Қан мен тер - 43

Иə, ол байғұста не сын бар?.. Етінің қызуы, бетінің қызылы тарқамай
жатып екі үйдің босағасын көрді. Беті ашылды. Базары қайтты. Бай мен
баладан бірдей айырылды. Иə, ол бейбаққа да оңай боп жүр дейсің бе?
Қарақатын қанша айдап салса да, бұның өзінің арғы жағында Ақбалаға
құйттай да қызғаныш жоқ. Қайта оны есіне алған сайын бағы ашылмаған
байғұстың басындағы мүшкіл халді осы түн ол соншалық бар жан-тəнімен
сергек сезді. Қасында ұйқылы көзімен кеудесін сипалап жатқан кішкентай
Əшімге де бұрынғыдан гөрі басқа көңілмен қарады.
Кенжекей күндегіден ерте тұрды. Балаларын көршісіне тапсырды да,
алдына Əшімді алып, ертеңгі салқынмен жүріп кетті. Ботасы ауылда қалған
түйе ілгері жүрген сайын қайта-қайта артына жалтақтап, аңырап боздап
келеді. Ыстық тез түсті. Тас төбеге келген күн шақырайып тесіп барады.
Түйе үстінде итіңдеп зықысы кеткен бала əрі-берідесін қыңқылдап жылай
бастады. Түс ауа бергенде бұлар жазық далада бір өзі жалғыз шошайып
тұрған Жетімқараға жетті. Осы шоқының етегінде қоңыр үзікті кедей ауыл
отыр екен. Сыртта тірі жан көрінбеді. Күндізгі ыстық аптаптан ауыл
адамының бəрі ішке тығылған сияқты.
Кенжекей түйе басын шеткі үйге тіреді. Қозылар көгендеулі жатқан желі
басына түйені шегере бергенде іштен бір əйел шықты. Кенжекей оны
бірден таныды.
- Ақбала! - деп дауыстап, түйеден қолына ұстай түскен кенеп дорбадағы
қақпыш балықты сатырлатып сүріне-қабына жүгірді.
Ақбала өзі танымаса да, бірақ бұны ол танып, атын атап жатқасын іркіліп
тосып тұр.
- Ақбала апаң ғой. Бар. Бара ғой, айналайын. - Ақбала дір ете қалды.
Бейтаныс келіншектің жанында томпаңдап келе жатқан қоңқаң мұрын қара
балаға қарады.
- Амансың ба, құрбым?
Ақбала қасында ыржиып тұрған ақжарқын келіншекті көрді. Оның не
дегенін есітпесе де, тіл қататын орай өзінен екенін біліп, болар-болмас
бірдеңе деді.
- Танып тұрған шығарсың?.. - деді Кенжекей өзінің шалғайынан тас қып
ұстап алған баланы иегімен нұсқап.
Ақбала басын изеді. Біртүрлі сөлекет күлкі бет ажарын бұзып, біліне түседі
де сөне қалады. Кенжекей «апаңа бар» деп қайта-қайта итермелесе де,
аяғын баспай қойған ұялшақ қара баладан көзін айырған жоқ. Əшім онан
сайын қысылып, Кенжекейге тығыла түсті. Бұрын-соңды бірде-бір əйелдің
өзіне дəл мына келіншекше мейірімді, мұңды көзбен мұншалық жаны үзіле
қарағанын көрген емес-ті. Əшімге тілін алғыза алмаған соң енді Кенжекей
де сағы сынып: «Ай, шырағым-ай, шыққан жатырыңды жатырқап,
балалығың ұстап тұр ғой, не қылса да» деді ішінен.
***
Бұл күні Сүйеу қарттың үйі кешкі асты қызыл іңірде ішкен еді. Көлік соғып
шаршаған бала дастархан басында үлкендермен бірге ас ішіп отырып
ұйықтап кетті. Ақбала қонақ келіншек пен балаға төсекті бірге салып еді.
Кенжекей жатар кезде ұйықтап жатқан баланы көтеріп апарды да,
Ақбаланың төсегіне салды. Ақбала оны көрсе де, көрмеген сықай танытып,
күйбеңдеп, үй шаруасын істей берді. Күндегі əдет бойынша кешкі астан
кейін ауру əкенің жайын істеп, насыбай толған мүйіз шақшаны
жастығының жанына қойды. Онан таң атқанша əлденеше оянатын əкесіне
шөлдеген-шөлдегенде мейір қандырып ішетін сусын əзірледі. Сонан соң
жалпылдақ шамды есік жақтағы төңкерген шелектің түбіне қойып жатып,
қонақ келіншекке көз қиығын тастап еді, ол əлгінде іргеге бетін беріп
жатқан күйінен қозғалмапты. Ақбала шам жарығын басып қойды. Бұлтиған
бетін алақанына сап, танауы пысылдап тып-тыныш ұйықтап жатқан
баланың жанындағы бос орынға қисайды. Өшім оянбады. Кенжекейге
істейтін күндегі əдеті ме, ұйқылы көзімен Ақбаланың омырауын сипалап,
кеудесіне тұмсығын басты да тынышталды. «Құлыным. Сорлы жетімегім».
Ағыл-тегіл жылаған əйел бауырындағы баланың күнсіген айдарын иіскеп,
құшағына тас қып қысты да, таң атқанша көз ілмей қыбырсыз жатты.
Бұрын ол қатты ұйықтап жатып та сырқат əкенің сөл қозғалғанын сезетін.
Бүгін бауырындағы баласынан басқа тірі бір жанды ойламады. Күндегі
əдетпен сусын ішкісі кеп оянған əке де, өзінен қол созым жерде жатқан
қонақ келіншек те есінен тарс шығып кетіп еді. Жазғы таң ауыл
сыртындағы қоңыр шоғының ұшар басына шапаң шашып, түндігі түсірулі
абажадай үй іші бозамық тарта бастағанда Кенжекей қозғалды.
Балықшылар аулының ерте тұратын жайы Ақбалаға белгілі. Қонақ
келіншектің күндегі дағдылы уақытта оянатынын білген Ақбала ұйықтап
жатқан баланың қасынан ақырын тұрып кетті. Сыртқа шығып шай қояйын
деп жатыр еді, Кенжекей жанына кеп қолынан ісін алды.
- Қатып қалпын. Əшімжанның оянатын түрі жоқ. Маған бер, отты мен
тұтата қояйын.
Ақбала: «Қайтесің, өзім де үлгірем ғой» десе де, Кенжекей екі елі қасынан
қалмай, ішке кірсе кіріп, шықса бірге шығып жүр. Жəне ол көрген-білгенін
айтып, салдырлап сөйлеп жатқанда бұл өзінің жұмған аузын ашпағанына
қысылады. Оның ықылас-пейіліне орай бұның, тым құрыса, осы тұста
жүрегін жайып тастайтын реті еді. «Не қылса да кісінің өзіне де күші
жетпейтін бір кезі болатыны ғой» деп ойлады Ақбала.
Көңілдері жараса қоймағанын байқады ма, Кенжекей үйде қалған
балаларын сылтауратып, алдын кештете аулына қайтты. Ақбала ұзатып
салды. Ботасына қайтқан түйе қамшы салғызбай желе жөнелді. Ақбала
түйе үстінде селкілдеп бара жатқан келіншекті көзден таса болғанша
ұзатып салды. Артып кеткен ажар-көркі болмаса да, қараторы, екі беті
бұлтиған дөп-дөңгелек зерең жүзді. Дəнге тойған бұлдырық тəрізді тұла
бойы да тығыншықтай екен.
Ақбала мырс етті. «Құдай біледі, күйеужанды болар» деп ойлады. Иə, түрі
айтып тұр. Күйеуінің көлеңкесі сияқтанып, отырса да, тұрса да асты-үстіне
түсін өбектеп бітетін шығар.
Ақбала тағы да мырс етті. Сыртта самауырға су құйып, от тұтатып, ішке
кіргенде əлгі ащы мысқыл əдемі бетінен жуық арада айықпай, ажарын
мұздатып тұрып алды. Кешке бауырындағы баласын құшақтап жатып та ол
түннің бір уақытына дейін өзінің ит-ыржыңмен өткен өмірін ойлады. Онан
Еламан екеуінің арасын ойлауы мұң екен, бүгін тағы да көзінен ұйқы
қашып, май шамның əлсіз жарығы сығырайған үйдің оң жақтағы жамау
түскен үзікке қадалып алды.
Ой, дүние-ай, о да бір дəурен екен-ау! Ақбалаға үйленердің алдында бір
жыл бойы жылқышы жігіт келуін жиілетпеді ме? Əсіресе, ел қораға
кіргесін ай сайын, апта сайын ат сабылтып келіп тұратынды шығарды.
Қақаған қаңтар айында бай ауылдың жылқысын ұры-қарыдан күзеткен
жігіт күндіз-түні аттан түспейді. Суық қапқан бойы сықырлап, кіріп келе
жатқан жылқышы жігітті көрген сайын бұл жиырыла қалатын. Əлі есінде:
əке-шешесі ауыз ашуға отырған кезде Ақбала үй сыртындағы ақ
шоқалақтың тасасында тосып тұрған Тəңірбергенге кездесті. Осы күннің
ертеңіне де сол қуаныш қыз жүрегінде шоқтай маздап тұрғанда жылқышы
жігіт келді. Тəңірберген маңайынан жүре алмайтын үйге бұл ешкімнен
именбестен емін-еркін кеп, атын қамыс қораның ығына байлап жатты.
Қалың киім киген бойы қорбаңдап, ат шылбырын белдеуге байлады.
Бетіндегі боз қырауды алақанымен бір сипап тастап, сарытабан қарды
сықыр-сықыр басып келе жатқанын көрді де, бұл шапанын жамылып,
көрші үйге кетіп қалды. Бірақ қатал əке дереу шақырып алды. Ақбала
дастархан басына амалсыз келді. Бір қырын отырып шай құйды.
Еламан ұялшақ. Қашан кете-кеткенше қыз жаққа қарауға жүзі шыдамай,
көзін қашырта береді. Үстіне Ақбала кірсе болды, екі беті дуылдап қоя
беретін. Көңілі жүйрік қарт қызына атып жіберердей шаншыла қарайды.
Басқа кезде қорықса да, бұл дəл осы тұста қаһарлы əке ашуынан
қорықпайтын. Қайта осындайда қыздың бойында да əлдебір егес оты
өршеленіп кететін. Шіркін, жастық не істетпеді!
Қанша келіп жүргенде оған бір рет те рай бермепті. Сонысы жөнсіздік пе,
тəкаппарлық па? Қайткен күнде де шамадан тыс шектен асып кетсе, сірə,
тегі тəкаппарлық та қаталдықпен пара-пар ма, қалай?
Ақбала көз қиығын құшағындағы баласына тастады. Ақбалаға бірден
бауыр басып кетті. Сорлы бала шыққан жерін сезетін шығар-ау.
Алғашқы күні осы баланың кімге ұқсағанын ойлаған жоқ-ты. Оған
мұршасы да болмаған. Бейтаныс əйелдің жанында томпаңдап келе жатқан
қара балаға көзі түсуі-ақ мұң екен, өзінің ана жатырын жарып шыққан тұла
бойы тұңғышы, тірі жетімегі, бір жапырақ бауыр еті осы бала екенін бір
дегеннен бар жанымен сезе қойып еді. Кейін мауқын басқан соң, оңаша
үйде ойнап отырған Əшімге анықтап қарады. Қайталап қараған сайын осы
баласының тұла бойындағы бар бітімі мен бет əлпетінен Еламаннан
аумайтын ұқсастық табатын. Əсіресе, Əшімжанның үлкен ала көзі мен кез
иегі, қоңқаң мұрны... құйып қойған əкесі. Мінезі де бұйығы, тұйық.
Туғанда да осы бала үш айға дейін біртүрлі болды, емізетін мезгілінен асып
кетсе де, бала боп мазасызданып жылаған емес. Қашан қол-аяғын шешіп,
құндағынан босатып алғанша оянбайтын. Жарығымның сол мінезі ескесін
де өзгермепті. Қазір нағыз қолда тұрмай зырлап жүретін кезі ғой. Өзімен
бірге ойнайтын бала да іздемейді. Іші пысып жалғызсырайтын емес. Үш
мезгіл ас берсең болғаны. Үй ішіндегі кісілерге ала көзінің астынан бір
қарап қояды да, ертеден қара кешке дейін өзімен-өзі ойнап отыра береді.
«Құдай біледі, жасында əкесі де дəл осындай болған шығар-ау» деп ойлап,
Ақбала ақырын күлді.
***
Кенжекей үйіне ел орынға отыра жетті. Не көрінгенін қайдам, жол бойы
қашан жар басындағы ауылға жеткенше басына қай-қайдағы ойлар келіп,
əлек-шəлегі шыққаны. Əуелі Ақбаланы есіне алды. Сосын бір күн, бір түн
бірге болғанда екі əйел Еламанды аузына алмағандары да есіне түсті.
Əрине, Ақбаланың неге үндемегені белгілі. Оның орнында болса бұ да
сүйтер еді. Бұл тек Ақбаланың əке-шешесіне түсінбеді. Ол сорлының бұл
дүниеде бары-жоғын да білгісі келмеген бейтарап көңілдерін байқады.
Сонда оның жазығы не?
Қарақатын Кенжекей келгенше шыдамай, жолына қарап отыр екен. «Осы
жұрт Ақбала мен Еламанды қайта табысыпты деп жүр ғой? Сол не сөз,
онан не білгенің бар?» деп Қарақатын бұған дүрсе қоя берді. Кенжекей
бұған басында көңіл бөлсе де, кейінірек керең болған кісідей құлақ аспай
қойған-ды. Соның арқасында болар, ақыры ауыл арасындағы сүйретпе
бықсық сөз де сөнді. Сүйтіп жүргенде бір күні Еламаннан хабар келді.
Қалаға барған біреуден амандығын айтып, азын-аулақ шай, шекер беріп
жіберіпті. Барам деген сөз аузынан шықпаса да, осы күннен бастап «келіп
қалар» деген үміт Кенжекейдің кеудесінде шоқтай маздады да тұрды. Үй
сыртынан дыбыс шықса да елден бұрын бұл елең етіп, тап бір жігітін
күткен қалыңдықтай жүрегі лүпілдеп қатты-қатты соғып кетеді.
Күндіз жұмыста. Кешке үйге келе сала балаларға тамағын беріп, қызыл
іңірден жатқызып тастайды да, күйеуге шыққаннан бергі дағды бойынша
кебеже түбінде жатқан сүт тайлақтың жүнін бір етек қып алдына салып
алады да, түннің бір уақытына дейін түтеді. Қолы қалт етсе, соңыра
Еламанға шекпен тоқып бермек.
Күйеуге шыққалы қатты өзгерді. Оны өзі де сезеді. Төлеуден кейін бұл
еркек атаулыдан жүрегі қатты шайлыққаны сонша, өмірі күйеуге
шықпаспын деп ойлап еді-ау! Қойны құр емес, балалары бар, ендігі қалған
өмірді сол қарақтарымның көлеңкесінде өткізермін деп ойлап еді,
Құдайдың жазғаны солай болды ма, əлде осы жігіт дегенде Айғаншаның
ықыласы басқа болғаны əсер етті ме, ұрса-соқса да төмен етекті əйелдің
еркексіз күні жоқ екенін мойындады. Өгей əке болса да үш сəбидің тірлікте
арқа сүйейтін бір қамқоршысы болғанын дұрыс көріп еді.
Бір жолы қараптан-қарап отырып көңілін күдік жайлап, «Қате істедім бе?
Сорлы басыма тары да пəле тілеп алдым ба?» деп ойлады. Осының
алдында ғана бірнеше күннен бері көкірегінде гүлдеп келе жатқан қуаныш
кенет тағы да қара суық ұрғандай жапырағы солып, өзі де балық сойып
жатқан қатындардың арасында қолынан пышағы түсіп, мұңайып отырып
қалды. Соны басқадан бұрын мосқал əйел байқады:
- Кенжекей, саған не болды? Бір жерің ауырып...
- Жоқ, жоқ... ештеңе емес.
- Шаршаған шығарсың?
- Əй, құрысыншы... Құрып қалсыншы, осы ит өмір, - деді де, Кенжекей
тұрып кетті. Аң-таң боп ақырып қалған қатындарға назар салмастан, сол
күні үйге ерте қайтып еді. Былай шыққасын жылап, көзін бір сығып алды.
«Өзімнің бұрынғы күнімді көріп жүре бергенім дұрыс еді» деп ойлап, қолаяғын əрең алып келе жатқанда, кенет сонадайдан көзі Еламанды шалды.
Сыртта жерошаққа от жағыпты. Қазан беті буланады. Қара шайнекті де
қайнатып, өзі үй алдын сыпырып күйбеңдеп жүр екен. Кенжекей:
«Масқара-ай, сыртта жүрген кісілер кермесе не қылсын?» деп қысылды.
Бұлтиған қараторы беті нұрланып күліп жіберді. Сосын жылап, сырт
айнала бере жаулығының шетімен жасын сүртті. Күні бойы өзін қажытқан
күдіктің қайда кеткенін білмеді: «Е, Құдай, ұзағынан бере гөр».
Берегірек келгесін жақсылыққа бұның да бойы үйренді. Тіпті, өзгелерден
өзін кеммін деген ойдан қалды. Бəз біреуден кем болса да, ал қайсы
біреуден қайта өзінің артық екенін сезді. Баяғы қорлық күндерін ұмытты.
Ол тек оқта-текте жылаумен еткен жастық шағын еске алатын. Енесі
өлгеннен кейін күндесінен көрмеген қорлығы қалмады. Теңдіксіз жас
келіншек те күтімсіз жас теректей жер бауырынан нəр ала алмай тұрғанда
көктен нөсер төккен қандай! Беу, несін айтасың, о да əнебір жапырақ
сарғайып түсе бастағанда Құдіреттің күшімен қайта гүл ашып, құлпырып
кете барады екен ғой! Құдайдан ба, əлде адамнан ба, əйтеуір жастық шағын
зая жіберіп алатын əйелдер болады. Кейін отыз бен қырықтың аралығына
ілігіп, еркек ықыласына ынтызар болған сарыторы шағында Тəңіріден
ондай əйелдердің жүрегіне шоқ түспегей деп тіле. Ондай əйелдер құдды
аштық өтіп, жүрегі үзіліп бара жатқанда аузына ас тиген кісідей тойымсыз,
қомағай. Кеш оянған махаббат кейін кісі өлгенде де қара жердің астына
өзіңмен бірге түспейді дейсің бе?! Ал бұндай əйелдер соңыра қартайған
шағында да өзінің ең бір отты кездегі ажарын бермей, баяғы бір балғын
қалпымен қарап тұратын шығар-ау!
Кенжекей иегін тізесіне сүйеп, қыбыр етпей отыр. Əлгінде сонша ықылас
қойып түткен жүн қолынан түсіп кеткен. Күлімсіреген көз үй ішіндегі бір
нəрсені дендеп көріп отырған жоқ. Осы ұяң күлкі кейін ұйықтағасын да
келіншек өңінен айықпай, дөңгелек зерең жүзін нұрландырып, жұмсартты
да тұрды.
Ертеңіне ол күндегі дағдылы уақытынан кешірек оянды. Жұмысқа кетер
алдында балаларына ас даярлап, асығып-үсігіп жатқан үстіне Еламан кіріп
келді. Кенжекей істеп жатқан шаруасын тастай сап, балаларынан
бұрынырақ жүгіріп барса да, Еламанның бүтіл бір жақ бетінде ырсиған ат
тұяғындай тыртыққа көзі түсті де тұрып қалды.
Еламан балаларын бетінен сүйді де, кішкентай қыз баланы қолына көтеріп
алды:
- Өзің өсіп қапсың ғой. Ал, жағдайларың қалай? Əлі де болса есін жия
алмаған Кенжекей Еламанның бетінде əлі де жазыла қоймаған тыртыққа
қарап қатып қапты.
- Əшімжан қайда? - деді Еламан.
- Атасында...
- Қалай, қарындарың ашып қалған жоқ па?
- Əшімжанның əкесі-ау... - деді Кенжекей. Еламан əйелінің өңіндегі үрейді
енді байқады.
- Жə, қайтесің. Бұл ештеңе емес, - деп жуып-шаймақ болды. «Иə, иə, бұл
ештеңе емес, жаныңның аман қалғанын айт» деп Кенжекей қостағысы
келді. Бірақ аузын ашса өкіріп жылап жіберетінін сезген соң, үндей алмай,
іштей қалтырап дір-дір етіп тұр.
- Шайың əзір ме? Əкел, шай ішейік, - деді Еламан.
- Қазір... қазір...
- Кенжеш... осы Ахаң сорлы шынымен-ақ хабар-ошарсыз кетті ме?
- Иə, ол байғұс... сүйтті ғой.
- Алда пақыр-ай!
Осы екі арада көршілер жиналып қалды. Теңізден кеш қайтқан
балықшылар да бірінен кейін бірі үзік-созық келіп жатыр. Жұрттың соңын
ала Дос келді. Еламан оған əркездегідей ілтипат білдіріп, орнынан тұрып
амандасты да, өзінің жоғарғы жағына отырғызды. Көрші келіншектер
қолғабыс берген Кенжекей лезде шай-су əзірлеп, дастархан жайды.
- Еламан шырағым, біздей емес, көзің ашық. Есіткен-білгеніңді айта отыр.
Мына соғыс қашан бітетін? - деді үлкендер.
- Жуық арада бір жағына шықса керек.
- Апырай, ə, мынау бір жақсылық екен.
- Шалқарды жау алды деп жатыр ғой, сол рас па?
- Рас, ақтар қазір Аралға қарай беттеп келеді.
- Көп пе?
- Жетерлік.
Шай ішіп болған жұрт көтеріліп сыртқа шықты. Кеш бойы жұмған аузын
ашпаған Дос Еламанға қатарласып, тіл қататын ыңғай білдіріп еді, бірақ
Еламан:
- Мөңкенің басына баралық, - деді.
Дос үндемеді. Еламан қарт балықшыға Құранды өзі оқитын. Оған
бағыштаған дұғаға бар ықыласын сап, жан-тəнімен беріліп кеткенде, егіліп
жылап отырғанын сезбей қалатын-ды. Осы жолы да дұға соңында бетін
сипағанда саусағының ұшы жылып аққан жасқа тиді де, көзінің тұсына
келе берген қолы кілт іркіліп, алақанымен бетін басып отырып қалды.
Тақымдасып қатар отырған Дос оған көлденеңнен көз қиығын тастады.
Жұбатқысы кеп еді, бірақ осындайда сөзге шорқақ жігіт жұмған аузын
ашпады. Сонан тек үйге қайтып келе жатқанда, Дос:
- Кəне, жөніңді ұқтыршы. Қандай шаруамен жүрсің? - деп еді. Еламан көп
ішінде шешілмесе де, жеке қалғасын Достан жасырмады: өздеріне
қарағанда ақтардың күші басым екенін айтты. Бірақ олар тойтарыс алатын
жер таяу деді. Қазір қызылдар да, ақтар да Арал түбінде болатын алдағы
қырғын шайқасқа қатты əзірленіп жатқанын айтты. Ақтар Тəңірберген
секілді шонжар байларға арқа сүйейді. Ал қызылдар жағы жер-жерге
кісілерін жіберіп, ел ішінен ат жинап, азық-түлік алдырып жатқанын айта
кеп, ақыр соңында:
- Көз тігіп келгенім Тəңірбергеннің жылқылары еді, бірақ жамандықты жер
түбінен ойлайтын сұм емес пе, жылқыларын жасырып тастапты, - деді.
- Қап, не қыласың? Қолға түссе, оныкі ақсүйек адал мал болар еді ғой.
- Тəңірбергеннің жылқылары түлкі боп кетпесе, Кəлен табар деп сенем.
- Кəл-ен?..
- Айтпақшы, Дос аға, шүйінші. Кəлен Сібірден қашып келді ғой.
- Алда байғұс-ай!.. Еңіреген ер-ай!
- Апырай де! Жанымыздың сірідей берігін қайтерсің?! Тепкілесе де
өлмейтін темір өзек екенбіз ғой, - деді Еламан күліп.
Діншіл Дос оның сөзін асылық көріп, ішінен ұнатпай қалды.
***
Еламан қолындағы ноқтаны үй іргесінде жатқан ер-тоқымның үстіне
тастай салды да, есік алдында ойнап жүрген кішкентай қызын көтеріп ішке
кірді. Бұл кезде кісі-қаралар кетіп, үй іші оңашарып қалған-ды. Кенжекей
үй ішінің аз ғана дүниесін қағып-сілкіп, тап-тұйнақтай ғып жиып қойыпты.
Балалардың үстінде де жаңа көйлек. Кенжекейдің өзі де қай заманнан бері
сандық түбінде жатқан ақ шыт көйлек пен түгі қырқылған мақпал
камзолын киініп сəндене қапты. Айлығының есебіне жазғызып алған жас
балықты былқытып асып, қазан маңында жүгіріп жүр екен.
Еламан:
- Қолғабыс берейін, - деп қасына барып еді. Кенжекей:
- Жоқ, жоқ, саған түк істетпеймін. Бүгін балаларыңның қасында бол, демал,
- деп, Еламанды қоярда-қоймай зорлап апарып балалардың қасына
отырғызды.
Еламан əйелінің ырқына көнгенсіп, күліп отыра берді де, аңдаусызда оны
бауырына тартып құшақтап еді, Кенжекейдің бүйректей беті ду етті.
Басынан сыпырылып түсіп бара жатқан жаулықты тез жөндеп, Еламанның
құшағынан сытылып шыға берді.
- Саған не болды? Балалардан ұялмайсың ба? - Еламан асқа дейін
балаларды ойнатты. Кішкентай екі баланы арқасына мінгізіп, төсек жайған
төр алдында тізесімен жорғалап жүреді де, ара-арасында түйе боп бақырып
жатып алады. Балаларды ойнатудан гөрі осы балалардың сылтауымен өзі
ойнап қалғысы келген сияқты. Кенжекей асты түсіргесін де күйеуі мен
балаларының ойынын бұзғысы келмей, қазан жанында күлімсіреп отыр.
Осы бір иманы бетіне шығып тұрған ірі денелі жігітке жар боп
қосылғанына шүкіршілік қып: «Е, Құдай, осы қызығыңнан айыра көрме»
деп тіледі.
- Əй, осы үйдің үлкен баласы... астарың дайын болды ғой, - деді Кенжекей
күліп.
Ас-су ішкесін Еламан сыртқа шығып кетті де, Кенжекей балаларын бүгін
күндегіден ертерек жатқызып, ұйықтатып тастады. Өздерінің төсегін де
қызыл іңірден салды. Бірақ күндегі дағдысына бағып, көрпенің астына
кіріп жата қалған жоқ. Осы кеш ол құдды жігітін күткен жас қыздарша ақ
некелі төсектің ыстық бір сəтін асыға күтіп, тұла бойы да біртүрлі
тоңазығандай, тоқтата алмаған тəтті діріл бар.
Еламан бір кісімен үй сыртында ұзақ сөйлесті, олардың сөзін есітпесе де,
құлаққа күңгір-күңгір дауыстары келеді. Күйеуін күте-күте қалжыраған
Кенжекей тағаты таусылған бір кезде Еламанның ескі көйлегін жамапжасқағалы қолын созып ұмтыла бергенде көзі қымтаусыз қалған
балтырына түсіп еді. Күн тимеген тəні атластай аппақ екен. Кенжекей
сықылықтап күлді де, аяқ жағындағы көрпе астына кіріп жата қалды. Осы
кезде Еламан да үйге қарай беттеп келе жатыр еді, Кенжекей төсектен атып
тұрды. Неге бүйткенін өзі де білген жоқ-ты. Тек күтпеген жерден
Қарақатынның өсегі есіне түсіп, түсі демде бұзылып кетті. Еламан ішке
кіргенде бұл күйеуінен бетін қашыртып, сырт айналып тұр еді.
- Кенжеш, - деді Еламан, - жай ма? Біреу бірдеңе деді ме?
- Неге екенін білмеймін, осы бақытымды өзіме-өзім көп көрем. Айырылып
қалатындай қорқам.
- Сол ма? Кел, қасыма отыршы. Ар жағыңда бірдеңе бар ғой?
Кенжекей сыртын беріп қырындай түсті.
- Кейбіреулер айтады...
- Иə, Кенжеш...
- Жұрт сені... Ақбалаға телиді. Мен оған сенбеймін. Егер, тіпті, шын болған
күнде де, бағы жанбағаны болмаса, өзіміз көріп жүрген қай қатыннан кем?!
Қайтейін... Көп болса, екі қатынның бірі болам да. Мына қарақтарымның
қолы аузына жетіп кеткенше жетімдік көрмей, сенің панаңда өссе деймін.
Өз басым қараңды алыстан көріп жүргенге де ырзамын.
Ə дегенде Еламанның аузына сөз түспеді. Əсіресе, Ақбаланың аты аталып,
əңгіме беті анықтала бастағанда күн қақан қарасұр беті дуылдап кетті.
- Кенжеш... Айналайын, Құдай куə...
- Қарғанбашы. Саған сенем ғой.
- Жұрт не демейді?! Жұрттың аузына қақпақ бола алмайсың.
Кенжекейдің көзінде жас. Онысы өзіне де ерсі көрінді ме, əйтеуір,
күйеуінің алдында қызарақтап қысыла күліп:
- Маған не боп отыр осы? - деді.
Еламан осы келіншектің биязы жұмсақ мінезі мен елжіреген жанын жақсы
білетін. Тек оның тап бұншалық ақылды, ұстамды екенін біле қоймаған-ды.
Еламан Кенжекейдің күн санап толығып келе жатқан тығыншықтай денесін
құшақтап, бауырына қысқысы кеп кетсе де, өзін тежеп қалды.
- Кенжеш... Ертең Сүйекеңе барып көңілін сұрап қайтсақ қайтеді?
- Барайық.
- Балаларды қайтеміз?
- Оған қысылма. Көршілер қарай тұрады ғой.
- Онда жатайық.
Ертеңіне бұлар елең-алаңда оянып, тез-тез жиналып жүріп кетті. Ыссыға
қалмай ертеңгі салқынмен едəуір жүріп, жол өндіріп тастады. Еламан
Кенжекей мінген жазылы түйенің басын жетелеп, бұлаң құйрықпен
отырған-ды. Соның өзінде бір жылжып кеткен тұяқ жол қоймады. Түс ауа
бұлар жуық арада ғана жұрт жаңартып қонған Сүйеу қарттың ауылына
жетті. Ақбала əкесінің беті бермен қараған соң бір-екі күн турасында
қайтып кеткен екен. Кенжекей іште кісі-қара отырған соң əдеп сақтап,
сыртта қатындардың арасында қалды. Еламан атын белдеуге байлады да,
үйге беттеді. Сүйеу қарт тəуір болғалы қасынан кісі-қара арылмайтын.
Бүгін де дүние-жиһазы аз үлкен үйдің іші қауқылдаған көп кісіге толып
отыр екен.
- Ассалаумалейкум!
- Əликсəлем, бұ қай бала?
- Ау, мынау өзіміздің Еламан ғой. Ал, жоғары шық!
- Ал, шырағым, дені-қарның сау ма? Аман-есен жүрсің бе?
- Шүкір.
- Ал сапар оң болсын.
- Əумин. Сүйекеңнің көңілін сұрағалы...
- Е-е, дегендей, бетің дұрыс. Үлкендерді ұмытпағаның жөн.
- Сүйекең тəуір. Құдай қуат беріп, шүкір, беті бермен қарады. Ал, өз
жөніңді айтшы. Жағадағы ауылдан шықтың ба?
- Иə.
- Жалғызсың ба?
- Жоқ, жолдасым бар, - деді Еламан.
Сүйеу қарт ертеден бері бұлардың əңгімесіне араласпай, үлкен үйдің оң
жағына салған төсекте ақ көйлек, ақ дамбалмен тіп-тік боп қазықтай
шаншылып отырған-ды. Ол осы тұста жүзін Еламанға шұғыл бұрды.
- Жолдасым?.. - деп оның жаңағы жауабын жұлып алғандай ғып қайтарып
сұрады. Ақ кірпік астынан шаншылған көз де өңменінен өтіп барады.
Еламан аңдаусызда бүлдіріп алғанын білсе де, бірақ сыр бермей, сыртын
мейлінше салмақты ұстап:
- Иə, жолдасыммен келдім, - деді.
- Е-е. Ол сонда қай жолдасың? Кім деген жолдасың?
- Келіншегім ғой.
Сүйеу қарт көзін тайдырып екетті. Ол жаққа енді қайтып назар салмады.
Көйлек жағасынан қылқиған мойнын қыжырта бұрып, ашық есіктен
сыртқа қарап отырды да, кенет мырс етті. Сосын қасында отырған қарияға
бұрылып:
- Жолдасым дей ме, ей? - деп мырс-мырс күлді.—Əй, пұшық кемпіріңді сен
де жолдас деуші ме ең? Ендігі жерде бəріміз де кемпірімізді жолдас дейміз
бе? А-а?
Үй іші жым-жырт. Жұрттың бəрі жапырлап қалған. Ақшұнақ шал ғана
анда-санда мырс-мырс етіп қояды.
Ішке Əшім кірді. Үнсіз кісілерге жалтақтап, үркектей қарады да, тұп-тура
төрде отырған əкесіне барды. Тылсымдай тынып қалған ыңғайсыздықты
қалай серпілтерін білмей шыдамы құрып отырған Еламан баланы тілге
тиек қып:
- Балам-ау, бойың өсіп қалыпты ғой. Оқуға баратын уақытың да жақын.
Бір-екі жылда оқисың, - деп еді.
Сүйеу қарт бас бармаққа толтыра салған насыбайды қырғыштай мұрынға
кезек апарып, күсілдетіп ішіне тартып-тартып қалды:
- Ал! Ал, оқуға бердің! Ал, балаң орыс болды. Ал, шашын бір қарыс қып
қойды. Тар шалбар киді. Түрегеліп сиді. Сонда ол саған иман əпере ме? О
несі... О несі, əй?
Қысылған кісілер бір-біріне көзінің астымен қарап, бір-бірлеп кете
бастады. Үнсіз үйде ұзақ отыра алмаған Еламан да əлгілердің соңын ала
тысқа шықты. Тек қазықтай шаншылып алған қырсық шал қыбыр еткен
жоқ-ты. Сонан бір кезде тағы да өзінен-өзі осқырынып:
- Əй, жолдасым, - деді кемпіріне, - іш дəрет алатын су əкел.
- Ай, сорлы-ай! - деді ертеден бері үн-түнсіз ұршық созып. отырған кемпір.
-Пайғамбар жасынан жасың асса да осы бір ит мінезге əлің келмей-ақ
қартайдың-ау сен де.
Сүйеу кемпір сөзін құлағына ілмеді.
- Еламанға сонша неге қадалдың? Не жазығы бар еді оның? Ұят істедің ғой.
- Жоқ-ау, оқуға берем дейді. Ал, бер!
- Йе, оқыса қайтеді? Заманы солай.
- Əй, қақбас, отыр! Отыр жөніңе! Көрдің бе, тілі сала құлаш.
- Сенің де арғы жағың белгілі.
- Е, менің арғы жағымнан не көрдің?
- Бізде де көз бар. Сенің шымбайыңа батып отырған оқу емес, басқа.
- Не дейді? Не деп отыр мынау?
- Тұз-дəмі жараспаған соң кісіден көретін не бар?..
- Оттапсың! Оттапсың! Ақылгөйін... Ондай ақылыңды басыңа шайнап жақ.
Шық! Шық үйден!
- Жə, қойдым. Жеңілдім. Сен сорлы қай қисығыңды мойындап едің, - деді
де, кемпір түрегелді.
Сүйеу бармағындағы насыбайды есіктен шығып бара жатқан кемпірдің
соңынан шашып жіберді. Бет терісі жыбырлап, іргеге қарап жатып қалды.
Сонан кешке өрістен мал келгенде оянды. Ашулы жүздің зəрі сыныпты.
Еламанның қарсы болғанына қарамай, қолындағы азын-аулақ қойдан алған
биылғы телдің соңғы қозысын сойғызды да тастады. Қазан көтерілді. Сол
күннің ертеңіне Еламан жолға жиналды.
- Ал, ата, мен жүрем. Көріскенше күн жақсы.
- Жүрем де?
- Иə, ата.
- Ым... Көріскенше дейсің, ə?.. Сендермен көрісетін атаңда қанша күш
қалды дейсің? Енді көрісеміз бе, жоқ па?! Бері... бері келші, балам!
Қасына кеп тізе бүккен Еламанның қолын уысына қысып отырды да, көңілі
босап бара жатқасын бойын билеп ала қойды.
Кезерген ернін Еламанның маңдайына тиер-тиместе тартып алды. Сүйеу
қарттың ішкі тынысынан ақырған көк насыбайдың ащы иісі бұрқ етті.
Еламан: «Алла қуат берсе аяғыңызға мініп кетерсіз» дегісі кеп еді, оған
бірақ мына ақ кірпік, қызылкөз қияңқы шалдың мінезі белгілі: өтірік пен
көлгірлікті жек көреді. Ол тегі Еламанды да сондайы жоқтығы үшін жақсы
көрген шығар-ау!
ҮШІНШІ БӨЛІМ
Генерал Черновтың армиясы Шалқардан кейін іле-шала Сексеуіл
стансасын алды. Оның ар жағында Арал қол созым жер еді. Бірер күнде
Чернов пен Дутовтың жер қайысқан əскері Аралғада жетті. Олармен
шалғайласып оқ-дəрі тиеген түйелер, арбалар, обоздар, жаралылар, аурусырқау əскерлер үзік-созық келе бастады.
Осы бір қарбаласта Аралдың іргесіне бекінген қызылдарға Ташкенттен көп
əскер келді. Алғашқы күні Колузаев бастаған бес жүздей мадьяр отряды
келіп еді. Іле-шала мыңнан астам түрікпен түсті. Бөрінің басында бір-бір
қойдың терісінен істеген сеңсең бөрік. Суырма қылыш сандарына соғады.
Ысқаяқ қара жігіттер вагоннан үркектеп түскен қазмойын арғымақтарға
ырғып-ырғып мініп алды.
Осының алдында Аралға Түркістан майданы ерекше мандатпен төтенше
комиссар ғып тағайындап жіберген Петр Дьяков келген-ді. Қасында
Кронштадтан көмекке жіберген он тоғыз моряк бар-ды. Олар келе сала
Арал теңізінің бас-аяғынан ірілі-ұсақ кемелердің бəрін жинап, екі асығыс,
бір қарбаласта флотилия жасақтапты. Арал көпестері - Марков, Мокеев,
Елисеевтердің қай заманнан бері теңіздің арғы бетіне қатынап, саудасаттық жасап жүрген ірі-ірі кемелері - «Хива ханы» мен «Түркістан»
теплоходына екі-екіден зеңбірек орнатып, пулеметтер құрып тастаған еді.
Осы күндердің бірінде Аралға Кəлен келді. Қасында өңшең қару асынған
жігіт. Аттары қара тер. Тəңірбергеннің шың арасында сырт көзден
жасырып жүрген бес жүздей жылқысын қуып əкелген екен.
- Əй, əлгі көксауларың қайда? - деді ол келген бойда.
- Оны бұл арадан таппайсың. Ол қазір қаланың шетінде окоп қазып
жатқандардың арасында жүр.
Кəлен оған өзі бармай, қасындағы бір жігітті жіберіп еді, ол Дьяковке
жетем дегенше мына жақтан оған екі аттылы құйындатып шауып келді.
- Комиссар... жау...
- Алыс па?
- Жоқ... Алды 68-разъезге келе бастады. Жер қайысады.
Дьяков жау бетті шолғындап қайтқан екі жігітті штабқа жөнелтті де, өзі
əлдебіреуге айқайлап, окоп бойымен ілгері жүгіріп кетті. Бір қалтарысты
айнала бергенде кеудесі қысылып, тұра қалды. Бұндайда ол əдетте кісіқараның көзіне түскісі келмеуші еді, дəл қасынан əлдебіреудің «Қамсар»
деген даусын есітті. Мынау кім де болса, Еламанның жігіттерінің бірі
екенін біліп, жалт қараса, шынында да қасында қылыш асынған қияқтай
қара мұртты жігіт тұр екен.
- Ə, Əли... һхе-е... Кел! Кел!
- Камсар, немене... Сырқаттанып...
- Жəй ғана... Еламан оралмады ма?
- Жоқ.
- Хабар барма?
- Жоқ.
- Жігіттер қалай? Əзірсіңдер ме? - Əли түсінбеді.
- Жау жақын. Жігіттерің əзір болсын, - деді де, ол коммунистер полкінің оң
жағында шеп ұстап жатқан мадьярлар отрядына барған-ды. Дəл осы кезде
кейінгі жақтан біреу: «Əне, шаң шықты деп айғайлап жіберді.
Дьяков дүрбіні көзіне апарып еді, қолы қалтырады ма, қалай сығаласа да
көзі қарсы беттегі сары төбенің баурайына тіреліп, адыраспан ба, итсигек
пе, қайда бір сондай қауқиған қадау-қадау бұталарға түсе берді. Сонан бұл
кеудесін көтеріп, қос шынтағын окоптың ернеуіне тіреді де, ілгері жаққа
қайта қарап еді, бұл жолы разъез басындағы жалғыз ақ үйді керді. Үй
маңында қыбырлаған тірі жан жоқ. Ал оның арғы жағынан, түу-түу
қашықтан түйдек-түйдек шаң шықты.
***
- Міне, мынау Арал! Арал теңізі.
- Ға-жап!
- Бұл дүние жүзіндегі мөлдір, таза теңіздің бірі көрінеді ғой.
- Болса болар, өзінің көкпеңбегін-ай!
- Подполковник мырза, сіздің əкеңіз осы теңіздің жағасынан промысел
ашқан көрінеді ғой.
Федоров жіңішке ернін жымқырып, тістеніп ала қойды. Ат үстінде тұрып
дүрбіден қарап еді. Сонау кез ұшында жатқан көк теңіз ат тұмсығының
алдына кеп тіреліп тұра қалды. Онан сəл берегіректе теңіздің дəл жағасына
қам кесектен салған кішкентай қаланың құжынаған үйлері мен портта
тұрған кемелердің сырықтай мачталары андыздап қоя берді. «Бұлардың