алып, Түстік Армияның алдына жаңа
міндет қойды. Бұл бұйрық бойынша Черновтың армиясы бұған дейінгі
шабуыл бағытын өзгертіп, ендігі жерге Орск арқылы қазақ даласына кіруге
тиіс. Сонан ары қараған жерде темір жолдан бір сəт табанын аудармай,
күншығысты бетке ұстап, үнемі ілгері жылжып, қазақ даласына дендеп
кіріп, жолында кездескен қарсылықтарды күшпен басып отырып сонау
шалғайда жатқан Ташкентке, онан Хиуа, Бұхараға жетуге тиіс. Ал олардың
ар жағында Каспий теңізінің күллі күншығыс жағалауына əмірін жүргізіп
тұрған ағылшынның экспедициялық корпусына жеткесін, сол арада дереу
кемеге отырып Махашқаладан түседі. Оның ар жағында қол созым жерде,
Қырым жарты аралында дəл осы кезде Мəскеуге шабуыл жасауға əзірленіп,
жер қайысқан қарулы күштің бас-аяғын жинап жатқан барон Врангельге
қосылады.
Бұған Чернов келіспей, қасарысып отырып алды. Келесі күні де Жоғарғы
Ставкада қызыл өңеш боп айқайласып, түк шығара алмағасын Чернов
өзінің қашаннан бері қанжығалас көрі досы - генерал Рошальға барды.
Колчак ставкасында бұны қолдайтын жалғыз кісі осы. Бұл жəне көктемдегі
сəтсіз шабуылдан кейін Колчактан ендігі жерде ұрыс тактикасын өзгерту
керек деп қатты талап етіп жүрген кісі-тұғын.
Генерал Чернов келгенде мына хабарды есіткен көрі досы қып-қызыл боп
ашуға булығып отыр екен.
- Армияңның жайын есіттің бе?! - деді ол есіктен кіріп келе жатқан
Черновқа.
- Бұл өзі кімнің басынан шыққан ой?
- Кім дерің бар ма, қазір білгіш көп.
- Колчак па?
- Кім білсін?! Нокс па, басқа ма?.. Кім болса да, бірақ əмір Колчактың
атымен беріледі ғой.
- Түсінбеймін. Колчак əскери кісі ғой, тап қазіргідей Ресейдің тағдыры қыл
үстінде тұрғанда қолда бар қарулы күшті шетке шашау шығармай, бір
жерге басын қосып ұстау керек емес пе? Бұнысы несі?
- Оны Колчак сені мен менен кем түсінбейді. Бұл арада басқа бір жағдай
бар.
- Қазір бəрімізге ортақ бір ғана жағдай бар емес пе? Қызылдардың
шабуылын тойтарып, өлсек-тірілсек те өзіміз шабуылға шығуымыз керек
қой. Самар мен Саратовты алып, биыл қалайда. .. қайткен жағдайда да
Деникин əскеріне қосылмасақ, біздің бар үмітіміздің күлі көкке ұшты дей
бер.
- Сенің өлі дəмең зор екен.
- Ал, сен ше?..
- Бізге не қарап тұр?
- Сонда бұлардың теріс істерін де дұрыс дей береміз бе?
- Амал қайсы?.. Сені мен біз қазіргідей қиын кезде бар əскердің басын бір
жерге қосып, күшімізді біріктіріп алсақ дейміз. Олар түстік армия Орынбор
темір жолының бойымен жылжып, Ташкент, Бұхара, Хиуа арқылы Каспий
асу керек деп Колчак атымен əмір береді. Оны орындамасқа шараң жоқ.
Орындайсың.
- Омбыға қатер төніп жатқанда қайдағы Каспийде не бар бізге?
- Оны Нокстен сұра.
- Но-кс?
- Иə, бұл планның сырын сол біледі.
- Түсінсем не дейсің? Сонда бұл ой Колчактікі емес...
- Əрине, Нокстікі. Оның ар жағында Англия, Франция, Жапония тұр.
Генерал Чернов кəрі досының қасіретке толы қажыған жүзіне «Енді
кəйттік?» дегендей ақылы дал боп қарап тұрды да, бос орындыққа сылқ
етіп отыра кетті. Сосын алақанымен маңдайын арлы-берлі ысқылап үнсіз
отырып қалды:
- О, Тəңірім! Соңырағы халіміз не болады? Қайдағы бір туземецтердің
арасында, сахара шөлде қырыламыз ба? Апырай, бұларға не болды? Бірі
құлақ аспайды. Енді не істедік?
- Сен тезірек қайт.
- Өзім де асығыспын, бірақ, Николай Андреевич...
- Менің қолымда не тұр? Билік аналарда. Сенің де, менің де тағдырым
солардың қолында.
- Ендеше, жүріңіз, адмиралға барайық.
- Түк те шықпайды!
- Неге? Соңыра Омбыны қорғау үшін де əскер керек емес пе?
- Керек. Бірақ есіңде болсын... Жə, құрысыншы. Көзің жетсін, жүр,
сөйлесіп көр.
Бұл күндері Верховный Правитель күндіз одақтас елдердің елшілерімен
бірге боп, Жоғарғы Ставкаға қас қарайғасын ғана бас сұғып жүрген-ді.
Колчакты күні бойы күткен генералдар кешке қарай қарындары ашқасын
театр маңындағы кафеге барды. Бұнда да ұзақ отыра алмады, алдына
келген асты апыл-ғұпыл ішіп сыртқа шықты. Шет жақтағы қараңғы, лас
көшелерді қойғанда, бұл қаланың ең көрнекті көшесі - Любинский
проспектімен де күн батқасын жан адам жүрмейтін. Көше бойындағы
бағаналарда əлсіз фонар жарығы сығыраяды. Анда-санда қала
тыныштығын күзеткен бірен-саран атты əскерлер ұшырасады.
Бұлар жым-жырт көшемен үнсіз келе жатқан-ды. Бағана басында
сығырайған тағы бір фонарға жақындап келе бергенде Чернов əлдене дегісі
келгендей, қасында отырған серігіне көз тастап еді. Генерал Рошаль қай
кезде де етшең болатын. Былайғы кезде де кительдің жағасын жапырып,
алқымына сыймай тұратын майлы бұғағы рессорлы арба шайқалғанда
дірілдеп, қолы, иығымен бірге бүкіл май басқан ауыр денесі шайқалақтап
қалады екен.
- Николай Андреевич, денсаулығың қалай? - деді Чернов.
- Оны ойлап жүрген мен жоқ. Айтқандай, сен қашан қайтасың?
- Ертең-бүрсігүндері...
- Менің ұлым Евгений сенімен бірге кетем деп отыр. Айтқанды
тыңдамайды, көнбей қойды.
- Балаң маған ұнайды.
Қарт генерал үндемеді. Азырақ отырып барып:
- Жалғыз балам ғой, өзің қамқор боларсың, - деп бұның қолын сыртынан
ақырын қысты.
Колчак үкіметі бұрынғы Омбы генерал-губернаторының сарайына
орналасқан-ды. Бұларға кірер жерде іштен шығып келе жатқан Каргинская
қарсы кездесіп қалды. Еркек атаулы алдында еркелеп тұратын Омбының
атақты əншісі мына екі қарт генералға да миығына күлкі ойнатып,
қылымси көз тастады да, іркілмей өтіп кетті.