Latin Common TurkicEach bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
Қан мен тер - 24
Total number of words is 4271
Total number of unique words is 2227
37.0 of words are in the 2000 most common words
52.3 of words are in the 5000 most common words
60.3 of words are in the 8000 most common words
Ебейсін оны терезеден көріп: «Түлкі!.. Қызылдың иісін сезіп келдің - ау,
ə?» - деп ойлады да, тез киініп тысқа шықты.
− Мырза, сапар оң болсын!
Тəңірберген салқын амандасты. Ебейсін оның ренішті түріне қарамауға
тырысты:
− Соғым сойып жатыр едік. Ниет дұрыс қой, дегендей келгеніңді қарашы.
Кəне, ішке кірейік.
− Жə, өзің бар да көрпе-төсек салғыза бер!
− Көрпе салулы, мырза.
Қонақ кірер - кірместен жас келіншек үлкен ақ самауырға шай қойды.
Қазанға ет салды. Қонақ жабдығымен лыпылдап кірген - шыққан сайын
қара көзі жалт етіп, жанарына құмарлық от тұтап, төр алдында отырған
қара мұртты сұлу жігітке бір- бір қарап өтіп жүр. Көңілі жүйрік
Тəңірберген мына уыздай жап-жас келіншектің кісі алдында нəпсісін тежей
алмай, көзге түсіп қала беретін кінəсіз аңқаулығын ұнатып отыр.
Ебейсін байқаса да, көңіл бөлмеді. Бұл күтпеген бір тосын əңгіме қозғады:
− Рас болса, келінді қоя берді деп есіттік қой осы.
− Иə, қатындар сыйыспады.
− Жақсы істегенсің. Қызыл көз шалдың белін бір сындырған екенсің.
Бұл Тəңірбергеннің көрінгенге ішін аша бермей, құлып астында ұстайтын
сыры еді; сондықтан ол Ебейсіннің жетелеген жағына баспады. Ебейсін
мырзаның осал жерінен ұстағанын біліп, соған бір жағынан өзі ырза боп,
тобарсыған беттің тоңын сындыра езу тартты:
− Енді төсек жаңғыртатын шығарсың? Тəңірберген бойына сөз дарытпай,
сазарып алған-ды.
Сауда досының мына түрткісі көңіліне жаққаны сонша, ол шұғыл
жадырады. Ертеден бері тақымдап қоймай отырған Ебейсінге енді оның өзі
тап беріп:
− Е, бəрекелді. Мына сөзің құлағыма жағып кетті ғой. Маған көздеп жүрген
қызың бар шығар? - деді.
− Қызды өзің таңдайсың да.
− Жоқ, саған тандатсам қателеспейтінімді білем. Ебейсін қонағының зілсіз
əзілмен өзін жағалап келе жатқанын білді де, түрегеп кетті. Осыдан кейін
ол Тəңірбергеннің қасында дəйек тұтып отырмай, бала орнында ұшып қонып, үй шаруасын істеп кетті. Қонағына ет берді. Шайын берді. Бұның
бəрін аз көргендей, енді бір кезде:
− Мырза, сусынға қалайсың? - деп сұрап, оған қонағы ыңғай білдіре
қоймаса да, ішпесе аузынан қайтсын деген кісіше, - əй, қатын, мырзаға
сусын, əкел - деді.
Тəңірберген таңданып отыр. Осы жігітті өздерінің ауылында қолбала боп
жүрген кезінен біледі. Сол кезде де бұл дəл осындай еді: сол кезде де бір
жанның бетіне жылы раймен қарамай, кісі алдында қабағы салбырап
тұратын.
Баяғыда бұларға жаққаны - айтқаныңды қалт етпейтін. Кісі өлтір десең, де
бас тартпай, жұмсаған жағыңа бара беретін қасиеті демесең, басқа
жағдайда бөрене сияқты бітеу болатын.
Сол жігіттің енді аяқ астынан ебедейсіз, доғал денесімен жүзік көзінен
өткендей, елпілдеп кеткені күдік туғызады. Мырза сырлы зеренге ернін
тигізді де қайтарын берді.
− Бұл қалай? Тіпті алмадың ғой.
− Рахмет. Сөйлеселік, отырушы өзің мұнда. - Ебейсін қонаққа көзін салмай,
бетін алып қаша берді.
Күтуші əйел қасында тұрса да, қонақтан қайтқан сусынды оған бермей,
өрешеге өзі апарып қойды. Сосын жоқ жерден ілгіш тауып, əйеліне ұрсып,
буулы жатқан теңді сыртқа қарай дырылдатып сүйрей жөнелді. Ауыз үйге
шыққасын да сыртта жүрген біреулерге дауыстап, ар жағынан төрт-бес
кісіні шақырып алды:
− Əзірсіңдер ме?
− Əзірміз.
− Ендеше, кəне жүріңдер.
Ауыз үй абыр-сабыр. Əлгі кісілер бірлі-жарым адамның əлі келмейтін ауыр
теңдерді бірнешеуі қолдасып көтеріп сыртқа алып шықты. Сонан кейін де
сыртта біраз айналған Ебейсін ішке кіруі кірсе де, бірақ тізе бүгіп отырмай,
тымағын, тонын киіп, белін тыңқитып буып алды.
− Ал, мырза, сен жатып демала бер. Үйде сені күтетін кісі бар. Мен
азғантай бірдеңені қалаға жөнелтіп салайын.
Тəңірберген бетін сырт салып отырған суық қалпынан жібімеді. Сауда
досына: « Үйде əйелің қалса болады, өзің қайда кетсең де еркің, кете бер»,
дегендей қолын сілтеді. Ебейсін шырып кетті. Тəңірберген оның түп
қазығы - Темірке екенін біледі. Татар байының іші - бауырына кіріп, өзара
ыңғайласып алғалы бұл қазір дəл бір жуан қара терекке өрмелеген
шырмауықтай жоғарылап бой созып барады.
Төсек салатын ыңғай байқалғасын Тəңірберген тысқа шықты. Толық ай
төбеге кепті. Дала сүттей жарық. Қора ішіндегі бағанағы мол байлық
əлденеден үріккендей түп - түгел қарасы батқан. Қаңырап бос қалған
қораның арғырақ бір түкпірінде байлаулы тұрған ақ арғымақ иесін көріп,
оқыранды. Шамасы о да «тастап кетті» деп кімге шағынарын білмей тұрған
сияқты.
Тəңірберген үй сыртына ұзап шықты. Кірешілердің қарасы көрінбеді.
Қысқы жолдың қашықтығын ойлап, көлік тың тұрғанда жіті жүріп, бір- екі
қырдан асып кеткен сияқты.
***
Ертеңіне Тəңірберген күн шықпай атқа қонды. Теңіз басын айналып
жүрудің біраз бұрыстығы болғасын қатты жел қарын үрлеп кеткен жалтыр
мұздың үстімен Бел - Аранға тура салды. Ақ арғымақ тағалаулы еді;
əншейінде төрт аяғы денесін ауырламайтын желқайық ат көкше мұзға
түскеннен кейін тіпті желдей есіп, Тəңірбергеннің тақымы астында
ойнақтап келеді.
Оған ақи көз жігіт сор болды. Тағасыз ат тақыр мұзға түскесін бауырын
жаза алмай, бүгежектеді де қалды. Тəңірберген оны тастап кеткісі келмей,
əрі-бері қарайлап көрді де, тақа болмағасын қолын бір сілтеді.
− Шырағым - ау, жол жүретін болғасын ерте бастан күтініп, атыңды
тағалатып алмайсың ба? Жə, кейін келе жатарсың.
Шамалы жүргесін көз ұшында ашық теңіз үстінде жүрген кісілер көрінді.
Бұлар жар басындағы балықшылар аулының ер-азаматы еді; татар байы
балығы мол көлдер мен басат - басаттарды бір өзінің меншігіне дербес
қаратып алғасын бұларды ашық теңізге айдап салған еді.
Тəңірберген басқаға бұрылмай, ат басын Досқа туралады. Сырт хабардан
естуі Дос қазір көп балықшыдан шеттеп жалғыз үй қапты. Судыр Ахмет,
Төлеу, Қалау сияқты төрт - бес кісі болмаса, қалған қара тобыр ұйтқысын
бұзбай түгелдей Мөңке жағына шығып алған көрінеді.
Дос салқын амандасты:
− Сапар оң болсын, - деді ол.
− Əумин. Сыралғы алайын деп келдім.
Дос əзілге шорқақ болатын. Тəңірбергенді кекетіп тұр деп ойлаған екен.
− Міне, ал!.. Бəрі сенікі, - деп мұз үстінде жатқан бес - алты қылағайды
етігінің тұмсығымен бір- бір теуіп ары ысырып тастады.
− Иə, балық нашар екен. Сонда бұл теңіздің баяғы балығы қайда кеткен?
− Шырағым - ай, соның несін сұрайсың. Бұл теңіздің балығын құрдым
жұтып жатыр ғой.
− Құр - дым?..
− Иə, Темірке деген құрдым шыққан жоқ па?! Құдайдың көк теңізін де бізге
бұйыртпай, қылығы өтіп тұр ғой қу татардың.
Тəңірберген Достың зығыры қайнап, күйіп тұрғанын байқады. Дос қайта
сөйледі:
− Қатын-бала аш, үйге барсаң талап жей жаздайды.
− Соған Темірке кінəлі ме?
− Енді кім? Ашық теңізге айдап шықты. Бізге бұнан артық не істейді?
− Əй, қайдам. Бар пəле Теміркеден деген дұрыс бола қояр ма екен...
− Енді кімнен?
Тəңірберген оның жауап тосып тұрғанын байқаса да, əдейі ашындырып,
ызасын қайната түскісі келді де, əрегіректе ау қарап жатқан балықшыға
назар аударып, оны иегімен нұсқап:
− Анау кім? - деді. Дос жаратпай:
− Əлгі алжыған шал ғой, - дей салды.
− Мөңке ме? Оның жағдайы қалай?
− Оны қайтесің? Онан да, Тəңірбергенжан, əуелі жаңағы сөзіңді түптеші.
Мүмкін, мен түсінбей жүрген шығармын.
− Иə, сен түсінбей жүрсің. Темірке қырына алса Мөңкені алды, сенде несі
бар? Сен іргеңді онан əлдеқашан ашып, əлдеқашан бөлектеп алған жоқсың
ба?
− Онан бүгінде жөнім басқа.
− Ендеше жарайды, Теміркені көндіруді мен мойныма алайын. Ал, өзің ше?
− Мен бе?
− Иə, сен. Мен білсем, Мөңке іргесінен үйір алдырмайтын құтпан айғыр
ғой. Шыныңды айтшы, өзіңе-өзің сеніп, ертеңгі күні табан тіреп тартысқа
түсе аласың ба?
Дос мырзаның аржақ ойын аңғармады. Қандай сөзді де тура қабылдайтын
дөкір жан осы арада оған өз көңіліндегі ойын ашық айтты:
− Тəңірбергенжан, несін қазбалай бересің? Егер сондай атты күн болып,
Темірке көнсе, көре қал, бар балықшы Мөңкеден бір күнде іргесін ашып,
сыпырылып шығады.
− Жə, енді болды. Ертеңнен бастап өз абызындағы жігіттеріңді жинап ал
да, ауыңды осы теңіздің қалаған жеріне сал.
− Курнос Иванды қайтеміз?
Тəңірберген қойын қалтасынан тілдей бір қағаз алып, Досқа ұсынды.
Мұнысы запрет жерге ay салуға ерік берген қағаз екен.. Мырзаның осы
жолы қаладан бітіріп қайтқан бір шаруасы осы еді. Темірке алғашқы сəтте
бет бақтырмай: «Иоқ - иоқ, ул болми. Ул жирлəр қып - қызыл байлық, бит»,
- деп қасарып отырып алды. Осылай боларын алдын ала біліп келгендей,
Тəңірберген түк сасқан жоқ. Тек мұртынан күліп: «Ай, бай - ай! Сенің
байлығыңды балықшыларға талатқалы отыр дейсің бе мені?.. Тегі,
күндердің күнінде қолдағы байлықтан айырылып қалмау үшін де қорғаныш
мықты болу керек емес пе? Мына балықшыларды азбен алдап, өздерін
қолыңда ұстап отырсаң, қораңды күзеткен иттен кем бола ма? » - деп, татар
байын түпкі ойына көземелдеп қойды да, осы рұқсат қағазды онан оп-оңай
алып еді.
Дос қағазды қойнына басып алды. Тəңірберген қоштасып жүріп кетті.
Көңілі тынышталғасын ат басын промсолға туралады. Сырт хабардан
Ақбаланың мұнда көп тұрақтамай, тоң балық тиеген кірешілерге ілесіп,
қыстың көзі қырауда Шалқар шаһарына көз асып кеткенін есіткен.
Келешекте қандай қорлық көрсе де, табашыл көптің көзіне түспей,
танымайтын сырт жерде болғысы келген есебі ме екен?
Тəңірберген бұл күндері Ақбаланың атын өзі де, өзгеге де ауызға алғызбай
тыйым салып қойып еді; бұл өмірінде Ақбала деген əйелдің болғаны да
есінен шығып кеткендей еді. Ол жөнінде сыртқа сыр шашпай, ит өлсе де
бəрін ішіне жиып, тысқа тісінен шығармай, тістеніп алған-ды. Ақбаланы
үйден айдап шыққан күннің ертеңіне қаперіне түк кіріп шықпастан ел
аралап кеткен қаталдығына кейін оның өзі де таң қалған-ды.
Промсол басында халық көп екен. Қалаға тоң балық апарып қайтқан
кірешілер Тəңірберген келердің алдында ғана оралыпты. Кіре тартқан
түйелер Тəңірбергендікі, кірешілердің де тең жартысы Тəңірбергеннің
жігіттері болатын.
Олар мырзаны көре сала жүгіріп кеп, жалпылдап амандаса бастады.
− Қалай, көліктерің тың ба? - деді Тəңірберген.
− Шүкір. Қоңы жығылған жоқ.
− Қалай, бұндағылардың жүгі əзір ме екен?
− Əзірі əзір - ау... бірақ, мырза... бір- екі күн қатын - баланың қасында
болып, кір -қоңымызды жудырып дегендей...
− Жоқты соқпа! Көліктер тың тұрғанда қалаға жиірек қатынап алу керек.
Өзі айтқан жерде мыналардың қарсы келе алмасын білген мырза əлгіден
кейін ешкімді де тыңдамай, бұрылып жөнеле берді. Қарт кіреші əлдене
айтқысы келгендей, қатарласып еріп келе жатып:
− Мырза... - деп еді.
− Жə, айттым ғой...
− Жоқ, ол емес, басқа...
− Ол не?
− Мырза... Шалқарға Еламан келді. - Тəңірберген тоқтай қалды; кенет
қатты соғып кеткен жүрегін сап-сап басып алды да, өзінен сəл кейінірек
тоқтаған қарт кірешіге бұрылмай, сыртын беріп тұрып:
− Оны саған кім айтты? - деді.
− Өзім көрдім. Ауызба - ауыз сөйлестім. Рай сол жақта қайтыс бопты.
Мына хабардың растығына Тəңірберген енді күмəнданбады. Осыдан кейін
ол жолықпақ боп əдейі іздеп келген Айғаншаға да соққан жоқ. Курнос
Иванның əзір тұрған асына да қарамай, атына мініп жүріп кетті.
Соғыс ауыртпалығын көтерген қоңторғай халықтың, əсіресе, осы бір өңі
жұқарып тұрған үстіне мына бүлікші келсе не болады? Балықшылар аулы
мен бұл өңірдегі кедей ауылдар баяғы он алтыншы жылғыдай тағы да оның
соңына еріп, бұның іргесін жалаңаштап кетпесіне кім кепіл? Онсыз да осы
күні Ожар Оспан бір жаққа, Рамберді бір жаққа тартып, өз ішінде де ауыз
бірліктің берекеті кетіп тұрғаны мынау!
Тəңірберген ширыға түсті.
***
Жол үстінде бір байламға келген жігіт ел жатқанша екі-үш кісіні жан жаққа шаптырып, бас-аяғы бір күннің ішінде осы өңірдің игі жақсыларын
жиып алды. Сол күннің ертеңіне хабар тиген кісілердің алды келіп,
Тəңірбергеннің үйіне түсіп жатты. Келген кісілердің ішінде бұл өңірдің
белгілі ірі байлары - Мыңбай, Жүзбай, Жылқыбай бар. Семіз сары
Рамберді бар. Жалақтаған жігіттер үзік - созық келіп жатқан кісілердің бас аяғы жиналғанын күтіп жатпай, сыйлы қонақтардың бас - басына қой
сойып, қазан көтере бастады. Буы бұрқыраған самауырларды қайқаңдап
көтерген жігіттер қонақ күткен үйге арасын үзбей қайта - қайта кіріп
жатты. Түн ортасы ауып, таң алдындағы қалың ұйқының бір мөлшерінде
асқа тойған жұрт өз денесін өзі ауырлағандай бір- бір жастықты қолтығына
басып, бас түйістіріп жантайып жатып, ұйқы қысқан қабағы əлсін-əлі
жұмыла бастаған еді. Сол кезде біреу ат жайын əңгімеледі; өздері білетін
жердегі жүйрік аттарды бірінен соң бірін мақтап отырып, бір кезде
Тəңірбергеннің ақ арғымағын ауызға алды.
− Бəйгеге қосып көрдің бе?
− Жоқ...
− Бекер бағын байлап жүрсің. Жануар, ақ арғымақ пырақ қой. Қанатты
болмаса, тұяқтыда оған шақ келетін жылқы бар дейсің бе?
− Сөз бар ма?! Оу, ақ арғымақ Көрұғылының қара атының тұқымы ғой.
Теке - Жəуміт жылқыларының несін айтасың, қуса - жетеді, қашса -
құтылады.
− Дүние күйіп кетсе де, ендігі жерде менің арманым Тəңірбергенше бір
түрікпенмен дос болып, тұлпар мініп жүрсем деймін.
Мұны айтқан бұлардың ішіндегі ең аузы жеңіл, аңқау Жылқыбай еді; оған
жалғас отырған Рамберді басын бауырына алып, булыға мырс - мырс күлді.
Бұнысын үй ішіндегілердің ешқайсысы байқай қоймағасын басын көтерді.
Ол тағы да Тəңірбергеннің көзін ала бере, мына жағында отырған
Мыңбайды бүйірінен түртіп, өздерінен басқа ешкімге есіттірмей,
мұрнының астынан міңгірлеп:
− Ойбай, мына қой баққан сорлының аңқауын қара. Тəңірбергенді
түрікпенмен дос боп, тұлпар мініп жүр деп ойлайды екен ғой, - деп қолын
түңіле сермеді де, теріс қарап бұрылып кетті.
Төсек салатын болғасын қонақтар сыртқа шықты. Жаңағы əңгімеден кейін
Мыңбай мен Рамберді басқалардан бөлектене берді.
− Мынау бізді неге шақырды екен?
− Қайдам, бір есебі бар шығар.
− Ие - е, сұм ғой, есепсіз аяқ баспайды. Байқайсың ба, бізді қатты сыйлап
кетті-ау. Тегін бе осынысы?..
− Қайдам, торғайды тұзаққа түсіру үшін тары шашушы еді ғой.
Екеуі қосыла күлді. «Торғай» дейді де, күледі.
− Қалай десең де сұм неме күшейіп алды. Ой, залым, қазір шаршысына
келіп тұр. Бір жағы - сауда, бір жағы - ұрлық...
− Ие, солай! Атаң қазақ « Ұрлық түбі - қорлық» деуші еді-ау. Осы жігіт тым
керелеп бара ма, қалай? Түбі бір пəлеге соқтырмаса қайтсін?!
− Əрине, тергеусіз дүние жоқ. Жігіттерін қайта-қайта аттандырып,
түрікпеннің жылқыларын қуып əкеледі де жатады. Өстіп жүріп бір күні
бізді түрікпенге талатпаса қайтсін?!
− Сүйтер, сүйтпей тынбас бұл жігіт...
Кейінгі жақтан бұларды іздеген дауыс шықты; қонақ түскен үйге төсекті
əлдеқашан салып тосып отыр екен; осыдан кейін бойын ауырлаған
қонақтар төсекке жатып, басы жастыққа тиер - тиместе ұйықтап кетті. Сол
күннің ертеңіне Тəңірберген қонақтарына тағы да мал сойғызып, ас - су
беріп жайлап отырып, ұзақ - сонар əңгіме бастады. Ол осы отырған игі
жақсыларға араларында көптен бері үзілмей келе жатқан кикілжің, реніш,
ашу -араздықты тастап, ендігі жерге халықтың басын қосып, елдің іргесін
біріктіретін бүтіндікті айтып еді. Бұны рубасы ақсақалдардың бəрі
мақұлдады. Бұндайда ылғида ішін алдырмайтын қиын Рамберді ауызбірлік
сөз болғанда аналар құсап елп етіп қостай қоймаса да, ашықтан - ашық
қарсы болмай, үн - түнсіз кезін төмен салып ыңылдап отыр.
Тəңірберген оның былқылдақтығын жақтырмай:
− Кəне, осыған бата қыламыз ба? - деп, көп ішінен пəле басы Рамбердіге
қарап еді, ол сонда да шешіле қоймай, тек Тəңірберген қадалып отырып
алғасын ғана:
− Дегенің білсін. Бірақ, əй, бала, сен өзің баяғының жол - жорасын білесің
бе? Баяғының үлкендері осындай бас қосқан жерде «Құр аяқ - қ - қа бата
жүр - мей - й- ді» - де - у - ші м - ме еді, қаалла - ай?..- деп міңгірлеп,
сөзінің аяғын күмілжілеу шұбатып, екі ұшты ой тастады да, Жылқыбайдың
сырт жағын ала бере көлбеп қисая кетті.
Тəңірберген бұларды жиғандағы ең басты шаруасын кейінге қалдырып
отырған-ды. Əуелі ауызбірлікті мықтап алса, екінші шаруасының
қиындықсыз оп-оңай шешілетінін біліп еді. Ауызбірліктің түрі əлгі болды.
Рубасы ақсақалдар татуласу үшін де кешеден бергі бұл үйден ішкен,
жегенінің үстіне тағы бірдеңе дəмететін сыңай байқатты. Бұған жас мырза
ренжігендей боп үндемей отырды да, бір кезде кейінге сақтап отырған
ойын да ортаға салды: естуі бойынша ұзақ соғыстан жілігі шағылған орыс
əскері қару - жарақтарын тастап, майданнан қашып жатқан көрінеді. Он
алтыншы жылы қара жұмысқа алынған қазақ жігіттері де еліне қайта
бастапты. Орыс қалалары аш - жалаңаш. Ресей халқы қазір уақытша
үкіметке қарсы көтеріліс ашып, жер-жерде ереуілдеп жатыр. Ертең
уақытша үкімет құласа заман не болады? Онан кейінгі тірлік тұл боп, аяқ
басқа шығып кетпесіне кім кепіл?
− Ойпырым - ай, Тəңірбергенжан - ай, бар пəлені үстімізге үйіп тастадың ау.
− Апыр - ай де! Мынадан кейін дүниесі құрғыр тарылып, аспан алақандай,
жер тебінгідей боп кетті ғой.
− Қайда барсаң - Қорқыттың көрі десеңші.
− Енді не істеуіміз керек?
− Менің де айтайын дегенім осы еді, - деді Тəңірберген. - Қазіргідей ала
қиғаш дүниеде алды-артын болжап отырған кісі ғана адаспайды. Ол үшін
арамызда көзі ашық оқыған азамат болғаны жөн.
− Е, оны қайдан табамыз?
− Табылады. Ел арқа сүйейтін оқыған азамат мына Арқа жақтан шығып
жатыр. Арыға бармай-ақ, өзімізбен іргелес отырған мына Ырғыз бен
Торғайда да оқыған азамат аз емес. Олар партия құрып, газет шығарып,
алаш азаматын Абылайдың ақ туының астына жиып, үш жүздің баласының
басын қосып жатқан көрінеді.
− Апыр-ай, ə?.. Солай ма?!
− Мынау біз есітпеген жаңалық қой!
− Жақсылық десеңші. Иə, Тəңірбергенжан, тағы қандай хабар бар?
Тəңірберген мыналардың құштарлығына қарап, жаңағы сөзі бұлардың да
тас бауырын жібіткендей көріп, өзі де көңілдене бастады:
− Арқа жақтағы азаматтар əзір бізге назар аудара қойған жоқ. Бізді
бауырына тарта қоятын сыңай байқалмайды.
− Апыр-ай, ə?.. Солай ма?
− Ақ патша құлап, ақ діңгегіміз үзіліп тұрғанда, біз де еңсе көтеріп,
елдігімізді танытсақ, сүйтіп Арқа азаматтарына үн қоссақ деймін. Олар
бізге өз аяғынан келмесе, біз кісі жіберіп шақырсақ, қалай? Кəне, бұған
қалай қарайсыңдар? - деді Тəңірберген.
Жаңа ғана лаулап отырған жұрт кенет су сепкендей сөне қалды. Бəрі бір
кісідей көзін көтермей, басын бауырына тартып, тұқырайып ала қойды.
Тəңірберген оларға барлай қарап, шыдаммен тосып отырғанда, Мыңбай
міңгірлеп:
− Қайдам, оның реті қалай болатынын. Оқыған адамның бабы қатты
болады деуші еді. Келтіруін келтіріп алып, ертең пəле қылғанда оқыған
тыраш немелердің ойынан шықпай, Тəңірге жазып жүрмесек, - деп күдік
айтып еді.
Оған мына жақтан Жылқыбай үн қосып:
− Арнап шақырғасын, əрине, салмақ сені мен бізге түседі. Шығыны да шаш
етектен болатын шығар, - деді.
Ендігі қалғандары тымырайып Рамбердінің аузын бағып отыр. Тəңірберген
үнсіз. Келімге келгіштердің өзі кері сиіп, икемге келмей қиғаш тартып
жатқанда, бұлардың ішіндегі ең бір қырысы қалың қыңыр Рамбердінің
келістірмесін біліп, бұл ойынан да ештеңе шықпасын байқап еді.
Рамберді сирек сары мұртының астынан бір мырс етті:
− Оқыған азаматты сырттан іздеп қайтеміз? Шын керек болса, сенің үйіңде
де бір оқыған жігіт бар емес пе?!
Əншейіндегі үндемей жатып аяқтан шалатын əдет. Сөздері жараспаған
қонақтар «ау, бостан - босқа отыра береміз бе?» - дегендей, бір- біріне
қарады да, сосын ырғалып орындарынан тұрды. Ырғалып-жырғалып
киініп, түсін бермей томсарған қалпы үн-түнсіз тарап бара жатты.
Тəңірберген сыр бермей, салқын қоштасып шығарып салды. Кешегі патша
ағзамның қазақ даласында арқа сүйеген адамдарының сиқы əлгі... Олардың
қай -қайсысы да күншіл, күндес қатындай, өмір бойы ауыл арасының
бəсеке - партиясынан бойы асып көрген емес.
Тəңірберген оларды, əлде өзін мысқылдағандай мырс-мырс күлді. Тым
құрыса, тап қазіргідей тағдыр таразыға түскен аумалы - төкпелі алмағайып
заманда, жөн таппай тұрғанда ақылдасар адам болмағанына қиналды.
Ағаның сиқы - Алдаберген. Ақбаланы ауылдан қуып, Сүйеудің сағын
сындырғанға мəз. Сонан бері софы ағасы мен бəйбіше бұған ырза.
Отбасымен табысса да оқыған інісімен екеуінің арасы бұрынғыдан бетер
суысып, келімге келмей кереғарланып барады. Інісі бұған түсінбейді. Бұл
інісіне түсінбейді. Бір түндік астында бірге өссе де, бүгінде өрістері басқа.
Кейде кедейлерге жаны ашып, ет - бауыры елжіреп тұратындай болса,
келесі бірде тістеуік аттай кіржіңдеп, олардың өзін жақтырмайды. Сондай
кезде інісінің қай жақтың сойыл соғары екенін білмей, дал болады. Бұл не?
Ілелі, сырқат жанның бабын таптырмайтын əдеттегі кінəмшіл, күйгелек,
шамшылдығы ма? Əлде мінезсіздік пе?
***
Темірке қазір көңілсіз еді. Көптен арман етіп жүрген көкейдегі промсолды
қолына түсіріп, жаңа-жаңа шаршысына келе бастағанда патша тақтан
құлады да, үстінен үзігін ұшырып əкеткен үйдей, көңілі құлазып сала берді.
Оның үстіне түрік майданынан Мюлгаузин келгелі кішкентай қаланың
тыныштығы бұзылды. Күн қалай батты, солай езілуші тапты ереуілге
шақырған ұрандар осы шаһардағы өтібірлі үйлердің маңдайшасына ілініп
қалатын боп жүр. Сондай сөздер бұның да дүкеніне үйір боп алғасын
күнде-күнде елең -алаңда жұрттан бұрын тұрып, есікті, қақпаны бір қарап
шығады.
Əйтеуір, сауда талабы жақсы. Бұған ала - бөле теңіз түпсіз байлық болды.
Қыс болса кірешілер тышқандай тасып жатқан тоң балық қалаға келген
бетте қып-қызыл алтынға айналып, қалтасын қалыңдатып жатқан-ды. Бүгін
де ел жата бергенде тоң балық артқан жиырма - отыз түйелі кіреші кеп,
терезе қақты. Дыбысшыл Темірке төсектен атып тұрып, иығына асығыста
қолына іліккен бірдеңені іле сала шəркей киген аяғын сырп - сырп басып,
апалақ - қапалақ сыртқа шығып еді. Ол жеткенше мына жақтан күзетші
шал қақпаны ашып, алыс жолдан ауыр жүк тартқан түйелер асықпай
ақырын қозғалып, кең аулаға кіріп жатыр екен.
− И, шушы қазақтар-ай... Неге кешіктіңдер? Осынша айналғандарың не?
− Кір - қоңымызды жудырып...
− Қой, қой инді! Сендер кір-қоңдарыңды жуып жатқанда, шоқыншық
Ебейсін қаланы балық сасытып, тағы да алдымды орап кетті, вит.
Кіреші қазақтар сөз таластырмады. Татар байының əр кездегі үйреншікті
байбаламын үнсіз тыңдап, қорада жатқан сары табан қарды сықыр-сықыр
басып жүріп, тон балықты кең қораның түп жағындағы қуысқа сатырлатып
үйді. Белінен жүгі түскен түйелер пысқырып, бей - жай күйіс қайырып
жатыр.
Темірке ел қазағы əкелген нəрселерді жақсы көрсе де, бірақ олардың
өздерін жақтырмайтын. Бойыңа сəл жақындатсаң, олар өздерінің ауылдағы
мінезін қалада да істеп, билеп - төстеп, əрі - берідесін басыңа шығып
кететіні белгілі. Сосын Темірке оларды алысырақ ұстап, оларға арнап
салған ауланың түп жағында қонақжай болатын. Қазан - ошағы да бөлек.
Би-болыстар мен байлар болмаса, былайғы қазақты əлгі қонақжайға
түсіруші еді. Бүгінгі кірешілердің арасынан... дəм - тұзын талай татқан,
теңіз өңірінде өзімен қай заманнан сыйлас, қадірлес бай үйдің жас
келіншегін əлгінде масқара болғанда байқамай кештеу көріп қысылып
қалған Темірке аяқ астынан абдырап сасып, қалбалақтады да қалды. «Неге
келді екен?» - деп ойлады. Əдетте қыз ұзататын, келін түсіретін кезде бай
ауыл сенімді бір кісісін арнайы қалаға жіберіп, керек - жарағын үйіп -төгіп
əкететін...
Темірке қалталы келіншекті қолынан шығарғысы келмеді. Алғашқыда
қалай жағынарын білмей, мына келіншек мырзаның жас тоқалы екенін
білсе де, оның көңілін қалай табудың есебін таппай, көрген бойда оны
«бəйбіше» деп жалпылдап ала жөнелді.
− Ə, бəйбіше, аман - сау барсың ба? Мырзаның дені - қарны сау ма?
Ақбала үндемеді.
− Бəйбіше, пəуескең қайда? Қазір заман жаман, вит. И- и, Алла... шүші күні
халықтың пиғылы бұзылған. Шулай! Пəуескені сыртта қалдыруға болми, деп сыртқа жүгірмек болған татар байын Ақбала шаққа тоқтатты.
− Мен... мен мына кірешілерге ілесіп...
− Оқасы иоқ, оқасы иоқ... Қазір бұрынғыдай бап талғайтын заман емес, деп, Темірке жуып - шаймақ болса да, ішінен боқтап: «Ит қазақ байлықты
башына жарата білмей. Аларның байлығы арам өлген малмен тең», - деді.
Темірке бұлардың бұнша көлікпен келгенін білгесін, қалада айналмай,
жүгін түсіріп бір түнеп шыққасын ертеңіне елге қайтарын білді. Мына
келіншек те керек-жарағын алғасын ілесіп келген кірешілерден қалмас,
қайтар деп ойлап, қонақүйге жібермей, қасындағы кісілермен бірге өз үйіне
түсірді.
Өздеріне осынша сый - сыяпат көрсетіп жатқасын кіреші қазақтар
ештеңеден қықбады. Əй-шəй жоқ сықырлаған қалың киімдерімен төрге
шығып, сарала төсектің үстінде талтайып тұрып үсті-басын жеңілдеп
шешіне бастады. Есік жаққа тастаса ар жағынан біреу алып кететіндей,
зілдей етіктерін гүрс еткізіп ірге жағына тастай салды.
Теміркенің əйелі сыртқа ата жөнелді.
− И - и, Алла! Алла қайым! Шушы қазақтар өз үйінде де етігін төрге шеше
ме?
Темірке де осы өмірде қазақтардан əбден көңілі қалып, түңіліп біткен
кісіше қолын сілкілеп зарлап қоя берді:
− Қой!.. Қой уларны! Бұ шоқыншықлар отызға килсə, аларның итігі
алпысқа килə, вит.
Қонақтардың алдына дастархан жайылды. Шай үстінде Темірке тағы да
Ақбаланың асты-үстіне түсіп, кесесін өзі алып беріп: «Бəйбіше, іш, же», деп ерекше ықылас білдіре бастады. Ақбала қысылып барады. Бойын
мықтап суып, алыпты. Жылы үйге кіргесін де жуық арада өзіне-өзі келе
алмай, қолы, аяғы бүрісіп тітіркеп қап отыр.
− Бəйбіше, бұрын қалаға келіп пе едің? - деді Темірке.
− Жо - қ...
− Оқасы жоқ, оқасы жоқ... Бұйырса жаз айында да келерсің. Жазда қала
əйбетірек болады. Көшелерде терек - талдар. Қала іргесінде көл бар. Тек
теңіз жағасынан келген кісі көлді менсінеді дейсің бе? Хе - хее!..
Темірке көзі жылтыңдап қонақ келіншекке қулана қарады. Осы қарасы
əнебір кездегі Судыр Ахметтің ұры, тышқан көзіне ұқсап, Ақбала түршігіп
кетті. Аузындағы сөзін айта алмай, түсі қашып отырып қалды. Оны Темірке
өзінің əлгі əзіліне қысылып қалған екен деп ойлап, ұзын мойнын ішіне
тығып ала қойды. Қонақ келіншектің ұялшақтығын да, аңқаулығын да
ішінен ұнатып, шықылықтап күліп, жанынан кетпей жүр.
− Шайдың қызылы кесілмесін. Бəйбішеге қызылын баса құй!..
Ақбала балық тиеген шана үстінде бүрісіп келе жатып от жаққан жылы үй
мен ыстық шайды аңсаумен болған-ды. Бір- екі кесе ішті ме, жоқ па, кенет
ештеңеге зауқы шаппай тартыншақтап қала берді.
− Ертең қайтатын боларсыңдар? - деді Темірке кірешілерге қарап.
− Иə, бай, ертең қайтамыз.
− Бəйбіше ше?
− Ақбала... Ақбалажан... - деді қарт кіреші күрмеліп.
− Мен... Менің жөнім басқа...
− Иə, иə, бəйбіше, асылы, син асықпа. Керек - жарағынды ал. Өзім
көмектесем. Бəйбіше, шайың суып кетті. Шай ал! - деді Темірке.
Ақбала тап осы қазір не істеп, не қойып отырғанын біліп отырған жоқ;
татар бай не айтса да аузынан шыққан əр сөзден шошып қап отыр еді.
Темірке: «Шайың суып кетіпті» -дегенде, Ақбала алдында тұрған кесені
аузына қалай апарғанын байқамады. Ыссы шайды аңдамай ұрттап алғанда,
көзінен жас ыршып кетті. Абырой болғанда Темірке оны байқамады.
− Күні кеше Орынбордан көп зат əкелдім. Бəрі əйбат. Матур, асыл инді. Дəл
үстіне келдің.
− Бай... білмейтін шығарсыз... Мен - н... Мее... - Ақбала сөзінің ар жағын
айта алмай, түсі бұзылып, ерні дірілдеп тоқтады. Мына үйдің өзіне
көрсеткен құрметі мен ағыл - тегіл асын арсыздықпен алдап-сулап ішіп-жеп
отырғандай сезінді де, тамағынан өтпей қойды.
Кірешілер Ақбала ши шығарып алатындай қорқып, сəт сайын бір- біріне
сасқалақтай қарап қыпылдап отыр. Ақбала аузын ашып келе жатса жалмажан алдын орап, оған:
− Айналайын, тоңып келдің, ас ал, іш, же! - деп жалпылдап, сөзін бөле
берді.
− Иə, иə, бəйбіше, шай іш! Мынау жент. Женттен же!
− Бай... Сіз менің жайымды білмей отырсыз. Мен... мен мұнда жел айдаған
қаңбақтай...
− Шырағым - ай, ертең де күн бар ғой. Кейін айтсаң, да болады ғой, - деді
керуенбасы. Сосын ол Теміркеге бұрылып, - жолға шыққасын кісі,
шынында да, жел айдаған қаңбақтай ғой. Жəне қыс айындағы жол қандай
қиын. Ақбалажан қатты тоңып келді, - деді.
− Иə, шулай! И- и, балақайым, тоңғансың... тоңғансың инді, - деп Темірке
жүгіріп барып, көп бөлменің бірінен түлкі ішік əкелді. Ақбаланың
қысылғанына қарамай, ішікті арқасына жауып жатып та, - тоңғансың...
тоңғансың инді, - дей берді.
− Айтары жоқ, жол алыс, күн де керемет суық... - деді кіреші шал.
− Иə, иə, суық! Суық, вит.
− Тоңып, шаққа жеттік.
− Тоңғансың! Тоңғансың! Мырзаның шаруасы қалай? - Ақбала бай ауылдан
қазір өзінің жəні басқа екенін айтқысы кеп оқталып еді, оған бірақ лүпілдеп
қатты соғып кеткен жүрегі аузына тығылып, тоқтап қала берді.
− Мырзаның несін айтасың? Шөбі көп, қорасы жылы. Қыстан жақсы
шығатын, - деп қарт кіреші бұл жолы тағы да Ақбаланың алдын орап кетті.
− Е, бəрекелде, жақсы, жақсы екен.
− Құдай берген адам ғой. Мырзаның жағдайы жақсы. Бай, қазір... базарда
балықтың нарқы қалай?
− И, Алла... Сұрама, сұрама. Шоқыншық Ебейсін балықты көп əкеліп, тіпті
арзандатып жіберді. Мына балықты жарты бағасына өткізе алсаң жақсы.
− Қап, осы сұмырай алдымызды орай берді-ау!
− Ол əлі де орайды. Қазақта « Ұйықтаған - ұйқ алады, ұйықтамаған жылқы алады», -деген мақал бар. Міне, бұл жақсы... бик жақсы мақал.
Осыдан кейін кірешілер жайбарақат, бей - жай отырып сораптап шайларын
ішті. Темірке олардың қаперіне түк кірмей, меңіреу, керең кісідей иманы
селт етпеген түріне ызалана қарады. «Бұларға сөз өтпейді. Түйе... түйе,
вит...»
− Алдаберген софы қуатты ма? - деді Темірке.
− Қуат - ты.
− Ораза ұстаушы еді ғой. Аузын əлі ашпаған болар? Əй, ул бик ғажап кісі...
Құдай жолын қатты тұтады... Софыға лайық заттар бар минде. Бұлардың
ала жібек шапаны бар. Жайнамаздық...
− Айтқандай, бай... сізге мырза сəлем айтып жатқан. Жаз шыға теңіз
жағасынан төбесін темірлетіп үй салмақшы. Темкеңе сəлем айта барыңдар,
ағаш, тасты əзірлете берсін. Шебер ұста тауып қойсын. Ақша аямаймын.
Ырза қылам деп жатқан...
− Иə, ул ақша аями. Өзім білетін қазақта ондай қолы ашық жігіт иоқ.
Басқан ізінде байлық шашылып жатады. Осы жолы қалада көбірек жатты
емес пе?! Елге қайтарда дүкенге кіріп, и - и, жаным... көк ала ақшаны
шушылай уыстап алды да, менің алдыма тастай салды. Санаған иоқ.
Келініңе ең қымбат жібектен көйлек керек деді. Мырзадан мен де ештеңе
аямаймын. Тығулы жатқан қызыл атласты əкеп бердім. Өрттей... Өрттей
қызыл. Асыл инді.
ə?» - деп ойлады да, тез киініп тысқа шықты.
− Мырза, сапар оң болсын!
Тəңірберген салқын амандасты. Ебейсін оның ренішті түріне қарамауға
тырысты:
− Соғым сойып жатыр едік. Ниет дұрыс қой, дегендей келгеніңді қарашы.
Кəне, ішке кірейік.
− Жə, өзің бар да көрпе-төсек салғыза бер!
− Көрпе салулы, мырза.
Қонақ кірер - кірместен жас келіншек үлкен ақ самауырға шай қойды.
Қазанға ет салды. Қонақ жабдығымен лыпылдап кірген - шыққан сайын
қара көзі жалт етіп, жанарына құмарлық от тұтап, төр алдында отырған
қара мұртты сұлу жігітке бір- бір қарап өтіп жүр. Көңілі жүйрік
Тəңірберген мына уыздай жап-жас келіншектің кісі алдында нəпсісін тежей
алмай, көзге түсіп қала беретін кінəсіз аңқаулығын ұнатып отыр.
Ебейсін байқаса да, көңіл бөлмеді. Бұл күтпеген бір тосын əңгіме қозғады:
− Рас болса, келінді қоя берді деп есіттік қой осы.
− Иə, қатындар сыйыспады.
− Жақсы істегенсің. Қызыл көз шалдың белін бір сындырған екенсің.
Бұл Тəңірбергеннің көрінгенге ішін аша бермей, құлып астында ұстайтын
сыры еді; сондықтан ол Ебейсіннің жетелеген жағына баспады. Ебейсін
мырзаның осал жерінен ұстағанын біліп, соған бір жағынан өзі ырза боп,
тобарсыған беттің тоңын сындыра езу тартты:
− Енді төсек жаңғыртатын шығарсың? Тəңірберген бойына сөз дарытпай,
сазарып алған-ды.
Сауда досының мына түрткісі көңіліне жаққаны сонша, ол шұғыл
жадырады. Ертеден бері тақымдап қоймай отырған Ебейсінге енді оның өзі
тап беріп:
− Е, бəрекелді. Мына сөзің құлағыма жағып кетті ғой. Маған көздеп жүрген
қызың бар шығар? - деді.
− Қызды өзің таңдайсың да.
− Жоқ, саған тандатсам қателеспейтінімді білем. Ебейсін қонағының зілсіз
əзілмен өзін жағалап келе жатқанын білді де, түрегеп кетті. Осыдан кейін
ол Тəңірбергеннің қасында дəйек тұтып отырмай, бала орнында ұшып қонып, үй шаруасын істеп кетті. Қонағына ет берді. Шайын берді. Бұның
бəрін аз көргендей, енді бір кезде:
− Мырза, сусынға қалайсың? - деп сұрап, оған қонағы ыңғай білдіре
қоймаса да, ішпесе аузынан қайтсын деген кісіше, - əй, қатын, мырзаға
сусын, əкел - деді.
Тəңірберген таңданып отыр. Осы жігітті өздерінің ауылында қолбала боп
жүрген кезінен біледі. Сол кезде де бұл дəл осындай еді: сол кезде де бір
жанның бетіне жылы раймен қарамай, кісі алдында қабағы салбырап
тұратын.
Баяғыда бұларға жаққаны - айтқаныңды қалт етпейтін. Кісі өлтір десең, де
бас тартпай, жұмсаған жағыңа бара беретін қасиеті демесең, басқа
жағдайда бөрене сияқты бітеу болатын.
Сол жігіттің енді аяқ астынан ебедейсіз, доғал денесімен жүзік көзінен
өткендей, елпілдеп кеткені күдік туғызады. Мырза сырлы зеренге ернін
тигізді де қайтарын берді.
− Бұл қалай? Тіпті алмадың ғой.
− Рахмет. Сөйлеселік, отырушы өзің мұнда. - Ебейсін қонаққа көзін салмай,
бетін алып қаша берді.
Күтуші əйел қасында тұрса да, қонақтан қайтқан сусынды оған бермей,
өрешеге өзі апарып қойды. Сосын жоқ жерден ілгіш тауып, əйеліне ұрсып,
буулы жатқан теңді сыртқа қарай дырылдатып сүйрей жөнелді. Ауыз үйге
шыққасын да сыртта жүрген біреулерге дауыстап, ар жағынан төрт-бес
кісіні шақырып алды:
− Əзірсіңдер ме?
− Əзірміз.
− Ендеше, кəне жүріңдер.
Ауыз үй абыр-сабыр. Əлгі кісілер бірлі-жарым адамның əлі келмейтін ауыр
теңдерді бірнешеуі қолдасып көтеріп сыртқа алып шықты. Сонан кейін де
сыртта біраз айналған Ебейсін ішке кіруі кірсе де, бірақ тізе бүгіп отырмай,
тымағын, тонын киіп, белін тыңқитып буып алды.
− Ал, мырза, сен жатып демала бер. Үйде сені күтетін кісі бар. Мен
азғантай бірдеңені қалаға жөнелтіп салайын.
Тəңірберген бетін сырт салып отырған суық қалпынан жібімеді. Сауда
досына: « Үйде əйелің қалса болады, өзің қайда кетсең де еркің, кете бер»,
дегендей қолын сілтеді. Ебейсін шырып кетті. Тəңірберген оның түп
қазығы - Темірке екенін біледі. Татар байының іші - бауырына кіріп, өзара
ыңғайласып алғалы бұл қазір дəл бір жуан қара терекке өрмелеген
шырмауықтай жоғарылап бой созып барады.
Төсек салатын ыңғай байқалғасын Тəңірберген тысқа шықты. Толық ай
төбеге кепті. Дала сүттей жарық. Қора ішіндегі бағанағы мол байлық
əлденеден үріккендей түп - түгел қарасы батқан. Қаңырап бос қалған
қораның арғырақ бір түкпірінде байлаулы тұрған ақ арғымақ иесін көріп,
оқыранды. Шамасы о да «тастап кетті» деп кімге шағынарын білмей тұрған
сияқты.
Тəңірберген үй сыртына ұзап шықты. Кірешілердің қарасы көрінбеді.
Қысқы жолдың қашықтығын ойлап, көлік тың тұрғанда жіті жүріп, бір- екі
қырдан асып кеткен сияқты.
***
Ертеңіне Тəңірберген күн шықпай атқа қонды. Теңіз басын айналып
жүрудің біраз бұрыстығы болғасын қатты жел қарын үрлеп кеткен жалтыр
мұздың үстімен Бел - Аранға тура салды. Ақ арғымақ тағалаулы еді;
əншейінде төрт аяғы денесін ауырламайтын желқайық ат көкше мұзға
түскеннен кейін тіпті желдей есіп, Тəңірбергеннің тақымы астында
ойнақтап келеді.
Оған ақи көз жігіт сор болды. Тағасыз ат тақыр мұзға түскесін бауырын
жаза алмай, бүгежектеді де қалды. Тəңірберген оны тастап кеткісі келмей,
əрі-бері қарайлап көрді де, тақа болмағасын қолын бір сілтеді.
− Шырағым - ау, жол жүретін болғасын ерте бастан күтініп, атыңды
тағалатып алмайсың ба? Жə, кейін келе жатарсың.
Шамалы жүргесін көз ұшында ашық теңіз үстінде жүрген кісілер көрінді.
Бұлар жар басындағы балықшылар аулының ер-азаматы еді; татар байы
балығы мол көлдер мен басат - басаттарды бір өзінің меншігіне дербес
қаратып алғасын бұларды ашық теңізге айдап салған еді.
Тəңірберген басқаға бұрылмай, ат басын Досқа туралады. Сырт хабардан
естуі Дос қазір көп балықшыдан шеттеп жалғыз үй қапты. Судыр Ахмет,
Төлеу, Қалау сияқты төрт - бес кісі болмаса, қалған қара тобыр ұйтқысын
бұзбай түгелдей Мөңке жағына шығып алған көрінеді.
Дос салқын амандасты:
− Сапар оң болсын, - деді ол.
− Əумин. Сыралғы алайын деп келдім.
Дос əзілге шорқақ болатын. Тəңірбергенді кекетіп тұр деп ойлаған екен.
− Міне, ал!.. Бəрі сенікі, - деп мұз үстінде жатқан бес - алты қылағайды
етігінің тұмсығымен бір- бір теуіп ары ысырып тастады.
− Иə, балық нашар екен. Сонда бұл теңіздің баяғы балығы қайда кеткен?
− Шырағым - ай, соның несін сұрайсың. Бұл теңіздің балығын құрдым
жұтып жатыр ғой.
− Құр - дым?..
− Иə, Темірке деген құрдым шыққан жоқ па?! Құдайдың көк теңізін де бізге
бұйыртпай, қылығы өтіп тұр ғой қу татардың.
Тəңірберген Достың зығыры қайнап, күйіп тұрғанын байқады. Дос қайта
сөйледі:
− Қатын-бала аш, үйге барсаң талап жей жаздайды.
− Соған Темірке кінəлі ме?
− Енді кім? Ашық теңізге айдап шықты. Бізге бұнан артық не істейді?
− Əй, қайдам. Бар пəле Теміркеден деген дұрыс бола қояр ма екен...
− Енді кімнен?
Тəңірберген оның жауап тосып тұрғанын байқаса да, əдейі ашындырып,
ызасын қайната түскісі келді де, əрегіректе ау қарап жатқан балықшыға
назар аударып, оны иегімен нұсқап:
− Анау кім? - деді. Дос жаратпай:
− Əлгі алжыған шал ғой, - дей салды.
− Мөңке ме? Оның жағдайы қалай?
− Оны қайтесің? Онан да, Тəңірбергенжан, əуелі жаңағы сөзіңді түптеші.
Мүмкін, мен түсінбей жүрген шығармын.
− Иə, сен түсінбей жүрсің. Темірке қырына алса Мөңкені алды, сенде несі
бар? Сен іргеңді онан əлдеқашан ашып, əлдеқашан бөлектеп алған жоқсың
ба?
− Онан бүгінде жөнім басқа.
− Ендеше жарайды, Теміркені көндіруді мен мойныма алайын. Ал, өзің ше?
− Мен бе?
− Иə, сен. Мен білсем, Мөңке іргесінен үйір алдырмайтын құтпан айғыр
ғой. Шыныңды айтшы, өзіңе-өзің сеніп, ертеңгі күні табан тіреп тартысқа
түсе аласың ба?
Дос мырзаның аржақ ойын аңғармады. Қандай сөзді де тура қабылдайтын
дөкір жан осы арада оған өз көңіліндегі ойын ашық айтты:
− Тəңірбергенжан, несін қазбалай бересің? Егер сондай атты күн болып,
Темірке көнсе, көре қал, бар балықшы Мөңкеден бір күнде іргесін ашып,
сыпырылып шығады.
− Жə, енді болды. Ертеңнен бастап өз абызындағы жігіттеріңді жинап ал
да, ауыңды осы теңіздің қалаған жеріне сал.
− Курнос Иванды қайтеміз?
Тəңірберген қойын қалтасынан тілдей бір қағаз алып, Досқа ұсынды.
Мұнысы запрет жерге ay салуға ерік берген қағаз екен.. Мырзаның осы
жолы қаладан бітіріп қайтқан бір шаруасы осы еді. Темірке алғашқы сəтте
бет бақтырмай: «Иоқ - иоқ, ул болми. Ул жирлəр қып - қызыл байлық, бит»,
- деп қасарып отырып алды. Осылай боларын алдын ала біліп келгендей,
Тəңірберген түк сасқан жоқ. Тек мұртынан күліп: «Ай, бай - ай! Сенің
байлығыңды балықшыларға талатқалы отыр дейсің бе мені?.. Тегі,
күндердің күнінде қолдағы байлықтан айырылып қалмау үшін де қорғаныш
мықты болу керек емес пе? Мына балықшыларды азбен алдап, өздерін
қолыңда ұстап отырсаң, қораңды күзеткен иттен кем бола ма? » - деп, татар
байын түпкі ойына көземелдеп қойды да, осы рұқсат қағазды онан оп-оңай
алып еді.
Дос қағазды қойнына басып алды. Тəңірберген қоштасып жүріп кетті.
Көңілі тынышталғасын ат басын промсолға туралады. Сырт хабардан
Ақбаланың мұнда көп тұрақтамай, тоң балық тиеген кірешілерге ілесіп,
қыстың көзі қырауда Шалқар шаһарына көз асып кеткенін есіткен.
Келешекте қандай қорлық көрсе де, табашыл көптің көзіне түспей,
танымайтын сырт жерде болғысы келген есебі ме екен?
Тəңірберген бұл күндері Ақбаланың атын өзі де, өзгеге де ауызға алғызбай
тыйым салып қойып еді; бұл өмірінде Ақбала деген əйелдің болғаны да
есінен шығып кеткендей еді. Ол жөнінде сыртқа сыр шашпай, ит өлсе де
бəрін ішіне жиып, тысқа тісінен шығармай, тістеніп алған-ды. Ақбаланы
үйден айдап шыққан күннің ертеңіне қаперіне түк кіріп шықпастан ел
аралап кеткен қаталдығына кейін оның өзі де таң қалған-ды.
Промсол басында халық көп екен. Қалаға тоң балық апарып қайтқан
кірешілер Тəңірберген келердің алдында ғана оралыпты. Кіре тартқан
түйелер Тəңірбергендікі, кірешілердің де тең жартысы Тəңірбергеннің
жігіттері болатын.
Олар мырзаны көре сала жүгіріп кеп, жалпылдап амандаса бастады.
− Қалай, көліктерің тың ба? - деді Тəңірберген.
− Шүкір. Қоңы жығылған жоқ.
− Қалай, бұндағылардың жүгі əзір ме екен?
− Əзірі əзір - ау... бірақ, мырза... бір- екі күн қатын - баланың қасында
болып, кір -қоңымызды жудырып дегендей...
− Жоқты соқпа! Көліктер тың тұрғанда қалаға жиірек қатынап алу керек.
Өзі айтқан жерде мыналардың қарсы келе алмасын білген мырза əлгіден
кейін ешкімді де тыңдамай, бұрылып жөнеле берді. Қарт кіреші əлдене
айтқысы келгендей, қатарласып еріп келе жатып:
− Мырза... - деп еді.
− Жə, айттым ғой...
− Жоқ, ол емес, басқа...
− Ол не?
− Мырза... Шалқарға Еламан келді. - Тəңірберген тоқтай қалды; кенет
қатты соғып кеткен жүрегін сап-сап басып алды да, өзінен сəл кейінірек
тоқтаған қарт кірешіге бұрылмай, сыртын беріп тұрып:
− Оны саған кім айтты? - деді.
− Өзім көрдім. Ауызба - ауыз сөйлестім. Рай сол жақта қайтыс бопты.
Мына хабардың растығына Тəңірберген енді күмəнданбады. Осыдан кейін
ол жолықпақ боп əдейі іздеп келген Айғаншаға да соққан жоқ. Курнос
Иванның əзір тұрған асына да қарамай, атына мініп жүріп кетті.
Соғыс ауыртпалығын көтерген қоңторғай халықтың, əсіресе, осы бір өңі
жұқарып тұрған үстіне мына бүлікші келсе не болады? Балықшылар аулы
мен бұл өңірдегі кедей ауылдар баяғы он алтыншы жылғыдай тағы да оның
соңына еріп, бұның іргесін жалаңаштап кетпесіне кім кепіл? Онсыз да осы
күні Ожар Оспан бір жаққа, Рамберді бір жаққа тартып, өз ішінде де ауыз
бірліктің берекеті кетіп тұрғаны мынау!
Тəңірберген ширыға түсті.
***
Жол үстінде бір байламға келген жігіт ел жатқанша екі-үш кісіні жан жаққа шаптырып, бас-аяғы бір күннің ішінде осы өңірдің игі жақсыларын
жиып алды. Сол күннің ертеңіне хабар тиген кісілердің алды келіп,
Тəңірбергеннің үйіне түсіп жатты. Келген кісілердің ішінде бұл өңірдің
белгілі ірі байлары - Мыңбай, Жүзбай, Жылқыбай бар. Семіз сары
Рамберді бар. Жалақтаған жігіттер үзік - созық келіп жатқан кісілердің бас аяғы жиналғанын күтіп жатпай, сыйлы қонақтардың бас - басына қой
сойып, қазан көтере бастады. Буы бұрқыраған самауырларды қайқаңдап
көтерген жігіттер қонақ күткен үйге арасын үзбей қайта - қайта кіріп
жатты. Түн ортасы ауып, таң алдындағы қалың ұйқының бір мөлшерінде
асқа тойған жұрт өз денесін өзі ауырлағандай бір- бір жастықты қолтығына
басып, бас түйістіріп жантайып жатып, ұйқы қысқан қабағы əлсін-əлі
жұмыла бастаған еді. Сол кезде біреу ат жайын əңгімеледі; өздері білетін
жердегі жүйрік аттарды бірінен соң бірін мақтап отырып, бір кезде
Тəңірбергеннің ақ арғымағын ауызға алды.
− Бəйгеге қосып көрдің бе?
− Жоқ...
− Бекер бағын байлап жүрсің. Жануар, ақ арғымақ пырақ қой. Қанатты
болмаса, тұяқтыда оған шақ келетін жылқы бар дейсің бе?
− Сөз бар ма?! Оу, ақ арғымақ Көрұғылының қара атының тұқымы ғой.
Теке - Жəуміт жылқыларының несін айтасың, қуса - жетеді, қашса -
құтылады.
− Дүние күйіп кетсе де, ендігі жерде менің арманым Тəңірбергенше бір
түрікпенмен дос болып, тұлпар мініп жүрсем деймін.
Мұны айтқан бұлардың ішіндегі ең аузы жеңіл, аңқау Жылқыбай еді; оған
жалғас отырған Рамберді басын бауырына алып, булыға мырс - мырс күлді.
Бұнысын үй ішіндегілердің ешқайсысы байқай қоймағасын басын көтерді.
Ол тағы да Тəңірбергеннің көзін ала бере, мына жағында отырған
Мыңбайды бүйірінен түртіп, өздерінен басқа ешкімге есіттірмей,
мұрнының астынан міңгірлеп:
− Ойбай, мына қой баққан сорлының аңқауын қара. Тəңірбергенді
түрікпенмен дос боп, тұлпар мініп жүр деп ойлайды екен ғой, - деп қолын
түңіле сермеді де, теріс қарап бұрылып кетті.
Төсек салатын болғасын қонақтар сыртқа шықты. Жаңағы əңгімеден кейін
Мыңбай мен Рамберді басқалардан бөлектене берді.
− Мынау бізді неге шақырды екен?
− Қайдам, бір есебі бар шығар.
− Ие - е, сұм ғой, есепсіз аяқ баспайды. Байқайсың ба, бізді қатты сыйлап
кетті-ау. Тегін бе осынысы?..
− Қайдам, торғайды тұзаққа түсіру үшін тары шашушы еді ғой.
Екеуі қосыла күлді. «Торғай» дейді де, күледі.
− Қалай десең де сұм неме күшейіп алды. Ой, залым, қазір шаршысына
келіп тұр. Бір жағы - сауда, бір жағы - ұрлық...
− Ие, солай! Атаң қазақ « Ұрлық түбі - қорлық» деуші еді-ау. Осы жігіт тым
керелеп бара ма, қалай? Түбі бір пəлеге соқтырмаса қайтсін?!
− Əрине, тергеусіз дүние жоқ. Жігіттерін қайта-қайта аттандырып,
түрікпеннің жылқыларын қуып əкеледі де жатады. Өстіп жүріп бір күні
бізді түрікпенге талатпаса қайтсін?!
− Сүйтер, сүйтпей тынбас бұл жігіт...
Кейінгі жақтан бұларды іздеген дауыс шықты; қонақ түскен үйге төсекті
əлдеқашан салып тосып отыр екен; осыдан кейін бойын ауырлаған
қонақтар төсекке жатып, басы жастыққа тиер - тиместе ұйықтап кетті. Сол
күннің ертеңіне Тəңірберген қонақтарына тағы да мал сойғызып, ас - су
беріп жайлап отырып, ұзақ - сонар əңгіме бастады. Ол осы отырған игі
жақсыларға араларында көптен бері үзілмей келе жатқан кикілжің, реніш,
ашу -араздықты тастап, ендігі жерге халықтың басын қосып, елдің іргесін
біріктіретін бүтіндікті айтып еді. Бұны рубасы ақсақалдардың бəрі
мақұлдады. Бұндайда ылғида ішін алдырмайтын қиын Рамберді ауызбірлік
сөз болғанда аналар құсап елп етіп қостай қоймаса да, ашықтан - ашық
қарсы болмай, үн - түнсіз кезін төмен салып ыңылдап отыр.
Тəңірберген оның былқылдақтығын жақтырмай:
− Кəне, осыған бата қыламыз ба? - деп, көп ішінен пəле басы Рамбердіге
қарап еді, ол сонда да шешіле қоймай, тек Тəңірберген қадалып отырып
алғасын ғана:
− Дегенің білсін. Бірақ, əй, бала, сен өзің баяғының жол - жорасын білесің
бе? Баяғының үлкендері осындай бас қосқан жерде «Құр аяқ - қ - қа бата
жүр - мей - й- ді» - де - у - ші м - ме еді, қаалла - ай?..- деп міңгірлеп,
сөзінің аяғын күмілжілеу шұбатып, екі ұшты ой тастады да, Жылқыбайдың
сырт жағын ала бере көлбеп қисая кетті.
Тəңірберген бұларды жиғандағы ең басты шаруасын кейінге қалдырып
отырған-ды. Əуелі ауызбірлікті мықтап алса, екінші шаруасының
қиындықсыз оп-оңай шешілетінін біліп еді. Ауызбірліктің түрі əлгі болды.
Рубасы ақсақалдар татуласу үшін де кешеден бергі бұл үйден ішкен,
жегенінің үстіне тағы бірдеңе дəмететін сыңай байқатты. Бұған жас мырза
ренжігендей боп үндемей отырды да, бір кезде кейінге сақтап отырған
ойын да ортаға салды: естуі бойынша ұзақ соғыстан жілігі шағылған орыс
əскері қару - жарақтарын тастап, майданнан қашып жатқан көрінеді. Он
алтыншы жылы қара жұмысқа алынған қазақ жігіттері де еліне қайта
бастапты. Орыс қалалары аш - жалаңаш. Ресей халқы қазір уақытша
үкіметке қарсы көтеріліс ашып, жер-жерде ереуілдеп жатыр. Ертең
уақытша үкімет құласа заман не болады? Онан кейінгі тірлік тұл боп, аяқ
басқа шығып кетпесіне кім кепіл?
− Ойпырым - ай, Тəңірбергенжан - ай, бар пəлені үстімізге үйіп тастадың ау.
− Апыр - ай де! Мынадан кейін дүниесі құрғыр тарылып, аспан алақандай,
жер тебінгідей боп кетті ғой.
− Қайда барсаң - Қорқыттың көрі десеңші.
− Енді не істеуіміз керек?
− Менің де айтайын дегенім осы еді, - деді Тəңірберген. - Қазіргідей ала
қиғаш дүниеде алды-артын болжап отырған кісі ғана адаспайды. Ол үшін
арамызда көзі ашық оқыған азамат болғаны жөн.
− Е, оны қайдан табамыз?
− Табылады. Ел арқа сүйейтін оқыған азамат мына Арқа жақтан шығып
жатыр. Арыға бармай-ақ, өзімізбен іргелес отырған мына Ырғыз бен
Торғайда да оқыған азамат аз емес. Олар партия құрып, газет шығарып,
алаш азаматын Абылайдың ақ туының астына жиып, үш жүздің баласының
басын қосып жатқан көрінеді.
− Апыр-ай, ə?.. Солай ма?!
− Мынау біз есітпеген жаңалық қой!
− Жақсылық десеңші. Иə, Тəңірбергенжан, тағы қандай хабар бар?
Тəңірберген мыналардың құштарлығына қарап, жаңағы сөзі бұлардың да
тас бауырын жібіткендей көріп, өзі де көңілдене бастады:
− Арқа жақтағы азаматтар əзір бізге назар аудара қойған жоқ. Бізді
бауырына тарта қоятын сыңай байқалмайды.
− Апыр-ай, ə?.. Солай ма?
− Ақ патша құлап, ақ діңгегіміз үзіліп тұрғанда, біз де еңсе көтеріп,
елдігімізді танытсақ, сүйтіп Арқа азаматтарына үн қоссақ деймін. Олар
бізге өз аяғынан келмесе, біз кісі жіберіп шақырсақ, қалай? Кəне, бұған
қалай қарайсыңдар? - деді Тəңірберген.
Жаңа ғана лаулап отырған жұрт кенет су сепкендей сөне қалды. Бəрі бір
кісідей көзін көтермей, басын бауырына тартып, тұқырайып ала қойды.
Тəңірберген оларға барлай қарап, шыдаммен тосып отырғанда, Мыңбай
міңгірлеп:
− Қайдам, оның реті қалай болатынын. Оқыған адамның бабы қатты
болады деуші еді. Келтіруін келтіріп алып, ертең пəле қылғанда оқыған
тыраш немелердің ойынан шықпай, Тəңірге жазып жүрмесек, - деп күдік
айтып еді.
Оған мына жақтан Жылқыбай үн қосып:
− Арнап шақырғасын, əрине, салмақ сені мен бізге түседі. Шығыны да шаш
етектен болатын шығар, - деді.
Ендігі қалғандары тымырайып Рамбердінің аузын бағып отыр. Тəңірберген
үнсіз. Келімге келгіштердің өзі кері сиіп, икемге келмей қиғаш тартып
жатқанда, бұлардың ішіндегі ең бір қырысы қалың қыңыр Рамбердінің
келістірмесін біліп, бұл ойынан да ештеңе шықпасын байқап еді.
Рамберді сирек сары мұртының астынан бір мырс етті:
− Оқыған азаматты сырттан іздеп қайтеміз? Шын керек болса, сенің үйіңде
де бір оқыған жігіт бар емес пе?!
Əншейіндегі үндемей жатып аяқтан шалатын əдет. Сөздері жараспаған
қонақтар «ау, бостан - босқа отыра береміз бе?» - дегендей, бір- біріне
қарады да, сосын ырғалып орындарынан тұрды. Ырғалып-жырғалып
киініп, түсін бермей томсарған қалпы үн-түнсіз тарап бара жатты.
Тəңірберген сыр бермей, салқын қоштасып шығарып салды. Кешегі патша
ағзамның қазақ даласында арқа сүйеген адамдарының сиқы əлгі... Олардың
қай -қайсысы да күншіл, күндес қатындай, өмір бойы ауыл арасының
бəсеке - партиясынан бойы асып көрген емес.
Тəңірберген оларды, əлде өзін мысқылдағандай мырс-мырс күлді. Тым
құрыса, тап қазіргідей тағдыр таразыға түскен аумалы - төкпелі алмағайып
заманда, жөн таппай тұрғанда ақылдасар адам болмағанына қиналды.
Ағаның сиқы - Алдаберген. Ақбаланы ауылдан қуып, Сүйеудің сағын
сындырғанға мəз. Сонан бері софы ағасы мен бəйбіше бұған ырза.
Отбасымен табысса да оқыған інісімен екеуінің арасы бұрынғыдан бетер
суысып, келімге келмей кереғарланып барады. Інісі бұған түсінбейді. Бұл
інісіне түсінбейді. Бір түндік астында бірге өссе де, бүгінде өрістері басқа.
Кейде кедейлерге жаны ашып, ет - бауыры елжіреп тұратындай болса,
келесі бірде тістеуік аттай кіржіңдеп, олардың өзін жақтырмайды. Сондай
кезде інісінің қай жақтың сойыл соғары екенін білмей, дал болады. Бұл не?
Ілелі, сырқат жанның бабын таптырмайтын əдеттегі кінəмшіл, күйгелек,
шамшылдығы ма? Əлде мінезсіздік пе?
***
Темірке қазір көңілсіз еді. Көптен арман етіп жүрген көкейдегі промсолды
қолына түсіріп, жаңа-жаңа шаршысына келе бастағанда патша тақтан
құлады да, үстінен үзігін ұшырып əкеткен үйдей, көңілі құлазып сала берді.
Оның үстіне түрік майданынан Мюлгаузин келгелі кішкентай қаланың
тыныштығы бұзылды. Күн қалай батты, солай езілуші тапты ереуілге
шақырған ұрандар осы шаһардағы өтібірлі үйлердің маңдайшасына ілініп
қалатын боп жүр. Сондай сөздер бұның да дүкеніне үйір боп алғасын
күнде-күнде елең -алаңда жұрттан бұрын тұрып, есікті, қақпаны бір қарап
шығады.
Əйтеуір, сауда талабы жақсы. Бұған ала - бөле теңіз түпсіз байлық болды.
Қыс болса кірешілер тышқандай тасып жатқан тоң балық қалаға келген
бетте қып-қызыл алтынға айналып, қалтасын қалыңдатып жатқан-ды. Бүгін
де ел жата бергенде тоң балық артқан жиырма - отыз түйелі кіреші кеп,
терезе қақты. Дыбысшыл Темірке төсектен атып тұрып, иығына асығыста
қолына іліккен бірдеңені іле сала шəркей киген аяғын сырп - сырп басып,
апалақ - қапалақ сыртқа шығып еді. Ол жеткенше мына жақтан күзетші
шал қақпаны ашып, алыс жолдан ауыр жүк тартқан түйелер асықпай
ақырын қозғалып, кең аулаға кіріп жатыр екен.
− И, шушы қазақтар-ай... Неге кешіктіңдер? Осынша айналғандарың не?
− Кір - қоңымызды жудырып...
− Қой, қой инді! Сендер кір-қоңдарыңды жуып жатқанда, шоқыншық
Ебейсін қаланы балық сасытып, тағы да алдымды орап кетті, вит.
Кіреші қазақтар сөз таластырмады. Татар байының əр кездегі үйреншікті
байбаламын үнсіз тыңдап, қорада жатқан сары табан қарды сықыр-сықыр
басып жүріп, тон балықты кең қораның түп жағындағы қуысқа сатырлатып
үйді. Белінен жүгі түскен түйелер пысқырып, бей - жай күйіс қайырып
жатыр.
Темірке ел қазағы əкелген нəрселерді жақсы көрсе де, бірақ олардың
өздерін жақтырмайтын. Бойыңа сəл жақындатсаң, олар өздерінің ауылдағы
мінезін қалада да істеп, билеп - төстеп, əрі - берідесін басыңа шығып
кететіні белгілі. Сосын Темірке оларды алысырақ ұстап, оларға арнап
салған ауланың түп жағында қонақжай болатын. Қазан - ошағы да бөлек.
Би-болыстар мен байлар болмаса, былайғы қазақты əлгі қонақжайға
түсіруші еді. Бүгінгі кірешілердің арасынан... дəм - тұзын талай татқан,
теңіз өңірінде өзімен қай заманнан сыйлас, қадірлес бай үйдің жас
келіншегін əлгінде масқара болғанда байқамай кештеу көріп қысылып
қалған Темірке аяқ астынан абдырап сасып, қалбалақтады да қалды. «Неге
келді екен?» - деп ойлады. Əдетте қыз ұзататын, келін түсіретін кезде бай
ауыл сенімді бір кісісін арнайы қалаға жіберіп, керек - жарағын үйіп -төгіп
əкететін...
Темірке қалталы келіншекті қолынан шығарғысы келмеді. Алғашқыда
қалай жағынарын білмей, мына келіншек мырзаның жас тоқалы екенін
білсе де, оның көңілін қалай табудың есебін таппай, көрген бойда оны
«бəйбіше» деп жалпылдап ала жөнелді.
− Ə, бəйбіше, аман - сау барсың ба? Мырзаның дені - қарны сау ма?
Ақбала үндемеді.
− Бəйбіше, пəуескең қайда? Қазір заман жаман, вит. И- и, Алла... шүші күні
халықтың пиғылы бұзылған. Шулай! Пəуескені сыртта қалдыруға болми, деп сыртқа жүгірмек болған татар байын Ақбала шаққа тоқтатты.
− Мен... мен мына кірешілерге ілесіп...
− Оқасы иоқ, оқасы иоқ... Қазір бұрынғыдай бап талғайтын заман емес, деп, Темірке жуып - шаймақ болса да, ішінен боқтап: «Ит қазақ байлықты
башына жарата білмей. Аларның байлығы арам өлген малмен тең», - деді.
Темірке бұлардың бұнша көлікпен келгенін білгесін, қалада айналмай,
жүгін түсіріп бір түнеп шыққасын ертеңіне елге қайтарын білді. Мына
келіншек те керек-жарағын алғасын ілесіп келген кірешілерден қалмас,
қайтар деп ойлап, қонақүйге жібермей, қасындағы кісілермен бірге өз үйіне
түсірді.
Өздеріне осынша сый - сыяпат көрсетіп жатқасын кіреші қазақтар
ештеңеден қықбады. Əй-шəй жоқ сықырлаған қалың киімдерімен төрге
шығып, сарала төсектің үстінде талтайып тұрып үсті-басын жеңілдеп
шешіне бастады. Есік жаққа тастаса ар жағынан біреу алып кететіндей,
зілдей етіктерін гүрс еткізіп ірге жағына тастай салды.
Теміркенің əйелі сыртқа ата жөнелді.
− И - и, Алла! Алла қайым! Шушы қазақтар өз үйінде де етігін төрге шеше
ме?
Темірке де осы өмірде қазақтардан əбден көңілі қалып, түңіліп біткен
кісіше қолын сілкілеп зарлап қоя берді:
− Қой!.. Қой уларны! Бұ шоқыншықлар отызға килсə, аларның итігі
алпысқа килə, вит.
Қонақтардың алдына дастархан жайылды. Шай үстінде Темірке тағы да
Ақбаланың асты-үстіне түсіп, кесесін өзі алып беріп: «Бəйбіше, іш, же», деп ерекше ықылас білдіре бастады. Ақбала қысылып барады. Бойын
мықтап суып, алыпты. Жылы үйге кіргесін де жуық арада өзіне-өзі келе
алмай, қолы, аяғы бүрісіп тітіркеп қап отыр.
− Бəйбіше, бұрын қалаға келіп пе едің? - деді Темірке.
− Жо - қ...
− Оқасы жоқ, оқасы жоқ... Бұйырса жаз айында да келерсің. Жазда қала
əйбетірек болады. Көшелерде терек - талдар. Қала іргесінде көл бар. Тек
теңіз жағасынан келген кісі көлді менсінеді дейсің бе? Хе - хее!..
Темірке көзі жылтыңдап қонақ келіншекке қулана қарады. Осы қарасы
əнебір кездегі Судыр Ахметтің ұры, тышқан көзіне ұқсап, Ақбала түршігіп
кетті. Аузындағы сөзін айта алмай, түсі қашып отырып қалды. Оны Темірке
өзінің əлгі əзіліне қысылып қалған екен деп ойлап, ұзын мойнын ішіне
тығып ала қойды. Қонақ келіншектің ұялшақтығын да, аңқаулығын да
ішінен ұнатып, шықылықтап күліп, жанынан кетпей жүр.
− Шайдың қызылы кесілмесін. Бəйбішеге қызылын баса құй!..
Ақбала балық тиеген шана үстінде бүрісіп келе жатып от жаққан жылы үй
мен ыстық шайды аңсаумен болған-ды. Бір- екі кесе ішті ме, жоқ па, кенет
ештеңеге зауқы шаппай тартыншақтап қала берді.
− Ертең қайтатын боларсыңдар? - деді Темірке кірешілерге қарап.
− Иə, бай, ертең қайтамыз.
− Бəйбіше ше?
− Ақбала... Ақбалажан... - деді қарт кіреші күрмеліп.
− Мен... Менің жөнім басқа...
− Иə, иə, бəйбіше, асылы, син асықпа. Керек - жарағынды ал. Өзім
көмектесем. Бəйбіше, шайың суып кетті. Шай ал! - деді Темірке.
Ақбала тап осы қазір не істеп, не қойып отырғанын біліп отырған жоқ;
татар бай не айтса да аузынан шыққан əр сөзден шошып қап отыр еді.
Темірке: «Шайың суып кетіпті» -дегенде, Ақбала алдында тұрған кесені
аузына қалай апарғанын байқамады. Ыссы шайды аңдамай ұрттап алғанда,
көзінен жас ыршып кетті. Абырой болғанда Темірке оны байқамады.
− Күні кеше Орынбордан көп зат əкелдім. Бəрі əйбат. Матур, асыл инді. Дəл
үстіне келдің.
− Бай... білмейтін шығарсыз... Мен - н... Мее... - Ақбала сөзінің ар жағын
айта алмай, түсі бұзылып, ерні дірілдеп тоқтады. Мына үйдің өзіне
көрсеткен құрметі мен ағыл - тегіл асын арсыздықпен алдап-сулап ішіп-жеп
отырғандай сезінді де, тамағынан өтпей қойды.
Кірешілер Ақбала ши шығарып алатындай қорқып, сəт сайын бір- біріне
сасқалақтай қарап қыпылдап отыр. Ақбала аузын ашып келе жатса жалмажан алдын орап, оған:
− Айналайын, тоңып келдің, ас ал, іш, же! - деп жалпылдап, сөзін бөле
берді.
− Иə, иə, бəйбіше, шай іш! Мынау жент. Женттен же!
− Бай... Сіз менің жайымды білмей отырсыз. Мен... мен мұнда жел айдаған
қаңбақтай...
− Шырағым - ай, ертең де күн бар ғой. Кейін айтсаң, да болады ғой, - деді
керуенбасы. Сосын ол Теміркеге бұрылып, - жолға шыққасын кісі,
шынында да, жел айдаған қаңбақтай ғой. Жəне қыс айындағы жол қандай
қиын. Ақбалажан қатты тоңып келді, - деді.
− Иə, шулай! И- и, балақайым, тоңғансың... тоңғансың инді, - деп Темірке
жүгіріп барып, көп бөлменің бірінен түлкі ішік əкелді. Ақбаланың
қысылғанына қарамай, ішікті арқасына жауып жатып та, - тоңғансың...
тоңғансың инді, - дей берді.
− Айтары жоқ, жол алыс, күн де керемет суық... - деді кіреші шал.
− Иə, иə, суық! Суық, вит.
− Тоңып, шаққа жеттік.
− Тоңғансың! Тоңғансың! Мырзаның шаруасы қалай? - Ақбала бай ауылдан
қазір өзінің жəні басқа екенін айтқысы кеп оқталып еді, оған бірақ лүпілдеп
қатты соғып кеткен жүрегі аузына тығылып, тоқтап қала берді.
− Мырзаның несін айтасың? Шөбі көп, қорасы жылы. Қыстан жақсы
шығатын, - деп қарт кіреші бұл жолы тағы да Ақбаланың алдын орап кетті.
− Е, бəрекелде, жақсы, жақсы екен.
− Құдай берген адам ғой. Мырзаның жағдайы жақсы. Бай, қазір... базарда
балықтың нарқы қалай?
− И, Алла... Сұрама, сұрама. Шоқыншық Ебейсін балықты көп əкеліп, тіпті
арзандатып жіберді. Мына балықты жарты бағасына өткізе алсаң жақсы.
− Қап, осы сұмырай алдымызды орай берді-ау!
− Ол əлі де орайды. Қазақта « Ұйықтаған - ұйқ алады, ұйықтамаған жылқы алады», -деген мақал бар. Міне, бұл жақсы... бик жақсы мақал.
Осыдан кейін кірешілер жайбарақат, бей - жай отырып сораптап шайларын
ішті. Темірке олардың қаперіне түк кірмей, меңіреу, керең кісідей иманы
селт етпеген түріне ызалана қарады. «Бұларға сөз өтпейді. Түйе... түйе,
вит...»
− Алдаберген софы қуатты ма? - деді Темірке.
− Қуат - ты.
− Ораза ұстаушы еді ғой. Аузын əлі ашпаған болар? Əй, ул бик ғажап кісі...
Құдай жолын қатты тұтады... Софыға лайық заттар бар минде. Бұлардың
ала жібек шапаны бар. Жайнамаздық...
− Айтқандай, бай... сізге мырза сəлем айтып жатқан. Жаз шыға теңіз
жағасынан төбесін темірлетіп үй салмақшы. Темкеңе сəлем айта барыңдар,
ағаш, тасты əзірлете берсін. Шебер ұста тауып қойсын. Ақша аямаймын.
Ырза қылам деп жатқан...
− Иə, ул ақша аями. Өзім білетін қазақта ондай қолы ашық жігіт иоқ.
Басқан ізінде байлық шашылып жатады. Осы жолы қалада көбірек жатты
емес пе?! Елге қайтарда дүкенге кіріп, и - и, жаным... көк ала ақшаны
шушылай уыстап алды да, менің алдыма тастай салды. Санаған иоқ.
Келініңе ең қымбат жібектен көйлек керек деді. Мырзадан мен де ештеңе
аямаймын. Тығулы жатқан қызыл атласты əкеп бердім. Өрттей... Өрттей
қызыл. Асыл инді.
You have read 1 text from Kazakh literature.
Next - Қан мен тер - 25
- Parts
- Қан мен тер - 01Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 4527Total number of unique words is 235035.7 of words are in the 2000 most common words52.8 of words are in the 5000 most common words61.0 of words are in the 8000 most common words
- Қан мен тер - 02Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 4421Total number of unique words is 236334.9 of words are in the 2000 most common words50.4 of words are in the 5000 most common words58.0 of words are in the 8000 most common words
- Қан мен тер - 03Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 4448Total number of unique words is 232136.7 of words are in the 2000 most common words51.4 of words are in the 5000 most common words59.7 of words are in the 8000 most common words
- Қан мен тер - 04Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 4430Total number of unique words is 230834.8 of words are in the 2000 most common words49.6 of words are in the 5000 most common words57.9 of words are in the 8000 most common words
- Қан мен тер - 05Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 4454Total number of unique words is 222036.8 of words are in the 2000 most common words53.2 of words are in the 5000 most common words61.1 of words are in the 8000 most common words
- Қан мен тер - 06Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 4479Total number of unique words is 231836.4 of words are in the 2000 most common words52.4 of words are in the 5000 most common words60.9 of words are in the 8000 most common words
- Қан мен тер - 07Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 4451Total number of unique words is 237136.1 of words are in the 2000 most common words51.3 of words are in the 5000 most common words59.6 of words are in the 8000 most common words
- Қан мен тер - 08Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 4437Total number of unique words is 234434.5 of words are in the 2000 most common words50.2 of words are in the 5000 most common words58.5 of words are in the 8000 most common words
- Қан мен тер - 09Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 4412Total number of unique words is 234335.0 of words are in the 2000 most common words50.2 of words are in the 5000 most common words57.9 of words are in the 8000 most common words
- Қан мен тер - 10Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 4449Total number of unique words is 234134.8 of words are in the 2000 most common words50.2 of words are in the 5000 most common words58.6 of words are in the 8000 most common words
- Қан мен тер - 11Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 4412Total number of unique words is 231535.6 of words are in the 2000 most common words51.7 of words are in the 5000 most common words59.6 of words are in the 8000 most common words
- Қан мен тер - 12Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 4405Total number of unique words is 235135.7 of words are in the 2000 most common words52.1 of words are in the 5000 most common words59.8 of words are in the 8000 most common words
- Қан мен тер - 13Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 4316Total number of unique words is 229335.7 of words are in the 2000 most common words50.9 of words are in the 5000 most common words59.1 of words are in the 8000 most common words
- Қан мен тер - 14Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 4324Total number of unique words is 219837.3 of words are in the 2000 most common words54.1 of words are in the 5000 most common words62.9 of words are in the 8000 most common words
- Қан мен тер - 15Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 4389Total number of unique words is 222235.3 of words are in the 2000 most common words51.5 of words are in the 5000 most common words60.0 of words are in the 8000 most common words
- Қан мен тер - 16Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 4408Total number of unique words is 232135.0 of words are in the 2000 most common words51.0 of words are in the 5000 most common words58.7 of words are in the 8000 most common words
- Қан мен тер - 17Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 4269Total number of unique words is 235133.3 of words are in the 2000 most common words47.5 of words are in the 5000 most common words56.0 of words are in the 8000 most common words
- Қан мен тер - 18Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 4370Total number of unique words is 234034.6 of words are in the 2000 most common words50.9 of words are in the 5000 most common words59.5 of words are in the 8000 most common words
- Қан мен тер - 19Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 4340Total number of unique words is 229834.8 of words are in the 2000 most common words50.3 of words are in the 5000 most common words58.9 of words are in the 8000 most common words
- Қан мен тер - 20Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 4396Total number of unique words is 231035.7 of words are in the 2000 most common words52.3 of words are in the 5000 most common words60.8 of words are in the 8000 most common words
- Қан мен тер - 21Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 4349Total number of unique words is 226137.3 of words are in the 2000 most common words52.7 of words are in the 5000 most common words60.0 of words are in the 8000 most common words
- Қан мен тер - 22Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 4378Total number of unique words is 225236.7 of words are in the 2000 most common words52.7 of words are in the 5000 most common words60.6 of words are in the 8000 most common words
- Қан мен тер - 23Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 4274Total number of unique words is 220337.3 of words are in the 2000 most common words52.5 of words are in the 5000 most common words61.3 of words are in the 8000 most common words
- Қан мен тер - 24Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 4271Total number of unique words is 222737.0 of words are in the 2000 most common words52.3 of words are in the 5000 most common words60.3 of words are in the 8000 most common words
- Қан мен тер - 25Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 4382Total number of unique words is 223238.4 of words are in the 2000 most common words54.1 of words are in the 5000 most common words62.2 of words are in the 8000 most common words
- Қан мен тер - 26Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 4298Total number of unique words is 213538.8 of words are in the 2000 most common words54.8 of words are in the 5000 most common words63.3 of words are in the 8000 most common words
- Қан мен тер - 27Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 4343Total number of unique words is 227536.5 of words are in the 2000 most common words53.2 of words are in the 5000 most common words61.6 of words are in the 8000 most common words
- Қан мен тер - 28Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 4325Total number of unique words is 229536.8 of words are in the 2000 most common words51.0 of words are in the 5000 most common words59.1 of words are in the 8000 most common words
- Қан мен тер - 29Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 4297Total number of unique words is 214438.4 of words are in the 2000 most common words52.4 of words are in the 5000 most common words61.1 of words are in the 8000 most common words
- Қан мен тер - 30Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 4316Total number of unique words is 233036.1 of words are in the 2000 most common words51.5 of words are in the 5000 most common words59.4 of words are in the 8000 most common words
- Қан мен тер - 31Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 4351Total number of unique words is 209535.7 of words are in the 2000 most common words51.7 of words are in the 5000 most common words60.4 of words are in the 8000 most common words
- Қан мен тер - 32Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 4265Total number of unique words is 239635.0 of words are in the 2000 most common words50.1 of words are in the 5000 most common words56.7 of words are in the 8000 most common words
- Қан мен тер - 33Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 4341Total number of unique words is 219636.8 of words are in the 2000 most common words53.2 of words are in the 5000 most common words60.4 of words are in the 8000 most common words
- Қан мен тер - 34Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 4466Total number of unique words is 226936.4 of words are in the 2000 most common words51.8 of words are in the 5000 most common words59.5 of words are in the 8000 most common words
- Қан мен тер - 35Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 4440Total number of unique words is 232634.3 of words are in the 2000 most common words48.9 of words are in the 5000 most common words55.7 of words are in the 8000 most common words
- Қан мен тер - 36Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 4337Total number of unique words is 233336.2 of words are in the 2000 most common words52.1 of words are in the 5000 most common words59.5 of words are in the 8000 most common words
- Қан мен тер - 37Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 4346Total number of unique words is 232135.0 of words are in the 2000 most common words51.4 of words are in the 5000 most common words59.4 of words are in the 8000 most common words
- Қан мен тер - 38Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 4312Total number of unique words is 238336.1 of words are in the 2000 most common words52.5 of words are in the 5000 most common words60.8 of words are in the 8000 most common words
- Қан мен тер - 39Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 4278Total number of unique words is 231135.9 of words are in the 2000 most common words50.4 of words are in the 5000 most common words59.0 of words are in the 8000 most common words
- Қан мен тер - 40Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 4369Total number of unique words is 221337.5 of words are in the 2000 most common words53.3 of words are in the 5000 most common words61.3 of words are in the 8000 most common words
- Қан мен тер - 41Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 4462Total number of unique words is 223737.2 of words are in the 2000 most common words53.9 of words are in the 5000 most common words61.8 of words are in the 8000 most common words
- Қан мен тер - 42Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 4393Total number of unique words is 237135.3 of words are in the 2000 most common words51.2 of words are in the 5000 most common words59.1 of words are in the 8000 most common words
- Қан мен тер - 43Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 4406Total number of unique words is 223737.5 of words are in the 2000 most common words53.3 of words are in the 5000 most common words61.2 of words are in the 8000 most common words
- Қан мен тер - 44Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 4370Total number of unique words is 224135.0 of words are in the 2000 most common words50.6 of words are in the 5000 most common words59.3 of words are in the 8000 most common words
- Қан мен тер - 45Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 4302Total number of unique words is 218835.2 of words are in the 2000 most common words50.9 of words are in the 5000 most common words59.6 of words are in the 8000 most common words
- Қан мен тер - 46Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 4393Total number of unique words is 228536.9 of words are in the 2000 most common words53.5 of words are in the 5000 most common words60.4 of words are in the 8000 most common words
- Қан мен тер - 47Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 4406Total number of unique words is 229034.3 of words are in the 2000 most common words50.1 of words are in the 5000 most common words57.2 of words are in the 8000 most common words
- Қан мен тер - 48Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 4373Total number of unique words is 217535.2 of words are in the 2000 most common words50.8 of words are in the 5000 most common words58.3 of words are in the 8000 most common words
- Қан мен тер - 49Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 4321Total number of unique words is 233734.2 of words are in the 2000 most common words49.5 of words are in the 5000 most common words57.5 of words are in the 8000 most common words
- Қан мен тер - 50Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 477Total number of unique words is 37842.0 of words are in the 2000 most common words52.9 of words are in the 5000 most common words59.1 of words are in the 8000 most common words