Latin Common Turkic

Қан мен тер - 46

Total number of words is 4393
Total number of unique words is 2285
36.9 of words are in the 2000 most common words
53.5 of words are in the 5000 most common words
60.4 of words are in the 8000 most common words
Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
айының аспан айналып жерге түскендей өрттей ыстықтың беті қайтып,
кешкі күн бесіндікке тақағанда қарт генерал да өз өміріндегі ең соңғы
шайқастың жеңіліспен аяқталғанына көзі əбден жеткен-ді. Қасында тұрған
үнсіз топқа тіс жарып тіл қатпастан, ат басын кейін бұрды.
***
- Жау қашты!
- Жау қашты!
Окоп үсті у-шу. Қуанышты кісілер қырғын ұрыстан қалжырап шыққанына
қарамастан, бірін-бірі құшақтап апаң-шапаң. Əлдеқайдан Дьяков жүгіріп
келді. Мына хабарға сенер-сенбесін; білмей, апаң-шапаң боп жатқан
жігіттердің əрқайсысына бір қарады. Еркін кештеу есітті. Бірақ дер кезде
есіткенде де каштан жауды қуатын күш бұларда да жоқ еді. Өзі де аяғына
əзер тұр. Мезгіл-мезгіл көкірегі қысылып, тынысы тарылып қала береді.
Соған қарамастан атқа отыра сала Түркістан армиясы орналасқан екі қабат
көк үйге шапты. Бұнда құрама командирлері жиналып жатыр екен. Қашқан
жауды беталды жөніне жібере береміз бе, əлде ізіне əскер салып түре
қуамыз ба, қайтеміз деп əрі-бері қауқылдасты да, ақырында бəрі бірауыздан
пəтуаға келіп, Еламанды бала-шағасымен кемеге отырғызып, түн ішінде
апыл-ғұпыл жөнелтіп жіберді... Түн жамылған кеме таң алдында
Үшшоқының шығыс жағындағы үлкен қолтыққа кірді. Үнсіз қимылдаған
кісілер Еламан мен Кенжекейді жəне өздерімен бірге кемеге тиеп əкелген
үш қанат киіз үй мен бір түйе, бір атты жағаға шығарып, күн шықпай,
келген жағына жөнеліп те кетті.
***
Бұл өңірге ақтар əлі келе қоймапты. Тіпті, ақтар келер-ау деген ой ешкімнің
басына кіріп-шықпай, жұрт өзінің бұрынғы безбаяғы жайбарақат қалпы.
Малын жасырып, дүние-мүлкін тығып, қыз-келіншекке есікте жүрген
малай қатындардың ескі-құсқысын кигізіп, əпі-шəпісі шығып жатқан бір
жан жоқ. Бұл өңірдегі ауылдар - байың бол, жарлың бол -мал баққан
шаруаның ежелгі бейжай енжарлығына бағып, қаннен-қаперсіз ашылыпшашылып жатыр екен.
Еламан да олардың үрейін алғысы келмеді. Жөн сұраған кісіге жағдайын
айтып, Сыр бойының Жаңайым руынанмын деді. Ағайын-туманың ұлтаны
теңіздің арғы бетінде, сонау адай, табынмен іргелес отырған балықшы ел
еді деді. Беті қатты мына заманда ауыс-күйіс бөліп берері болмаса да, зəуде
бір бас ауырып, балтыр сыздағанда, тым құрыса, көңіліңді сұрап, аузыңа
қара су тамызатын ағайын-туманың арасында отырайын деп, бір түйе, бір
аттың əуенімен көшіп келе жатыр едім деді. Мына ыстықта жас балалармен
көшем деп қиындық көріп келем. Көлік жағы тапшы. Жалғыз түйеге əрі
жүк артып, əрі бала-шағаны мінгізген соң кешкі салқында да қатты жүре
алмайсың. Жəне жануар буаз, алдына қарай боталайтын болғасын соның
бабына қарап, жүрісім өнбей қойды деді. Осы арада да үш-төрт күн ерулей
тұратын ойым бар деп, басына түскен қиындықты басып айтты.
Еламан көшіп келген күннің ертеңіне ұлы теңіз жақтан баржа сүйреткен
кеме келді. Сыртта шай қайнатып жүрген Кенжекей өздеріне қарай салып
ұрып келе жатқан кемені көріп, іштегі күйеуіне асығыс дауыстап:
«Əшімжанның əкесі, сыртқа шықшы, тез, тез!» деп еді, Еламан қозғала
қоймады. Түрулі есіктен көз салып, бөрін көріп-біліп отырған-ды.
Үй алдына кеп тоқтаған кемеден Дьяков түсті. Қасында қару асынған бір
топ кісі. Жағаға шыға сала жан-жағына сергек қарап шолып өтті. Жуық
маңда көңілге күдік туғызғандай ештеңе байқалмаған соң Петр Дьяков
қасындағы кісілерді ертіп, Еламанның жаппасына жүрді.
- Ал, қалайсың? - деді ол сыртқа шығып, өздерін күтіп алған Еламанға.
- Ой, тамыр, сұрамаңыз. Ыссыда көшем деп, қиындық көріп келем.
- Сайтан алғыр, не деп тұрсың өзің?
- Сыр бойының Жаңайымы едім. Көкарал жақтағы ағайын-тумаларыма
көшіп барам.
- Өтірік айтып тұрған жоқсың ба?
- Тақсыр, о не дегенің. Міне - иманым, міне - жаным.
- Ну и ну! Қызылдарды көрдің.бе?
- Қы-зыл?
- Немене, сен қызылдарды білмеуші ме едің?
- Ой, олар дінсіз кəпір ғой. Тəңірім ол кəпірлердің жүзін ар-ман қылсын.
- Олар саған не істеді?
- Жаныма теңгерген жалғыз атым бар еді. Астымнан аударып ап, орнына
мына мес қарын қараны берді.
- Бұны бермегенде не істер едің?
- Иə, бұған да шүкір. Бірақ, əй неғыласың, өз атым жақсы еді.
Дьяков ішек-сілесі қатқанша күлді. Момақан, түрі-түсі шаруадан аумайды.
Басында киіз қалпақ. Үй жанындағы көк құрақтан басын алмай бырт-бырт
жайылып жүрген мес қарын қара аттың тұсауымен белін тастай ғып буып
алыпты. Үпірлі-шүпірлі балалары да түсі басқа кісілерге үрпиісе қарап,
кішкентай жаппаның есігінен сығалап жылтың-жылтың етеді. Дьяков осы
жолы оның балаларын ала кетпек боп келген-ді. Бір есептен, бұның дəл
осы бір ашылып-шашылып жатқан бейкүнə түрі дұрыс сияқты.
- Ақтардан хабар бар ма?
- Олар əлі келген жоқ.
- Онда дегендей. Былайырақ барып шолғындап қайтайық. Сен бізбен бірге
жүр.
Баржаға тиеп əкелген аттарды жалма-жан тездетіп жағаға түсірді де, басаяғы он-он бес кісі жүріп кетті. Қыр жақтағы аң үзікті бай ауылға маңдай
түзеп, сыдыра шоқытып келе жатқан-ды. Күн өткен бе, теңіз жағасынан
ұзап шыға бергенде Еламанның мұрны қанады. Еламан қан саулап қоя
берген мұрнын қолымен басып, ат басын тежеді. Қалғандары да иіріліп
тоқтай қалды. Петр Дьяков атын Еламанның атымен қатарластырып
тоқтады да, мұрнынан аққан қанды алақанына толтырып алып, бет-аузына
үйкеп жағып-жағып жіберді. Ақ көйлектің омырауына да қан шашырап,
мына түрі бұны мыналар сілейтіп соққыға жығып салғандай болды да
шықты.
- Е, бəлем, сазайыңды тарттың ба?
- Өзіңе де сол керек.
- Ал, қызылдарды жамандайсың ба ендігəрі? - деп жігіттер күліп жатыр.
Бұлар қыр жақта отырған қойлы ауылға келді. Петр Дьяков қасындағы кісіқаралармен ауыл шетіндегі қоңыр үзікті үйге түсті де, Еламан аттардың
жанында тұрып қалды. Кешеден бері бұнымен жүз таныс боп қалған мына
ауылдың кісі-қаралары Еламанды мүсіркеп, аяп: «Қарсыласпа, атып
тастар», - деп ақыл айтып жатыр. Бір жігіт жүгіріп барып, құманмен су
əкелді. Біреулер ағарған əкелді.
- Қызылдар кісіге тимейді дегені қайда?
- Құрысын, ақ бол, қызыл бол, зəті басқа болғасын сену қиын ғой.
- Иə, сақ болу керек. Əне, аналар бері келе жатыр. Ал, шырағым,
қарсыласпа. Аға-еке, көке-еке деп алдына түсіп жүгіре бер.
Еламан оларға алғыс айтты да, аналарға еріп жүріп кетті. Ауылдан ұзап, бір
қырдың астына түскесін бəрі жиналып, оны ортаға алып ішек-сілесі қатып
күліп жатыр.
- Əлгілерге бізді келістіріп жамандадың-ау деймін. Кенет көз ұшынан шаң
шықты. Дьяков аттың басын тартып тоқтай қалды да, шаң көрінген жаққа
дүрбімен қарап еді, бұрқылдаған түйдек-түйдек шаң арасынан аттылар
қылаң берді.
- Еламан, сен жаңағы ауылға мыналардан бұрын жет.
- Мақұл.
- Абайла, сақ бол. Бізді сылқитып жамандай бер.
- Тəжірибем бар ғой.
- Біз түнгі бірде сенің үйіңнің тұсына кеп тоқтармыз. Сол кезге үлгір.
Ұмытпа, түнгі бір. Ал, жөнел!
Еламан қара аттың басын кейін бұрды. Ақтардан бұрын жетерін білгесін
асықпай, сыдыра шоқытып келеді. Жаңа ғана жайбарақат отырған ауыл үсті
у-шу. Үстеріне келіп қалған əскерді көріп, есі шығып кеткен жұрт абырсабыр. Баласын іздеген қатын. Қыз-келіншекті қайда бой тасалата тұрарын
білмей, етегіне сүрініп, үй мен үй арасында жанталасып жүгірген ата-ана.
Бас сауғалаған əлдебіреу белдеуде тұрған атқа міне сала қыр асып, шауып
барады. Бұлар ес жиям дегенше ауыл үстіне əскер құлады. Ел шетіне кіреркірместе олар екіге бөлініп, қоңыр төбенің баурайында отырған ауылды
ортаға ала қоршай шапты. Еламан тоқтаған үйдің жанынан атты əскерлер
дүсірлетіп шауып өтті. Жолында тұрған үйлерге бестен, оннан бөлініп түсті
де, өрістен қайтқан қойлардың алдынан жүгіріп шықты. Қолға іліккен
қойларды тыпырлатып сойып, көтеріп апарып қазанға салып жатыр.
Бір көзі ежірейген жирен сары офицер мына жақта қатындарға қой
сауғызып, өзі бір шетте қамшы ұстаған қолымен бүйірін таянып тұр еді.
Түбінде бір кəдеме жарап қалар деп ойлаған Еламан, қалайда осының
көзіне түскісі кеп, қой сауып жатқан қатындарға жетіп барып:
- Жеңеше, қозы салайын ба? - деп еді.
- Қайтесің, қайным, - деді əйел ыңғай бермей.
- Осынша қойды сауу оңай ма, көмектесейін.
- Адыра қалсын. Жан қиналтып жатқам жоқ, салдаттарға сүт сауып
бергенше қозылардың емгені артық. Мына сары сайтанға көз ғып, əшейін
саусағымның ұшымен үрпісін тартып жатырмын.
- Дегенмен көмек берейін.
- Өзің біл. Қозыны ағыта ғой. Еламан қай қозыны ағытарын білмей сасып
қалса да, бірақ кейін бұның да тəсілін алып, көп қозының ішінен қолдыаяққа тұрмай, көгенді үзе жаздап ұрынып тұрғанын босататын болды.
Қайтсем шегір көз офицердің көңілінен шығам деп, əр қозыға бір жүгіріп
жүргенде қасынан өтіп бара жатқан мырзаны кеш байқады да, қой сауып
жатқан қатынның тасасына бұғып отыра қалды.
Тəңірберген екі жағында екі офицер. Түйе жүн боз шекпенді қара зегірен
бешпеттің сыртынан желбегей кие салған. «Байқады ма, жоқ па? » деді
Еламан.
Қараңғы түскесін Тəңірберген түскен үйге жақындады. Ішке кіруге бата
алмай, сыртта, есік алдында тұрған ауыл адамдарының арасына кірді де,
алдында тұрған біреудің иығының үстінен созылып, ішке көз тастап еді.
Үлкен үйдің қақ төрінде Тəңірбергенмен тақымдасып қатар отырған
офицерді бірден таныды. Бас қондырысы мен бет əлпеті аумаған баяғы
Тентек Шодыр. «Иттің сідігінің асылын қарашы» деді Еламан. Əкесі
сияқты бұ да мұртын қырса да, бірақ есесіне сары қира сақалын өсіріп
жіберіпті. Подполковник Федоров өзінен төменірек отырған тілмашқа
бұрылып:
- Мынадан сұрашы, - деді есік жақта қымыз сапырып отырған үй иесін
иегімен нұсқап, - қызылдардың кемесі бұл жаққа келе ме екен?
Тілмаш Федоровты тыңдап алды да, дереу үй иесіне бұрылды. Еламан
оның сөзін есітпеді. Үй иесінің оған не дегенін де есіткен жоқ. Ол тек үй
иесінің тақиялы басын тез изеп, əлденені ықыластана құптағанын көрді.
Татар тілмаш енді Федоровқа бұрылды:
- Қызылдардың кемесі жиі келетін көрінеді.
- Зеңбірегі бар ма екен?
- Бар... Бар көрінеді.
- Жағаға жақындай ма?
- Офицер мырза жағаға жақындай ма деп сұрайды.
- Жақындайды... Жақындайды, тақсыр.
- Қай жерге келеді?
- Үшшоқы. Сосын... осы маңға да келеді. Жағада отырған жалғыз
жаппаның тұсына тоқтайды.
- Жа-п... Қалай... қалай дедің?
- Тақсыр, жаппа. Бағана келе жатқанда байқаған шығарсыз... Теңіз
жағасында жалғыз жаппа тұр еді ғой.
- Ол кім өзі, күл шыққан адамдай жалғыз үй отырған? - деді Тəңірберген.
Еламанның жүрегі мұздай болды.
- Қызылдардың кемесін атқылауға қай жер ыңғайлы? - деді тілмаш.
- Біз мал баққан кісіміз. Бізден мал жайылымын, жердің оты-суын
сұрамасаң...
- И, Алла... Бұл қаһар соққыр қазақлар ықылассыз болса, аузында тұрған
сөзді айтпи.
- Бұларға енді қайт дейсің, - деді Тəңірберген. - Жау кемесі жақын келетін
жерді айтты. Сендерге нағыз қолайлы жер - Үшшоқы.
- Үшшоқы бұл арадан қанша жер?
- Төрт-бес шақырымдай. Солай ма, жігіттер? - деді Тəңірберген ішке кіруге
бата алмай сыртта есік алдында тұрып қалған осы ауылдың еразаматтарына қарап. Олар онша елпілдемей, жай ғана қоштады.
- Үшшоқыға алты дюймді төрт зеңбірек қою керек, - деді Федоров.
Ішке офицер кірді. Ол Тəңірбергенге қолбасшының шақырып жатқанын
хабарлап еді. Өзін ұстай білетін қу неме мыналардың алдында онша
елпілдемейді екен. Аспай-саспай орнынан тұрды. Кереге басында ілулі
тұрған қалпағын алды. Сосын боз шекпенді иығына желбегей салды да, үй
ішіндегі бір жанға көз салмай сыртқа беттеді. Оған ілесе Федоров та
түрегелді. «Чернов осында болды ғой. Ендеше оның штабында бұны бөрі
біледі ». Көзге түспей тұрғанда бұл арадан тезірек тайып тұрғысы келді.
Əне, үркер көтеріліп қапты. Кеме келетін уəделі уақыт та таяу.
Бағана жирен сары офицердің ауыл шетіне күзет қойып жатқанын көргенді. Сонан бері оның ұлықсатынсыз сыртқа бір адам аяқ басқан жоқ.
Тəңірберген шыққан бойда Еламан ішке кірді. Жирен сары офицердің
алдында қолын кеудесіне қойып тұрып, үйіне жіберуін сұрады.
- Үйің қайда?
- Осы арадан қашық емес. Əйелім сырқат еді. Бағана қой сауғызам деп
айналып қалдым.
- Неге жалғыз үй отырсың?
- Сыр бойынан көшіп келе жатыр едім...
Жирен сары бұның сөзіне онша тебірене қоймады. Оның сезікті көңілін
қайтсем жібітем деп ойлаған Еламан əлгі сөзін тағы да қайталап,
балаларының жас, əйелінің сырқат екенін айта бастағанда, мына жақтан үй
иесі қостап:
- Тақсыр, айтқанының бəрі рас, - деп еді, есік алдында тұрған осы ауылдың
ер-азаматтары да сөзге араласып:
- Бұл бейшараны бағана қызылдар да сабап, өлтіре жаздады.
- Мұрнын даладай қан қылды.
- Үйіне жіберіңіз, тақсыр, - деп тілек білдірді.
Жирен сары офицер Еламаннан əлі де көзін айырмай, тесіле қарап отырды
да, онан енді əлгіде үй иесінен білген мəліметтерді қайталап сұрай бастады.
Шүбə туғызғысы келмеген Еламан оның бар сұрағына дəлме-дəл жауап
берді: қызылдардың кемесі Үшшоқыға жақындап келеді деді. Өздерінде
мəлім жоқ, кейде күндіз, кейде кешкісін, кейде тіпті түнде келетінін айтты.
Жирен сары офицер сырттан бір солдатты шақырып алды да, «мынаны
өткізіп жібер» деп əмір етті.
Еламан қолын тағы да кеудесіне қойып, басын иіп алғыс айтты да, енді
кетпек боп бұрыла берген-ді. Жирен сары тағы да тоқтатып:
- Бетіңдегі... ана тыртық не? - деді.
Еламан денесіндегі дірілді басқысы кеп алақанымен əуелі бетіндегі
тыртықты сипады:
- Мынау ма? Асау тайды бас білдірмек болғанда теуіп... Жұрт бұның
бетіндегі тыртықты жаңа көргендей, жағаларын ұстады.
- Апырай, ат тұяғы əлемет-ау!
- Қайта Құдай сақтаған...
- Иə, жас мал болды ғой. Əйтпегенде, кім біледі... - Жирен сары бажбық
көзін Еламаннан айырмады.
Еламан мына сары сайтан бұны енді подполковник Федоровқа апаратын
шығар деп тұрған-ды.
- Бар! - деді жирен сары қолын сілтеп.
Еламан айсыз қараңғыда адасып үйін шаққа тапты. Кенжекей ұйықтап
жатқан балалардың аяқ жағында тізесін бауырына қысып отыр екен.
Еламанды көргенде атып тұрды.
- Кетейікші осы арадан. Кетейікші...
- Кенжеш... шыдамды едің ғой.
- Енді шыдайтын жайым қалмады.
- Не-ге?
- Қорқам. Кетейікші.
- Сөз болғаныңа...
- Қорқам... қорқам...
- Балалар оянып кетер, ақырын. Кел, отыршы, сөйлесейік.
Еламан əлденеге қараптан-қарап дір-дір етіп, бар денесімен жабысып алған
əйелін құшақтап:
- Түу, саған не болды? Қорқатын не бар? Есіңде ме, баяғыда кəрі əжелер
отқа салса жанбайтын, суға салса батпайтын темір өзек батыр туралы
айтатын еді ғой? - деп еді.
. - Əне, сен тағы да əзілге айналдырып бара жатырсың. Үнемі сүйтесің...
Кетейікші, - деді Кенжекей.
Ішке зор тұлғалы біреу кіріп келе жатты. Еламан дереу құшағын жазып
алды. Сығырайған май шам жарығынан мынаның кім екенін айыра алмады.
Тек оның репетінен үрейленіп атып тұрды. Оны сонда ғана танып, қуанып
кетті.
- Кəлен аға!
Кəлен Еламанның тасасында тұрған Кенжекейге амандасты да, сосын
бұған:
- Бері шығып кет! - деді.
Сыртта бір топ атты тұр екен. Қару-жарақ асынған өңшең түсі суық кісілер.
Еламан Кəленнің қай ісіне де таңданбайтын. Оның небір көзге түртсе
көрінбейтін тастай қараңғыда да бір көрген жерді жаза баспастан дəл
табатын көріпкел қасиетін білетін. Қаратазға қосшылық қылған əнебір
заманда бұл баукеспе ұры атанбады ма?! Сонда бұл ауыл арасының
желісіне тимей, тек ерлік сыналатын қатерлі, қиын жолға жалғыз бел буып,
түу-түу түрікпен асып, қарақалпақ асып, ылғи да бір елдің маңдайына
біткен не сəйгүлік сақлақты, не текті дегдар аруананы жетегіне алып
қайтып жүргенде де, бұрын-соңды көрмеген жерден жол табатын қасиеті ел
ішіне аңыз боп кеткен-ді. Солай болғанда да дəл мынадай көзге түртсе
көрінбейтін қараңғыда жапан түзде жалғыз үй отырған жаппаны қалай
тапқанына қайран. Жəне оның осынша атты кісімен дыбыс шығармай
келгені бұны тіпті дал қылды. Кəлен атқа мініп алды.
- Ал, сапар оң болсын! - деді Еламан.
- Əумин, айтқаның келсін.
- Жай жүрсіз бе?
- Ой, шырағым-ай, - деп Кəлен тақымы астында тықыршып тұрған аттың
сауырына қарай шалқалап, əдеттегідей рахаттанып қарқ-қарқ күлді де: Жаман ағаңның жай жүрген кезі болған ба? Басына бүлік тілеп aп жүреді
ғой. Ағаң қазір де бір қауырт жұмыспен келеді, - деді.
- Сонда ол не бүлік?
- Сенің досың бар емес пе?
- Дос?
- Иə, əлгі көксау кəмісар...
- Петр Дьяков пе?
- Иə, сол. Кеше сол досың мені шадырып алды. «Əй, тамыр, - деді, жігіттеріңді ал да ақтардың алдына түс», - деді. «Жарайды, түсейін», дедім. Əзір жауабыма ырза болды ғой деймін, арқама қағып-қағып қойды.
«Ақ əскердің жолында отырған қазақ ауылдарына алдын ала хабар бер.
Жол-жөнекей кездескен құдықтардың бəрін көміңдер», - деді. «Бұл əмірің
бе?» - деп едім, енеңді с... ақылды ит екен: «Жоқ, өтінішім», - деді. «Е, онда
өтінішіңді орындайын», - дедім.
Еламан күлді.
- Неге күлесің? - деді Кəлен. - Сенің досың маған: «Осыны істесең,
жасақты жауға жалғыз шапқан хас батырдың нағыз өзі боласың» деді. «Е,
жарайды, болсам болайын» дедім. Ал, қалай, осыным дұрыс па?
- Əбден дұрыс.
- Ой, енеңді с... - деп Кəлен өзінің əр кездегідей ашық кететін еркіндігіне
басып жіберді. - Осы халық сені қызылдарға иманын сатқан деп, тегі бекер
айтып жүрген жоқ. Сен қайбір менің қамымды ойлап жатырмын дейсің.
Қызылдардың мүддесі ғой ойлап жатқаның. Ал, сау бол!
- Жолдарың болсын!
Кəлен атқа қамшы басты. Шаба жөнелмек болғанда, Еламан оны сөл бөгеп,
үй сыртына ұзатып салды. Таралғыдан қос қолдап ұстап қатарласып келе
жатып ол Кəленге ақ əскердің алды бүгін бұл араға құлағанын айтты.
Ақтардың арасынан Тəңірбергенді көргенін айтқанда, Кəлен ат басын оқыс
тартып, тоқтай қалды.
- Ол неғып жүр?
- Ақтарды шөлге ұрындырмай, ел бар, су бар жерлермен бастап апара
жатқан көрінеді.
- Ə, солай де?..
- Солай.
- Енеңді с... Ендеше, бəлем, тұра тұр! - деді де, Кəлен шекпеннің шалғайын
тақымына басып алды. Қолындағы өзегіне қорғасын құйған дойыр
қамшыны нығарлап қысып: «Бұл даладан сендерге бір тамшы су татырсам
Кəлен атым құрыр-ау, менің», -деді. Тақым астында тықыршып тұрған атты
тебініп, шаба жөнелді. Тұяғын киізбен орап алған аттар құдды құм кешіп
бара жатқандай, дыбыс шығармай қараңғы түнге сіңіп кетті.
Əне, бұлар да бірдейлік үшін түн қатып барады. Бұның өзі де анада
бірдейлік болмағасын орыс байын өлтіріп еді ғой. Кешегі жылы ақ патшаға
жігіт бермейміз деп қазақ даласы ереуілдегенде ашынған жандардың
аузындағы сөз - «бірдейлік» болмап па еді? Бірдейлік!.. Бұлардан бұрынғы
ата-бабалар да бірдейлік жолында басын бəйгеге тікпеді ме? Еламанның
жетінші атасы Тойғожа батыр - қызыл қырғын соғыста «жау марқайып
кетеді» деп, садақ оғы тиген аяғын қанжығаға қайырып бай лап тастап,
соғыса берген-ді. Кейін ұшына тиіп, елуге қарағанда би ағасы Қыдырбай
сынықшыны алғызып, тізеден төменгі жағын кескізіп тастатқан еді. Сонан
ол ел арасына «Ақсақ бөрі» атанып еді. Тойғожа батыр не үшін соғысты?
Бар өмірі жорық пен жортуылда өткен жетінші атасының жүрегін
тебіренткен сондағы арман не? Алаңғасар батыр əлсізге өлім-жеттік істеп,
көрінгенге қоқаңдай берді ме? Онан басқа аталары Тойғожадай батыр
болмаса да, олардың да өмірі ел арасының барымта-қарымтасымен өтіпті.
Олардан кейін ат жалын тартып мінген жастар да өмірден өз бетінше жол
іздемей, төрде отырған үлкеннің аузына телміріп күн кешті. Бəтір-ау, сонда
ата жолын тəрк етпегеннен не ұтты? Не мұратына жетті? Ал, біз ше? Біздің
нені ұтып, неден ұтылғанымызды кім білсін.
Еламан селдір сұйық қамыс арасымен жан-жағына сергек қарап келеді.
Əлгінде Кенжекейдің үрейін алған қорқыныштан бұның да жүрегі
шайлығады. Құдай оңдағанда, əйтеуір, Тəңірбергеннің көзіне түспегені
жақсы болды. Жирен сары офицер... Қайдам, сол пəле сезіктеніп жүрмесе...
Еламан қараңғыға көзін тігіп алған. Теңіз көрінбесе де, бірақ ілгергі жақтан
жағаға шылп-шылп ұрған бала толқынды құлағы шалып келеді. Соған
қарағанда, теңіз жақын. Еламан аяғын жылдамдап жеделдете басты.
«Дьяков та кешікпес, келіп қалар» деп ойлады. Ара-тұра қыр жақтағы
ауылға құлағын түреді. Əлгі бір алажабыр əбігер аяқсыған сияқты. Бай
ауылдың қотанын күзетіп, түн-түнімен үріп шығатын маң төбеттерде де үн
жоқ-ты. Кенет, мас солдаттар қосылып айтқан көп дауыс алыстан талып
естілді. Бұл Еламанға таныс. Əдетте, қайсыбір қырқысқан қатты ұрыстан
кейін қараңғы түскесін атыс тоқтап, тірі қалғандардың ішінен əлдебіреу дəл
осылай ыңырсып он салатын. Сондай əн кейде жау шебінен шығатын.
Құлаққа талып жеткен əннің бір сөзін есітпесе де, зарлы саз жүрекке
шауып, сай-сүйегіңді сырқыратып қоя беретін. Əн біткенде əркімдерақкүрсінер еді. Қалта түбін қағып темекі орар еді. Үсті-үстіне құнығып
тартқан ащы махоркаға қақалып-шашалып қалар еді. Сонда əркімдер-ақ өз
мұңы, өзінің басындағы қасірет-қайғыға жүрегі уланып, сұлық отырып
қалар еді-ау. Неге екенін қайдам, басқа кезде бірін қалдырмай, қырып
тастағысы кеп, көзіне қан толып жүрсе де, қызыл қырғын ұрыстан кейінгі
осы бір саябыр толаста жау окобындағылардың да шерлі зарын
түсінетіндей еді.
Уəделескен уақытта кеме келді. Еламан оларға жау əскерінің қарамын,
қару-жарағы жөнінде өзі білген мағлұматтарды берді де, ақтардың
Үшшоқыға зеңбірек орнатып жатқанын да ескертті.
Кеме кеткесін Еламан үйіне кеп балалар жатқан төсектің шет жағына
қисайды. Шаршағаны соншалық, басы жастыққа тиер-тиместе көзі ілініп
барады екен. Үй жанында жатқан түйе пысқырып оянып кетті. Жастықтан
жұлып алған басы қатты ауырып кетті де, қос шекесін қысып отырып
қалды. Біраздасын төсекке қайта қисайды. Көзін қалай жұмса да, қашан
жазғы таң сарғайып атқанша ұйықтай алмады. Неге екенін қайдам, биыл
осындай кірпік ілмей шығатын түндер көбейіп барады. Əлде осының бəрі
жасқа байланысты ма? Жұдырықтай басты тауға да, тасқа да соғып жүріп,
ақыры, міне, қырыққа қалай келіп қалғанын байқамай қалды. Қырықтың
арғы жағында кəрілік те қашық емес. Неге көнбеген бас, оған да
мойынұсынасың.
Үй жым-жырт. Тар төсекте тығыншықтай толық денесімен бұның бір жақ
бүйірін қыж-қыж қайнатып жатқан Кенжекейдің ақырын алған тынысы
естіледі. Адам жас санап жүйкесін құртады, əйтпесе, «Көңіл қартаймайды»
деген рас. Өзіне салса, бұл əлі де баяғы Ақбалаға үйленер алдындағыдай
жап-жас қалпымен қарап тұрғандай. Тек бұны жүйкелеп, діңкесін құртатын
- ес біліп, етек жапқалы тақым жазбай бірге жасаған кешегі сол Мөңке,
Есбол, Рай, Итжемес, Құлтума дүние салып, қатары селдіреп қалды. Судыр
Ахмет сорлы да көз жұмды. Бұлардан басқа да қаншама қимас жандар
кетті. Тірлікте бұл солардың бірімен дос болса, бірімен жүз жыртысыпты.
Неге сүйтті? Дүние тарлық етті ме? Не жетпеді? Əлде, көңіл түбінен қос
уыс орын жетпеді ме? Енді, міне сол итшілеп өткізген азғантай өмірде
ащы-тұщыны бірге татып, бірге жасаған кешегі жандардың қазір көбі жоқ.
Қатал тағдыр əуелі төңірегіңді тақырлады. Сосын өзіңе ауыз салады.
Еламан күн жеп киізі көнерген ескі түндіктің шұрқ-шұрқ тесіктерінен
сонау шалғай алыста жыпырлаған жұлдыздарға қарап жатыр. Ұйқы шайдай
ашылып кеткен. Кешегі қатар жүрген жайсаң жандарды ойласаң-ақ көкірегі
құрғыр құсаланып, қай-қайдағы еске түседі. Сондайда өз үйіңде, қатынбалаларыңның қасында жатып та жалан түзде қалғандай, жалғызсырап
боласың. Басқа басқа болсын, өмірі мұқауды білмейтін Кəленнің өзі де
анабір жолы не деп еді, ол сонда? «Ай, шырағым-ай, - деген екен-ау, — кісі
кəрілікті қанша мойындамайын десе де, елуге келгесін баяғы бала кезде
тікен кірген, асық тиген, қыз шымшыған жеріңнің бəрі сырқырап ауырып
тұрады екен ғой». Жақсы айтты! Əркімнің де көңілінде жүрген көкейтесті
сөз ғой бұл.
Кең төсекте айқыш-ұйқыш жатқан төрт баланың бірі ұйқысырады ма,
жырқылдап күле түсті де, кілт тыйылды. Ұйқысы сергек Кенжекей оянып
кете ме деп қорыққан Еламан əлденеге мазасызданған баланы арқасына
қағып ұйықтатып тастады. Үш қатыннан туған үш баланың басын
біріктіріп, бір оттың басында ұстау бұған да оңай боп жүрген жоқ. Пақыр,
қайтсін, осыларды алаламай, бəріне аналық мейір тауып, ұядағы
балапандай тапшы дүниені қылдай бөліп беріп отыр. Мына шіркіндер,
соңырағы күні өз қолы өзінің аузына өзі жеткесін бұның сол жақсылығын
білсе жарар еді-ау!
Еламан əйелінің арғы жағында жатқан балаларға көз қиығын тастады.
Бұлар қандай болар екен деп ойлады. Бізге ұқсар ма екен? Не біліп
айтатынын қайдам, Дьяков ол кезде жер басқан жанның бəрі бірдей болады
дейді.
Жарайды, осы жұрттың ішер асы, киер киімі, сөйлер сөзі бірдей-ақ болсын.
Бірақ Құдай о баста бəрін бірдей ғып жаратпаса қайтеді? Адам баласының
көкірегінде алалық болмай тұрған ба? Басқаны қойғанда, бір оттың
басында бір қазаннан ас ішіп, бірге жатып, бірге тұрып жүрген, бауырлас
кісілердің арасында да бірдейлік деген пəле бола қоймаушы еді ғой.
Олардың арасында да бірінің сөзі үстем, бірінің өзі үстем. Бірі ертеден қара
кешке қоқын күн тесіп қой соңында жүрсе, енді бірі алшайып ат үстінен
түспейтін.
Жоқ, жоқ, түсінбеймін. Түсінбеймін. Жə, Құдай қаласа, жауды жеңіп,
дегенімізге жетерміз. Өмір өзгерер. Қараборбай кедейлер теңдік алсын.
Бірдейлік орнасын. Бірақ, бəтір-ау, осы халықтың ішер асы, киер киімі
бірдей болғанмен, құлқы бірдей бола ма? Сол мүмкін бе? Жылқышы боп
жүргенде талай асауды бас білдіргені бар. Темірдей тақымға түскенде небір
заңғар асаулар да жіптіктей боп жүре беретіні қайда? Əрі-берідесін
үстіндегі кісінің құлқын көш жерден танып, тізгінді демеген жағыңа
елпілдеп отырмаушы ма еді? Адам бойындағы асаулықты да, соңыра бір
тентек тақымға салып бас білдірсе, бірдейліктен не қалады? А? Жоқ,
түсінбеймін. Ақылым жетпейді. Адамдардың құлқын бірдей қылмайынша,
көрерсің де, білерсің, соңыра мына балалардың заманында да біреу артық,
біреу кем орында жүрмей қайтер дейсің.
Еламан жастықтан басын көтеріп алды. Лүпілдеп қатты соғып кеткен
жүрек дүрсілін үй іргесіне келіп қалған ат тұяғының дүсірі есіттірмей
жіберді.
- Ақ-тар ма? - деді Кенжекей ұйқысынан шошып оянып.
- Не болса соған үрейлене бермеші...
- Ақтар ма?
- Сен жата бер. Мен тысқа шығып...
- Жоқ, жоқ, жібермеймін.
Еламан мойнынан тас қып қысып алған əйелдің құшағынан қалай
босағанын білмеді. Таң ағарып атыпты. Түндігі түсірулі үйдің іші бозарып
қалған екен. Тасырлатып шапқан біреулер жолындағы жаман үйді тапап
өтетіндей, аттарын кимелетіп кеп есік алдына тоқтады.
- Əй, шоқыншық, шық үйден!
Еламан түрулі есіктен тақым астында тықыршыған аттардың аяғын көрді.
Иініне киімін жамылуға да үлгірмей, сыртқа атып шыға бергенде көз
қиығы түтіні будақтап келіп қалған кемені шалып қалды. Тəңірберген
жанында тұрған Федоровқа бұрылып, басын изеді. Бұнысы «дəл өзі» деген
ишарасы еді; татар тілмаш қылышын суырып ап:
- Əй, шоқыншық, - деп ақырып атын омыраулата беріп еді, бірақ ол
қылышын сілтегенше бұл атып жіберді. Тілмаштың қолынан қылыш түсіп
кетті. Еламан сонан арғының бірін біліп, бірін білген жоқ. Үйден
шырқырап жүгіріп шыққан Кенжекейді итеріп жіберді. Іштен у-шу болған
балалардың даусы шықты.
Еламан еліктей құп-қу. Бұл ес жиям дегенше Федоров та атын кимелетіп,
үстіне төніп қалған еді, бұл жалт беріп ытқып түсті. Қылыш жай оғындай
жарқ етті. Тəңірберген астындағы аттың басына əлі келмей, алыстап бара
жатып артына бұрылып еді; Еламанның ағы айналып кеткен үрейлі көзін
көрді. Қапы кеткеніне күйініп, қайта ұмтылған Федоровтың ақсиған тісін,
жарқылдаған жалаңаш қылышты көрді. Федоров осқырып үріккен атты
сауырына қылыштың қырымен тартып-тартып жіберді де, мылтығын
кезеген Еламанға тағы да табан жерден тап берді. Мылтық тарс етті.
Жалаңаш қылыш жарқ етті. Мына қылыш бұның өзіне сілтенгендей, тұла
бойы түршігіп кетті. Көзін қалай жұмып қалғанын да байқамады. Үрейлі
көзін қайта ашқанда, Тентек Шодырдың баласы басы қатты атты тоқтата
алмай, сырттан кетіп бара жатты. Ал Еламанның қан-қан денесі жаңа ғана
ат тұяғы шаңдатқан жерде жатыр екен. Шашы қобыраған алау-далау əйел
өкіріп кеп Еламанның үстіне құлай кетті. Ұзап кеткен Федоров қайта
оралмақ болғанда жағаға кеп қалған кемені көрді. Сүйткенше зеңбірек
күркіреді. Бірінен кейін бірі жарылған снарядтар Федоровтың жолын
кеселеп, астындағы үркек ат далаға қарай ала қашты.
***
Ақтар Аралдан шегінгелі Тəңірберген төтен бір халде. Бұған не көрінгенін
қайдам, осы күні ойына алған іске басқадан бұрын бұның өзі сенбей,
тартынып қала береді.
Сондайда: «Осы менмін бе?» деп көңіліне күдік қашып, өзінің осы күнгі
халіне тосырқай қарайды. Өйткені, өзінің бұрын қандай болғанын білетін.
Қанша бай, бақты, базарлы болса да, бұрын да ойына алған ісі оп-оңай
орындалып жатпайтын. Бұрын да ел ішінің айтыс-тартыстарында жағада
жүретін қолдар жазылмай, небір тар өткелде тайталаспен күн өткізіп еді;
соның бəрінде де жас мырза қаһарын тіккен дұшпанына қарсы істер
əрекетін жер түбінен ойлап, тор-тұзағын күнібұрын құрып тастайтын.
Сосын келешекте қайткен күнде де бұның дəл өзінің ойлағаны болатынына
кəміл сеніп, миығына мысқыл жиятын да, міз бақпай безеріп алатын еді.
Сонан болар-ау, көлденең бөгде кісілер түгіл, тіпті тірлікте тақым жазбай
жүрген қанжығалас достар мен төңірегіндегі қосшы-қолаңдардың өзі де
жас мырзаның арғы жақ ойының анық-қанығын болжап білген емес-ті.
Иə, қалайда бұған бірдеңе көрінді. Айрықша Аралдан бері қараған жолда
бір ісі оңғарылмады. Бұған салса, өз басы бұрынғысынан құйттай да
өзгерген жоқ. Ақылы орнында. Айла-амалы баяғыша. Не істесе де, өзіне
тəн машықты сақтықпен ақысын аңдап істеп жүр. Сонан келе, бұған не
көрінді? Баяғыда кішкене кеудеге сап, күштеп жіберсе болды, соның ар
жағында қисық іс те түзеліп, сəті түсіп оңғарылып жүре беретін еді-ау.
Бұған енді не болды? Бірдеңе көрінді ғой? О, Жасаған, бір пəледен соң бір
пəлеге ұрынып жатқаны қалай? Басындағы қазіргі хал бұған лайық па? Тасталқаны шығып жеңілген əскерге жол көрсетіп, жөн сілтеп, етегі далақтап
шауып жүру тұзы жеңіл біреулердің үлесі емес пе?
Рас, заман өзгерді. Амал өзгерді. Адамдар да өзгеріп жатыр. Тек өзгермеген
бұл болғаны ма? Сондықтан да бұрын бұған жол көрсетіп, қосшылық
қылатын кешегі елпілдектерге, шамасы, сірə, ендігі жерде елпілдепжелпілдеп қызмет қылатын кезек бұған келгені ме?
Алғашқыда қорлық халіне көнбей, қанша туласа да, амал қанша, бұ да
көнді. Көнгенді айтасың, басына түскен пақырлық халге мойынұсынып,
генерал Черновты айтпағанда, апырай, тіпті, атаңа нəлет, Тентек
Шодырдың баласы мен жез мұрт офицердің алдында елпілдеп жүрген жоқ
па?
Тəңірберген қатты еді. Болыс ағасы өлгенде де көзіне жас алмап еді. Кенет,
көкірегін өксік қысып, кірпігі суланып бара жатқасын көзін жалма-жан
қамшы ұстаған қолының сыртымен уқалап-уқалап жіберді. Көк ат та бұның
ызасына тиіп болды. Өзінің шайқалақтап отыратын жол жорғасынан
жаңылып, қайта-қайта сүріне берді.
Жастайынан шаһарлы жердің орыс-татар байларына араласқан жас мырза
осы даланың бұтқа толып жүретін байларының тірлігіне ызаланатын.
Сонан ба, өз басы ата-баба салтын, дəстүрін тəрк етпесе де, əлгі бір
берекесіз, бөксе басар бойкүйездіктен бойын аулақ салғысы кеп еді. Осы
жолы да басқа түскен тауқыметтің бəріне мойын ұсынып, отбасында
You have read 1 text from Kazakh literature.
Next - Қан мен тер - 47
  • Parts
  • Қан мен тер - 01
    Total number of words is 4527
    Total number of unique words is 2350
    35.7 of words are in the 2000 most common words
    52.8 of words are in the 5000 most common words
    61.0 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Қан мен тер - 02
    Total number of words is 4421
    Total number of unique words is 2363
    34.9 of words are in the 2000 most common words
    50.4 of words are in the 5000 most common words
    58.0 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Қан мен тер - 03
    Total number of words is 4448
    Total number of unique words is 2321
    36.7 of words are in the 2000 most common words
    51.4 of words are in the 5000 most common words
    59.7 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Қан мен тер - 04
    Total number of words is 4430
    Total number of unique words is 2308
    34.8 of words are in the 2000 most common words
    49.6 of words are in the 5000 most common words
    57.9 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Қан мен тер - 05
    Total number of words is 4454
    Total number of unique words is 2220
    36.8 of words are in the 2000 most common words
    53.2 of words are in the 5000 most common words
    61.1 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Қан мен тер - 06
    Total number of words is 4479
    Total number of unique words is 2318
    36.4 of words are in the 2000 most common words
    52.4 of words are in the 5000 most common words
    60.9 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Қан мен тер - 07
    Total number of words is 4451
    Total number of unique words is 2371
    36.1 of words are in the 2000 most common words
    51.3 of words are in the 5000 most common words
    59.6 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Қан мен тер - 08
    Total number of words is 4437
    Total number of unique words is 2344
    34.5 of words are in the 2000 most common words
    50.2 of words are in the 5000 most common words
    58.5 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Қан мен тер - 09
    Total number of words is 4412
    Total number of unique words is 2343
    35.0 of words are in the 2000 most common words
    50.2 of words are in the 5000 most common words
    57.9 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Қан мен тер - 10
    Total number of words is 4449
    Total number of unique words is 2341
    34.8 of words are in the 2000 most common words
    50.2 of words are in the 5000 most common words
    58.6 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Қан мен тер - 11
    Total number of words is 4412
    Total number of unique words is 2315
    35.6 of words are in the 2000 most common words
    51.7 of words are in the 5000 most common words
    59.6 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Қан мен тер - 12
    Total number of words is 4405
    Total number of unique words is 2351
    35.7 of words are in the 2000 most common words
    52.1 of words are in the 5000 most common words
    59.8 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Қан мен тер - 13
    Total number of words is 4316
    Total number of unique words is 2293
    35.7 of words are in the 2000 most common words
    50.9 of words are in the 5000 most common words
    59.1 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Қан мен тер - 14
    Total number of words is 4324
    Total number of unique words is 2198
    37.3 of words are in the 2000 most common words
    54.1 of words are in the 5000 most common words
    62.9 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Қан мен тер - 15
    Total number of words is 4389
    Total number of unique words is 2222
    35.3 of words are in the 2000 most common words
    51.5 of words are in the 5000 most common words
    60.0 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Қан мен тер - 16
    Total number of words is 4408
    Total number of unique words is 2321
    35.0 of words are in the 2000 most common words
    51.0 of words are in the 5000 most common words
    58.7 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Қан мен тер - 17
    Total number of words is 4269
    Total number of unique words is 2351
    33.3 of words are in the 2000 most common words
    47.5 of words are in the 5000 most common words
    56.0 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Қан мен тер - 18
    Total number of words is 4370
    Total number of unique words is 2340
    34.6 of words are in the 2000 most common words
    50.9 of words are in the 5000 most common words
    59.5 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Қан мен тер - 19
    Total number of words is 4340
    Total number of unique words is 2298
    34.8 of words are in the 2000 most common words
    50.3 of words are in the 5000 most common words
    58.9 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Қан мен тер - 20
    Total number of words is 4396
    Total number of unique words is 2310
    35.7 of words are in the 2000 most common words
    52.3 of words are in the 5000 most common words
    60.8 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Қан мен тер - 21
    Total number of words is 4349
    Total number of unique words is 2261
    37.3 of words are in the 2000 most common words
    52.7 of words are in the 5000 most common words
    60.0 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Қан мен тер - 22
    Total number of words is 4378
    Total number of unique words is 2252
    36.7 of words are in the 2000 most common words
    52.7 of words are in the 5000 most common words
    60.6 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Қан мен тер - 23
    Total number of words is 4274
    Total number of unique words is 2203
    37.3 of words are in the 2000 most common words
    52.5 of words are in the 5000 most common words
    61.3 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Қан мен тер - 24
    Total number of words is 4271
    Total number of unique words is 2227
    37.0 of words are in the 2000 most common words
    52.3 of words are in the 5000 most common words
    60.3 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Қан мен тер - 25
    Total number of words is 4382
    Total number of unique words is 2232
    38.4 of words are in the 2000 most common words
    54.1 of words are in the 5000 most common words
    62.2 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Қан мен тер - 26
    Total number of words is 4298
    Total number of unique words is 2135
    38.8 of words are in the 2000 most common words
    54.8 of words are in the 5000 most common words
    63.3 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Қан мен тер - 27
    Total number of words is 4343
    Total number of unique words is 2275
    36.5 of words are in the 2000 most common words
    53.2 of words are in the 5000 most common words
    61.6 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Қан мен тер - 28
    Total number of words is 4325
    Total number of unique words is 2295
    36.8 of words are in the 2000 most common words
    51.0 of words are in the 5000 most common words
    59.1 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Қан мен тер - 29
    Total number of words is 4297
    Total number of unique words is 2144
    38.4 of words are in the 2000 most common words
    52.4 of words are in the 5000 most common words
    61.1 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Қан мен тер - 30
    Total number of words is 4316
    Total number of unique words is 2330
    36.1 of words are in the 2000 most common words
    51.5 of words are in the 5000 most common words
    59.4 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Қан мен тер - 31
    Total number of words is 4351
    Total number of unique words is 2095
    35.7 of words are in the 2000 most common words
    51.7 of words are in the 5000 most common words
    60.4 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Қан мен тер - 32
    Total number of words is 4265
    Total number of unique words is 2396
    35.0 of words are in the 2000 most common words
    50.1 of words are in the 5000 most common words
    56.7 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Қан мен тер - 33
    Total number of words is 4341
    Total number of unique words is 2196
    36.8 of words are in the 2000 most common words
    53.2 of words are in the 5000 most common words
    60.4 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Қан мен тер - 34
    Total number of words is 4466
    Total number of unique words is 2269
    36.4 of words are in the 2000 most common words
    51.8 of words are in the 5000 most common words
    59.5 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Қан мен тер - 35
    Total number of words is 4440
    Total number of unique words is 2326
    34.3 of words are in the 2000 most common words
    48.9 of words are in the 5000 most common words
    55.7 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Қан мен тер - 36
    Total number of words is 4337
    Total number of unique words is 2333
    36.2 of words are in the 2000 most common words
    52.1 of words are in the 5000 most common words
    59.5 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Қан мен тер - 37
    Total number of words is 4346
    Total number of unique words is 2321
    35.0 of words are in the 2000 most common words
    51.4 of words are in the 5000 most common words
    59.4 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Қан мен тер - 38
    Total number of words is 4312
    Total number of unique words is 2383
    36.1 of words are in the 2000 most common words
    52.5 of words are in the 5000 most common words
    60.8 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Қан мен тер - 39
    Total number of words is 4278
    Total number of unique words is 2311
    35.9 of words are in the 2000 most common words
    50.4 of words are in the 5000 most common words
    59.0 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Қан мен тер - 40
    Total number of words is 4369
    Total number of unique words is 2213
    37.5 of words are in the 2000 most common words
    53.3 of words are in the 5000 most common words
    61.3 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Қан мен тер - 41
    Total number of words is 4462
    Total number of unique words is 2237
    37.2 of words are in the 2000 most common words
    53.9 of words are in the 5000 most common words
    61.8 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Қан мен тер - 42
    Total number of words is 4393
    Total number of unique words is 2371
    35.3 of words are in the 2000 most common words
    51.2 of words are in the 5000 most common words
    59.1 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Қан мен тер - 43
    Total number of words is 4406
    Total number of unique words is 2237
    37.5 of words are in the 2000 most common words
    53.3 of words are in the 5000 most common words
    61.2 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Қан мен тер - 44
    Total number of words is 4370
    Total number of unique words is 2241
    35.0 of words are in the 2000 most common words
    50.6 of words are in the 5000 most common words
    59.3 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Қан мен тер - 45
    Total number of words is 4302
    Total number of unique words is 2188
    35.2 of words are in the 2000 most common words
    50.9 of words are in the 5000 most common words
    59.6 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Қан мен тер - 46
    Total number of words is 4393
    Total number of unique words is 2285
    36.9 of words are in the 2000 most common words
    53.5 of words are in the 5000 most common words
    60.4 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Қан мен тер - 47
    Total number of words is 4406
    Total number of unique words is 2290
    34.3 of words are in the 2000 most common words
    50.1 of words are in the 5000 most common words
    57.2 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Қан мен тер - 48
    Total number of words is 4373
    Total number of unique words is 2175
    35.2 of words are in the 2000 most common words
    50.8 of words are in the 5000 most common words
    58.3 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Қан мен тер - 49
    Total number of words is 4321
    Total number of unique words is 2337
    34.2 of words are in the 2000 most common words
    49.5 of words are in the 5000 most common words
    57.5 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Қан мен тер - 50
    Total number of words is 477
    Total number of unique words is 378
    42.0 of words are in the 2000 most common words
    52.9 of words are in the 5000 most common words
    59.1 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.