Қан мен тер - 14

Тəңірберген де оның əлі күнге бір балаға иіліп, маңдайынан сипағанын
көрген емес-ті. Сол келіншектің енді жылаған баланы соншалық бір аналық
мейіріммен бауырына қысып отырып, теп-тез жұбатып ала қойғанына
қайран. «Əлде өзінің баласы есіне түсті ме екен? Солай шығар -ау?»
Үйішіндегі бір жанға көз салмай сызыла басып сыртқа шығып бара жатқан
келіншегін бұл жаңа көргендей, аңыра қарап қалған-ды. Соны байқаған
Құдайменде жақтырмай, інісіне көз қиығын қырыстана тастады. «Осы ит,
қатынжанды болатын ба, қалай?» - деп ойлады да, наразы дауыспен дүңк
етті.
− Кəне, не бітіріп қайттың?
− Осы... Сүйеу қарттың аулы... мына келе жатқандардың жолында емес пе?
− Ие, жолында... Ал, болса қайте - туң?
− Аз ғана бұрулау емес пе еді?
− Ие, бұрулау... - Тəңірберген шұғыл жадырады:
− Е, сүйтіп, теңіз жағасынан шыққан көкжал қанды ауыз қақпанның дəл
үстінен туралап келеді де...
− Пай - пай, сенің осы бір жұмбағың бітпей - ақ қойды - ау. Сонда не қыла туң?
Тəңірберген көңілденіп, орнынан күлімсірей түрегелді.
− Болыс аға, ол ғой Сүйеу қарттың қолындағы баласын туғалы көрген жоқ.
− Ал, сонда не бола - туң?
− Құдай біледі, осы жолы ол баласына қалай да соғады.
− Ал, соқсын... Сонда не бола - туң?
− Ағасы, біз алдын ала Сүйеу қарттың аулына кісі жібереміз. Енді түсіндің
бе?
− Қой, жарқыным, самсаған сары қолмен келе жатқан жоқ па? Сенің
кісілерің оған бұйым боп па? Қырады да тастайды.
− Жоқ, ағасы. Бір бұру жатқан Сүйеудің аулына ол барса, екі не үш кісімен
барады. Бүкіл қолды ертіп қайтсін?!
− Апыр - ай, ə?! Міне, бұның жаны бар. Ал, кімді жібересің?
Тəңірберген о жағын да ойластырып қойған екен. Дереу Ебейсінді
шақырып алды. Ептеп қоқжия бастаған Ебейсін қазір Тəңірбергеннің тілін
бірде алса, бірде болмашы сылтаумен бұлдана қалатын боп жүрген-ді.
Тəңірберген мына іске басқа кісіден гөрі Ебейсінді дұрыс көрді. Ел ішінен
жүн-жұрқа жиған кісі боп, елеусіз жүре алады. Оның келген-кеткенінен
ешкім сезіктене қоймайтын болғасын, осы араға Ебейсінді салды. Əйелінің
ағасы тізімге іліккелі Ебейсін осы күндері болысқа күні түсіп жүрген-ді.
− Жарайды, мырза, өтінішіңді орындайын. Өзің де менің өтінішімді... - дей
бергенде Тəңірберген:
− Мақұл! Уəде осы болсын, - деп алақанын алақанына шарт еткізіп соғып
қалды.
Ебейсін қасына екі кісі алды. Екеуі де күреске түсіп жүрген палуан.
Ебейсін атқа мініп, ана екеуі қант, шай, өрік, мейіз артқан түйеге мінгесіп,
тайрақтатып желіп отырып, күн барында Сүйеу қарттың аулына жетті.
Сүйеу қарттың аулы оты, суы мол шұқырда отыр екен. Ер-азаматы
Еламанға қосылып, ауылда тек бала-шаға, кемпір-шал қапты. Бұнда
келгесін Ебейсін өзінің дағдылы кəсібіне кірісіп, жұрттың тері-терсегін
шай - шекерге айырбастай бастады. Ауылдағы қатын-қалашты қақпай соқпайлап безбеннен ұтып жүріп көз қиығын Сүйеудің үйінен айырмады.
Кешке қарай, кісі аяғы басылғасын Ебейсін өздері түскен үйдің ірге жағын
түргізіп қойды. Сыртқа кіріп-шыға бергеннен гөрі іште отырып іргеден
бақылаған дұрыс.
Ел орынға отырған кезде екі-үш аттылы дыбыс шығармай, ақырын кеп,
Сүйеу қарттың үйіне түсті. Аттарын белдеуге байлап, жан-жағына көз
тастап шықты да сып етіп ішке кірді.
− Дайындалыңдар, - деді Ебейсін.
Еңгезердей екі жігіт мылтығын ұстай түрегелді. «Қарсыласса атыңдар», деген Тəңірбергеннен пəрмен болған-ды.
Еламан шам жақпай, от жарығының сəулесімен отырған үйге сəлем беріп
кіріп келгенде Сүйеу қарт ақ кірпігін серпіп қалды:
− Ə!.. Ə, келдің бе?
− Жасаған Ием - ау... мынау Еламан ба?.. Алда, қарағым - ай!..
Кемпір қалбалақтап сасып, көзіне жас алып жүріп төрге төсек жайды.
Сүйеу қарт қасына тақымдаса отырған жігітке көзінің қиығын тастады да,
тез тартып алды.
− Е - е, естіп жатырмыз. Бұрын қара борбай балықшы едің, енді қол бастап
келе жатырған көрінесің. Дабылың бізге де жетіп жатыр. Біз де естіп
жатырмыз.
− Əй, ата - ай, қайбір қарық болғаннан істеді дейсің?.. Ел басына күн
туғасын үйде жата алмадық.
− Жə!.. Жə, Құдай беттеріңнен жарылқасын! - Еламан үй ішіне
шыдамсыздана көз тастады. Сүйеу қарт оны байқаса да сыр бермей,
шыдаммен сыздап бақты.
− Сорлы бала... науқастан шықпайды, - деді кемпір. Өзін əзер ұстап
отырған Еламан қалай атып тұрғанын байқамады. Жер төсекте жатқан
балаға жетіп барса да, жерден көтеріп алатындай қолын созып ұмтыла түсті
де, іркіліп тұрып қалды.
− Жаңа ғана көзі ілініп еді, - деді кемпір оятпағанын тəуір көріп.
Қатал шал да үй ішін қыбырсыз бағып қапты. Оның алдында осалдығын
көрсеткісі келмеген Еламан баланы қолына алуға бата алмай, жер төсектің
жанында жүрелеп отыр. Көрпе астында кішкентай кеудесі көтеріліп басылып, өкпесі сыр - сыр етеді... «Құлыным... сорлы балам...» Есіттіріп
айтты ма, əлде ішінен айтты ма, оны білген жоқ. Демі жетпей бара
жатқасын ерні дірілдеп, тоқтап қалды. Бірақ осыдан артық өзін ұстай
алмай, баланы құшақтай алды. Жас сорғалаған бетін баланың алаулаған
ыстық денесіне басып, бауырына қысты. Бала көзін ашты да, қайта жұмды.
Еламан күйіп - жанып жатқан баланы қалай тастап кетерін білмеді. Тым
құрыса сорлы баланың титтей жанын шырқыратқан ауыр дертті бөліп
көтере алмағанына қиналып тұрғанда əлденеге үй алдында ұйқы-тұйқы бір
қимыл болды. Еламан ес жиям дегенше ішке баса-көктеп біреу кірді де,
соңындағы еңгезердей екі жігітке:
− Байлаңдар! - деді.
Екі жігіт тап берем дегенше кемпір жүгіріп барып, Еламанның қолынан
баланы алды. Еламан есін жиям дегенше болмай, Ебейсін мен əлгі
еңгезердей екеу оны орнынан тұрғызбай, отырған жерінде бас салып,
қолын қайырып артына байлады да, сыртқа сүйреп ала жөнелді. Сүйеу
жүгіріп барып, есіктің алдына қолын керіп тұра қалды.
− Уа, қара бет!.. Қара бет!.. Менің өлігімнің үстінен... - Ебейсін қалш-қалш
етіп жолын бөгеп тұрып алған шалды бір түйіп құлатты да, үстінен аттап
өтті.
***
Болыс үйі лық толы. Құдайменде төрде. Осы елдің игі жақсылары оның
оңы мен солын ала, қаң жарыла отырыпты. Жиын ішінде Тəңірберген мен
Таңқы Мұрын Торшолақ бала бар. Ішке сəлем беріп кірген Ебейсінге елден
бұрын Тəңірберген жалт қарады. Көзінде шыдамсыз сұрақ. Бірақ Ебейсін
оны аңғармаған кісідей, көзін төмен салып сылбыр басып жас мырзаның
жанына отырды.
− Иə?
− Ұстадым.
− Қайда?
− Сыртта.
− Қашып кетпесін.
Ебейсіннің көнмен қаптағандай тобарсыған бетіне күлкі тепсінді.
− Ішке кіргізейін бе?
Тəңірберген басын изеді. Бірақ Ебейсін орнынан тұрып, сылбыр басып
есікке бара бергенде, осы ісінің қате болғанын ойлады. Өз бетін аямаған
кісі бетін шиедей қылудың осы арада өзіне лайықсыздау болғанын кештеу
ұқты. Жұрт су сепкендей тына қап, жаңа Ебейсін шығып кеткен есіктің
қайта ашылғанын күтіп қыбыр етпей отырған-ды. Сүйткенше болмай, ішке
екі жігіт Еламанды екі жағынан итеріп кіргізді. Есікке көлденеңін беріп бір
қырын отырған мырза үстіне кірген тұтқынға тура қарамай, көзінің қиығын
ғана тастады. Тұтқынның қолын қайырып, қыл арқанмен байлапты. Басы
да жарылған ба, қалай, оң жақ шекесінің тұсынан бөрік астынан жосылып
аққан қан самайына жете бере қара түйірленіп ұйып қалған екен. Бет-аузы
қан. Теңіз жағасынан көп қолды бастап келе жатқан əлгі бір иесіне түсетін
ызалы қыран... Тəңірберген мырс етті.
− Алып кет!
Екі жігіт Еламанды екі жағынан тырп еткізбей, сығып ұстап тұрған-ды.
Мырзадан əмір болған бойда олар тағы да тұтқынның бетін сыртына қарай
күшпен бұрып, сүйрей жөнелді. Осыған дейін қару қылмаған Еламан есікке
барған жерде табан тіреп тұра қалды. Екі аяғын шіреніп басып тұрып,
төрде отырғандардың ішінен көзін тек Тəңірбергенге қадады:
− Əй, түлкі... - деді ақырып, қатты дауыстап, - осы жолы қолыңнан
келгеніңді аяма, істеп қал. Айтып қояйын, дүние кезек. Соңыра менің
қолыма сен түссең, теріңді соймай сыпырып алам, - деп соңғы сөзін
айқайлап, сыртқа шығып бара жатқанда айтты. Үй толы кісілер бір- біріне
көз салмай, төмен қарап қапты. Жалғыз жас мырза өзінің бағанағы бір
қырын отырған күйінде нығыз қалпын сақтап қозғалмады.
− Мына кісілер сусап кеткен болар. Қымыз əкеліңдер! - Малай жігіт жүгіре
жөнеліп еді, Тəңірберген соңынан іле дауыстады:
− Осы үйдің қатындары қайда? Қымыз құйып бермей ме?!
Бəйбіше көрші ауылға қонаққа кеткен-ді. Малай жігіт үлкен үйге іргесін
тақап тіккен жас отауға жүгіріп барды. Сүріне-қабына табалдырықтан
аттады да, бірақ үй ортасында қос қолын көкірегіне қысып, құп-қу боп
тұрған Ақбаланы көргенде ақырып қалды.
− Жжееңеш...
Өз даусын өзі əзер естіді. Ақбала қыбыр етпеді. Жас жігіттің жасқаншақтап
шыққан даусы түгіл, үйде кім бар, кім жоғын да сезбейтін сияқты. Жаңа
малай жігіт келердің алдында осы күндері есінен шықпай қойған əке шеше қолындағы баласын ойлап, өзінен-өзі жүдеп отыр еді. Құдайменде
мен Тəңірбергенге күн демей, түн демей, ат ізін құрғатпай ағылып жататын
кісі - қара осы қазір де қауқылдасып жатқан үлкен үйден кенет əлдекімнің
аңырған даусы шыққанда Ақбала дір еткен-ді. Неге бүйткенін білген жоқты. Бар білгені, кім де болса, мынау өзіне өте-мөте таныс дауыс. Жəне...
Жəне, Құдай-ау, мынау ызалы жанның даусы ғой. Не дегенін есіткен жоқ.
Тек ар жағынан зығыры қайнап шыққан жалғыз ауыз сөзді құлағы
шалғанда орнынан қалай атып тұрғанын білмей қалды. Түлкі. бүйдеп бұл
өңірде мырзаны тек бір адам... бір- ақ адам айтатын! Жəне оны басқа емес,
жалғыз сол ғана айтатыны есіне түскенде Ақбала қараптан - қарап қол аяғы мұздап кетті. Дəл соның үстіне малай бала келіп еді.
− Жжееңеше, сізді ммы - ы...
Ақбала мынаның не деп тұрғанын аңғармай, оған сұрақты кескінде үнсіз
бұрылды.
− Мырза шақырып жатыр.
Мынаның не деп тұрғаны Ақбаланың санасына енді жетті. Ақбала өзінің
қырсық шалдың қызы екенін əрқашан осындайда сезінетін. Құдды əкесі
сияқты бұның да бір сəтте ызалы мысқыл бетіне шауып, сыртына
шығармай ішінен мырс етті. Сосын аяғының басына түскен ақ көйлектің
етегін алдыңғы жағынан көтеріп, сыртқа ұмтылды. Желегі басынан
түспеген жас келіннің кім көрінгенге иіліп - бүгілетін əдеттегі ибалылықты
жиып қойды да, үлкен үйдегілердің үстіне ақ жібек көйлектің етегі
дүркіреп кіріп келді. Тізесін бүгіп сəлем еткен жоқ. Кірген бойда есік
алдына тұра қап төр жаққа көз тастап еді. Бірақ үй толы кісілердің
арасынан əлгінде мыналарға ақырған ызалы жанды көре алмай сəл
ыңғайсызданып қалды.
Екі көзін əйелінен айырмай отырған Тəңірберген: «Мына атаңа нəлетке не
көрінген? Есі дұрыс па? » - деп ойлады да, назарын басқа жаққа аударды.
− Ебейсін жігіт екен. Енді жаңағы кəпірдің кезін тезірек құрту керек, - деді
Құдайменде. Тəңірберген ағасының сөзін жақтырмай, «осының
келеңсіздігінен - ақ өліп болдым - ау», -деді ішінен.
Қымыз ішіліп болғасын жас мырза əйеліне кете бер деді. Əңгіме тұтамай,
үлкендер жағы бір-бірінің қас-қабағын бағып күрмеле түсті. Құдайменде
көптен көңілсіз. Ел ішінде наразылық етек алып барады. Байлар баласын
бермеді. Басында бақ, бетінде ажары бар кісілер болыс аулын басып жатыр.
Ағайын-тумалар, жекжаттар, ертеректе қыз алып, қыз беріскен ілікшатыстар көбейіп, «қара орманымды алсаң да, жалғыз балама тие көрме», деп қолқа салушылар жүргізбей қойды. Қабырға болысына түскен жігіт
саны толмай, бір жағынан ана жақта ояз жанын алып барады. Жақында
ояздан Таңқы Мұрын Торшолақ; бала келді. Онсыз да терісі тарылып
жүрген кісіге кешеден бері о да таскенедей жабысып, дігерлеп бітті.
− Еламанды мықты күзетпен дереу қалаға жөнелту керек, - деді Таңқы
Мұрын Торшолақ бала. Бұл болса Еламанды бір кісінің санағына іліктіріп,
солдаттыққа жіберетін боп өз ішінен байлам жасап қойған-ды. Құдайменде
біраз үнсіз отырды да: «Бұған сен қалай қарайсың?» - дегендей көзінің
астымен інісіне қарап еді, Тəңірберген мақұлдап басын изеді. Торшолақ
бала өзеуреп шыға келді:
− Мырза, оның жөні жоқ. Кісі өлтірген қылмысты адамды Сібірге... - дей
бергенде, Тəңірберген қолын бір сілтеді.
− Сібірді қой. Сібірің əлгі бір байы сабап қуып жіберген қатындардың
төркін жұртына тұрақтамай қайтып келе беретініндей бірдеңе ғой.
Төрде отырған екі кісі - екеуі де осы елдің жуаны еді, жымың етіп, бірінбірі түртіп қалды. Үй ішіндегілердің ықыласы өзіне ауғанын байқаған
мырза енді еркін сөйледі.
− Оны солдаттыққа айдаған дұрыс. Ажалдың аузына түсіп көрсін, аман
қайтқанын көрейін.
− Мырза, ол заңға жатпайды. Ертең ояз начальнигі біліп қалса...
− Қой əрі! Қазақтың ішінде не боп жатқанын орыс қайдан білсін?!
Торшолақ бала мырс етті. Сосын арт жақтан бір жастықты өзіне тартып,
жұмарлап қолтығына басып алды да, тер алдына көлбеп қисая кетті.
Тəңірберген бұл тұста да өзінің дегені болатынын білгесін жылтыр қара
мұртын сипап отыр. Ертеден бері үй иесінің ыңғайын бағып, үнсіз отырған
кісілер осыдан кейін жадырап сала берді. Үй іші енді райлана бастағанда
аузы жеңіл біреу желпініп сөзге кіріспек болғанда, мырза жекіріп тыйып
тастады:
− Желігетін ештеңе жоқ. Ауыл əлі қатерде. Менің тілімді алсаң, болыс аға,
жау басшысыз қалды. Енді қолда бар жігіттерді қаруландырып, қапысын
тап та бұйқұт соқ!
Құдайменде бұған орай тіс ашып түк демей, қасындағы кісілерді бастап
тысқа шықты.
***
Бала əлсіреді. Соны байқаса да Сүйеу қарт қақшиып алған қалпынан
қозғалмай, жүзін сыртқа беріп отыр. Кемпір оған жасқаншақтай көз
тастады:
− Ay, иманын үйірмейсің бе?
− Иман? Анасында иман жоқ, бұнда қайдан иман болады?
− Астафиралла... Жазықсыз сəбиге...
− Тəйт!.. Тəйт əрі! - деп Сүйеу ақ көйлектің жеңін ашумен сілікті де, тысқа
шығып кетті.
Көптен бері үй іргесінде күнсіп жатқан ер-тоқымын арқалап, қалталақтап
басып, түнде тұсап жіберген атына барды. Қызының анада Тəңірбергенге
қатын үстіне шыққанын есіткенде, бұл қатты ширығып: «Шіріген
жұмыртқа! Ана жатырынан ұшынып туған қыз. Сайқал!» - деген еді де,
тыйылған еді. Сонан бері бір жанға тіс жарып тіл қатпай, өз күйігіне өзі
өртеніп қалған-ды. Ол үйден неге шыққанын білген жоқ. Қайда баратынын
да ойламады. Бір қырдың астында жайылып жүрген атын ерттеп міне сала
тебініп шаба жөнелді. Бір-екі қырдан асқасын ат басын тартты.
Сүйеу аз қыдыратын. Үй жағалап жүріп, ет жеген кісілерге жыны түсіп,
сыртынан боқтап отыратын. Осы жолы ол жаз жайлауда отырған қырдағы
ауылдың біріне қонып, біріне түстеніп, ел жағалап жүріп қалды. Бұрын да
аз сөзді қария бұ жолы, тіпті, тұйық. Сөзге зауықсыз. Қонған, түстенген
жерінде тамақ ішіп те жарыған жоқ. Сүйтіп қаңғалақтап жүріп, бір күні ол
Ожар Оспанның үйіне түсті. Оспанның Шалқар шаһарынан келіп отырған
беті екен. Ана жолы қыз үшін қырғын салып, балықшы ауылдың бір жігіті
қаза тапқаннан бері бұның басына бұлт үйіріліп, қалада түрмеде жатқанды. Істің түбі насырға шауып бара жатқасын ұлықты паралап, əке-көкелеп
əзер босанып шыққан беті екен. Мықтап жүдепті. Тар қапастың тауқыметін
тартса да, бірақ əлі сағы сынбаған. Аман-есен аулына кеп, өзін əлдеқандай
көретін ағайын-тумасына қауышқасын кешегі кіріптар күні есінен тарс
шығып кеткен. Алакөз алаң - құлаң, есіріп екі иығын жұлып жеп отыр.
Шалдар жағы:
− Оспан қарағым, ояздың да алдында болыпсың ғой? - деп еді.
Оспан:
− Ой, ояздың енесін с...! Болса қайтеді, о да өзіміздей адам емес пе?! - деп
екіленіп, көтеріле түсті де, тағы бір көпшікті тақымының астына басып
алды. - Ау, қайығым желге өрлеп тұрғанда, тəйірі, неден тайынайын?!
Тартынбадым. Өзекті жанға бір өлім. Көзді тарс жұмдым да ояздың
қаһарына өзімнің ақ көздігімді қарсы алып, періп кеп кетейін.
− Е, бəсе! Тусаң ту - ай! Ой, ер - ай!
− Ал, қызық. Сонан не болды?
− Не болсын? Ұлық ақ жал арыстан болса, мен енді соның алдында бота
тірсектеніп маймақтап тұрар деп пе едің? Ұлықтың ашуына атаң қазақтың
ақ кəздігін салып, тура ұмтылсаң, не ез басың қалады, не оның басын
аласың. Екінің бірі...
− Паһ! Паһ!.. Əй, жаса! Тусаң ту!
Сүйеу қарт шайға қарамай, тұрды да жүре берді. Есік алдында самауыр
қайнатып жатқан қараторы келіншекке қатарласа берді де, қалт етіп тұра
қалды. Келіншек от тұтамай, түтін бықсыған самауырдың тасасына бетін
көлегейлеп ақырын амандасты.
− Е! Е - е! - деп Сүйеу аяғаны, əлде кекеткені белгісіз, аққұйқа басын изепизеп қойды.-Райға да құрық түсті. Құрығы ұзын ғой бұлардың! Құрығы
ұзын! Құрығы ұзын!
Келіншектің иілген басы жерге тиюге аз-ақ тұр. Көзін жапқан кірпік
арасынан бір түйір жас үзіліп кетті. Сүйеу қарт ұзағасын да «е - е» деп
бірдеңені міңгірлеп кетіп бара жатты. Ожар Оспаннан кейін араға тағы да
бір күн салып түске салым үйге жетті. Терең сайды іргелей орналасқан аз
ғана ауылдың сырт жағындағы жапырық қара төбе басында көне қорым бар
еді. Сүйеу қарт ат басын əуелі соған бұрды. Жетер - жетпесте аттан түсті
де, құбыла бетке тізе бүкті. Құран оқыды. Сосын қол таянып орнынан
тұрды. Моланы аралап шықты. Əлденені іздегендей, жан-жағына жалтақ жұлтақ қараса да, бірақ жас қабір көзіне түсе қоймады.
− Е, бақ! Е- е, бақ!
Қол-аяғы дірілдеп барады. «Е, бақ! Е, бақ!» Атына мінер жерде үзеңгіге
аяғын сұға алмай, біраз əбігер болды. Сонан кейін де өмірде істемеген
əдетін істеп, үйге жеткенше шыдамай, арық атты борбайлап, дүсірлетіп
шауып келді. Кемпір сыртқа жүгіріп шықты.
− Ақырын. Есің дұрыс па?.. Оятасың ғой. Көзі жаңа ғана ілініп еді.
Сүйеу қарт кемпіріне көз салған жоқ. Ішке кіргесін де үй ішіне рай бермей,
сыртын суытып, қақ төрге қазықтай шаншылып отырып алды. Бала жатқан
жаққа қасақана назар салмай, бармағындағы кек бұйра насыбайды екі
танауына кезек апарып, көзі жасаурап, беті жыбырлап, ашық күнде ашу
шақырып, өзінің əдеттегі ажарын қайта тауыпты. Шалының жайына
сырмінез кемпір миығынан күлді де, қара мосы мен қара шəйнекті алып
сыртқа шығып кетті. Кемпір есіктен шыққан бойда Сүйеу қарт лып етіп
орнынан тұрып, кереуетке созылды. Қос шекедегі кек тамырлар білеуленіп,
бүлк-бүлк соғып жатқан əлжуаз балаға еміреніп:
− Ой, күшік! Ой, жаман неме! Жанының сірісін. Күшік!.. - деді. Бірақ
сырттан тықыр шыққасын босаңсып бара жатқан бет өңін бір лезде билеп
алды.
***
Жазғы таң сары қабақтан сыз беріп, алыс-жақын енді-енді бедерін бере
бастаған шақ еді. Кеше ақ пен қызыл арасында Еламанның жасағы тоқтаған
боз төбенің баурайына салт атты біреу тасырлатып шауып келді. Қара тер
аттан қарғып түсті. Қатты дауыстап Кəленді сұрады. Түні бойы əне-міне
келіп қалар деп Еламанды күткен Кəлен таң алдында ғана мызғып кеткенді. «Бұл кім болды екен? » - деп ойлап, қолына ұстай түрегелген шекпеннің
жеңін асығыс кие берді.
− Бүл қайсысың?
− Сүйекең жіберді.
− Жайшылық па?
− Еламаннан айырылып қалдық.
− Не дейді?
− Тəңірбергеннің жігіттері ұстап əкетті. - Кəлен есін тез жиды.
− Аттан!
Сергек жатқан жігіттер атып-атып тұрды. Бəрі де бір пəле күткендей,
шылбырдың бір ұшын қолында ұстап жатқан-ды. Бір лезде апыр-жапыр
атқа қонып, сойыл-шоқпарын өңгеріп əзір тұр. Кəлен олардың бас-аяғына
асығыс көз тастады, тақым астында тыныш тұрған торы атты тебініп
қалды. Сіңірлі мықты ат салған жерден соңында мың сан тұяқ дүбірлеген
қалың дүрмектің оң бойы алдына түсіп алды да, бауырын керіп сыдырып
отырды. Ертеңгі салқынмен біраз жер өндіріп тастаса да, шілде айының
ыстық күні лезде қайнап кетті. Түнгі салқында қырдың көк жусанына
керелеп алған тоң аттар əрі - берідесін барлығып қалған еді.
Болыс аулы біраз жер. Кəлен айқас алдында аттардың терін басып,
тынықтырып алу керек екенін білсе де, бір жерге аялдап тоқтаған жоқ. Ат
үстінің желігін бəсеңсітпегені дұрыс. Қайта, осылай жас жігіттердің күшжігері бойында тұрғанда болыс аулына аңға түскен қырандай, қапылыста
бұйқұт тигенді оң көріп еді. Сиыр сəскеде бұлардың алдынан дүрлігіп
көгпіп келе жатқан ауыл кездесті. Қалың қол Қаражалға шыға-шыға
келгенде, көш бойындағы қатын, бала у-шу болды. Кəлен ат басын іркіп
тұрып қалды. У- шу боп жатқан көштің соңында, сонау көз жетпейтін кең
жазықта қара құрым қаптаған мал. Сол жақтан қапсағай бойлы ұзын қара
жігіт бастаған алпыс шақты кісі құйындатып шауып келді.
− Кəлен аға, ассалаумалейкум!
Кəлен бір көрген кісісін ұмытпайтын. «Ағалап» жатқан мына жігітті қанша
ойласа да есіне түсіре алмады. Қапсағай бойлы жігіт салған жерден
салдырлап сөйлей бастады: биыл жаз басында көгі қалың кең жазыққа
қатар қонған үш ауыл малын өріске бірге шығарып, қыз-бозбала бірге
күліп-ойнап, қаннен-қаперсіз отырғанда ел басына келген мына нəубет
бұлардың да шырқын бұзыпты. Үш ауылдың ақсақалдары əрі-бері
ақылдасқасын патшаға жігіт бермейміз деп, өзара ауыз біріктіріп, тас- түйін
боп отыр екен. Бүгін азанда бұларға оқшау хабар жеткен бойда үш ауыл аяқ
астынан дүрлігіпті. Мынау олардың үйлерін асығыс жығып үркіп көшіп
келе жатқан беті екен.
− Жолдарың болсын! - деді Кəлен.
− Əлей болсын! - деді қапсағай қара. - Панаңды бер, Кəлен аға. Ендігі
жерде не көрсек те сендермен бірге көреміз.
Кəлен адам - қараның басы қосылғанын жөн көрсе де, бірақ мыналардың
соңына ерген қатын - баланың аяққа оралғы боларын ойлады. Кəлен
қапсағай қарамен ақылдасты да, екі жақ боп байлау жасап, бала-шағалы,
ию - қию көш əзірше теңіз жағасын сағалай тұрсын деген пəтуамен ілгері
жөнелтіп жіберді.
Кəлен оң бойы алда. Желсіз ауа бүгін тіпті қапырық. Тас төбеге кеп
шақырайып тұрып алған күн жер-дүниенің апшысын қуырып барады. Суыт
жүрген қалың көпірдің тұяғынан ұшқан шаң əрі - берідесін жүрісті
ауырлатып, аттар жиі - жиі пысқыра бастады. Соған қарамастан бұлар ұзақ
жолды суыт жүріспен өндіріп алғысы келді де, қара жусанды қатқыл
даланы дүбірлетіп сыдырды да отырды.
− Құдық алыс па? - деді Кəлен.
− Енді қашық емес, - деді қапсағай қара.
Қара бұжыр Кəленнің бетіндегі түктер дала шаңдағымен бозғылданып
ұзара түскен.
− Қаратаз аулы отырған жердің бергі жағында терең сай болушы еді ғой? деді ол.
− Иə, бар, бар.
Деуін десе де, бірақ Кəленнің ар жақ ойын аңғара алмай, атын тебініп
Кəленнің атымен қатарласа бере оған көлденеңнен көз тастады:
− Кəлен аға, қолыңа тізгінімізбен бірге тірлігімізді де беріп отырмыз. Сен
бастасаң, осы жігіттер отқа түсуге əзір. Тек не істесең де алдын ала бізге
айтып... бұрынғылар айтқан ғой, ақылдасып пішкен тон...
− Тон? Ол қай тон?
− Иə, тон... Тон болғанда... бұрынғы ата-бабаларымыз айтатындай... Əлгі:
«Ақылдасып пішкен тон келте болмайды», - дейтін...
Кəлен ішінен: «Əр елде осындай бір- бір етек басатындар болады» , - деп
ойлады да, мынаған енді рай берген жоқ. Онсыз да жүргісі кеп ұрынып
келе жатқан ұзын торы аттың тізгінін қоя беріп қатты сыдырып, суырылып
алға түсті. Осыдан ол торы аттың басын жаз бойы жаңағы үш ауыл
жайлаған жұртқа келгенде бір- ақ тартты. Осы арада бұлар күн ыстығы
қайтқанша аялдады. Кəлен бір жігітті болыс аулына астыртын жіберіп
алды. Ауыл іргесіндегі көл табанға жылма-жыл қар суы айналып қақ
тұратын. Өріске өз аяғынан барып жайылып қайтатын Абыралыға қараған
үлкен ауылдың ірі қаралары жаз ортасы ауғанша осы қақтан су ішетін. Түс
ауа бергенде оралған жансыз жігіт жүз қаралы солдаттың осы көл
табанында көк құрақ ескен салқын сабатта шатыр тігіп жатқанын айтып
келді. Шетінен бесатар, қылыш асынған. Соңында сүйреткен зеңбірек.
Мынаны естігенде жаңа ғана айқасқа түскенше шыдамай жұлқынып тұрған
жігіттердің желігі су сепкендей басылды. Əркім өз ойымен оңашаланып
аласа бұта бауырындағы азғантай көлеңкеге басын тығып жатыр. Қайсыбірі
тізгінінен тұқыртып ұстап отырған ат бауырындағы көлеңкеге тығылып
апты. Кəленнің де көңіліне күдік енді. Бұрын не көрсе де жапан түзде
жалғыз жортып күн кешетін. Қазір қол астында қыруар кісі. Қасында
Еламан да жоқ.
Күн қызарып батып бара жатқанда Кəлен жігіттерді көтеріп, атқа қонды.
Бір жанға тіл қатқан жоқ. Тоғы басылып, бауырын тартып алған жарау
аттар кешкі қоңыр салқында төрт аяғы денесін ауырламай ширақ басып,
жортып келеді. Ел орынға тегіс отырған кезде қатты жортқан қол болыс
аулының төменгі жағындағы терең сайға ілікті. Осы арада Кəлен аттан
түсті. Айыл тартпасын тартты. Мылтығы бар жігіттерді іріктеп жиып алды.
Соңымнан қалмай еріп отырыңдар деді де, атын ақырын бастырып сайға
түсті. Осы арада ол ат жалын құшақтап жатып алды да, екі көзін алдына
тікті. Соңында бір ізбен шұбырып келе жатқан кісілердің аяғындағы етіктің
үзеңгіге сағалата сұғып жіберген тұмсығына, қонышына қау шөптің басы
сырт-сырт соғып, бұлардың біресе алдынан, біресе артынан шегіртке
шырылдады. Ақшилі сайдың жыл сайын қақалып тұнып тұратын қалың
көгіне, шамасы, сірə, биыл да мына ауылдың жас төлі - қозы лақ жайылса
да, ал бірақ ірі қараның əзір тұяғы тимеген. Қалың көкті аттар омыраулап
жарып келе жатқан кісілердің жан-жағынан көк майқара жусан, жалбыз иісі
бұрқырап тұр. Кəлен сəл тоқтап, төңірекке көз салды да, сосын
соңындағыларға «еріңдер!» дегендей қолын ілгері сілтеді. Сүйтті де, торы
атты терең сайдың жарқабағына тура салды. Жар - қабаққа көтерілген
бойда Кəлен де, қалғандары да, бəрі бір кісідей тағы да ат жалын құшақтап
жата - жата қалды. Кəлен торы аттың едірейіп алдына тіккен қос
құлағының арасынан ілгері жағына көз тастады. Сыртта жер ошақта от
жылтылдады. Іргесін түріп тастаған шеткі үйдің жалаңаш керегесінен
іштегі шамның сəулесі сығыраяды. Үй маңында кісі - қара мол. Дабырлаған
дауыс. Кенет шабалаңдап иттер үрді. Сыртта тұрған кісілер даурығып бірбіріне дауыстап жатыр:
− Уəй, ауылға жылқы құлады.
− Бұлар бағана су ішкесін өріске кеткен жоқ па еді?
− Қап, ауыл үстін шаңдатып жіберетін болды-ау.
− Ары айдаңдар! Бол, тез!
Шеткі үйден тақ ұстаған біреу иттерге айтақтап іштен жүгіріп шықты.
Осыған дейін не үрерін, не үрмесін білмей, əркімге бір қарап қыңсылап
болып тұрған иттер айтаққа еріп арсылдап ала жөнелді. Əр үйден өре
түрегелген арлан төбет, қайың қаптал, шəуілдеген қаншықтар сайдан шыға
сала, ауыл үстіне қарай қаптап құлап келе жатқан мына жылқылардың
алдынан арсылдап үріп келіп қалды. Ат жалына жабысқан Кəлен осы арада
бойын шұғыл көтеріп алды да, «қаптаңдар!», - деп айқайлады.
Соңындағылар да сойыл, шоқпарларын оңды-солды сілтеп Кəленге ілесе
дауыс қосып, тұс-тұстан «Қапта! Қапта! Аруақ!» - деп айқайлап, қараңғы
түнді дүбірлетіп барады. Кəленмен құйрықтасып жеткен жігіттер
қарсыласқан жан кездеспеген соң ат екпінімен ағызып бара жатып, ақ боз
үйлердің уығын сындырып, киіз сыртынан қайың сойылмен сарт-сұрт
соғып өтті.
Кəлен ағызып кеп үлкен киіз үйдің есігін найза ұшымен ашып жоғары
көтере бергенде, мына жақтан онымен құйрық тістесіп жеткен екі жігіт
аттан түсе сала шиті мылтығын кезеп ішке кіріп барды.
− Таста қаруларыңды!
Төрт солдат кілем жайған үйдің төрінде үрпиісіп тұр. Өздеріне оқталған
мылтықтың үңірейген аузына бір, ірі қара кісіге бір қарап, сыртындағы
сары ала жүкке жауырындарымен жабысып қапты. Бұл тұрғанда
қарсыласатын қауқар жоғын байқаған соң Кəлен ілгері аттады.
Қолдарындағы қаруын жұлып-жұлып алды. Үй іші жым-жырт бола қалды.
Сыртта ат тұяғының дүбірі мен айқай-сүрең ұлғайып барады. Үлкен үйдің
бір жағында осы ауылдың екі-үш ақсақалы мен Алдаберген софы ес-түссіз
үрпиісіп тұр:
− Еламан қайда? - деді Кəлен.
− Кəлен қарағым... айналайын...
− Еламан қайда?
− Оллаһи, білмей...
Кəлен қарт софының кеудесіне түскен көкшулан сақалын иегімен қоса
уысына толтыра сығымдап ұстады.
− Айналайын... Алла атымен ант е - етем. Құран ұ - ұрсын...
− Бауыздап өлтірем. Айт! Айт, шапшаң.
− Бағана күндіз айдап əкеткен.
− Қайда?
− Білмедім. Айналайын, шыбын жанымды...
− Тəңірберген қайда?
− Үйінде.
− Үйі қайсы?
− Сайдың арғы бетінде.
− Қаратаз ше?
− О да сонда...
Кəлен софыны бір түйіп, жалп еткізді де, сыртқа атып шықты. Тықыршып
тұрған торы атқа бір- ақ ырғыды. Бұл кезде солдаттар да ес жиған - ды.
Үлкен ауылдың əр тұсынан орысша сөздер естіліп, мылтық тарс - тарс,
оқтар зу-зу аға бастады. Ауыл үстіндегі айқай-сүрең арасынан Кəлен бір
топ аттылының осылай қарай тасырлатып шауып келе жатқанын байқады
да, «Қайт! Қайт!» - деп айқай салды. Қараңғыда бір- бірінен көз жазып
қалған жігіттер Кəленнің өмірін əр тұстан қайталап «Қайт, қайт!» - деп, ат
басын қырға қарай асығыс бұрып жатты. Солдаттар оларды соңынан қуа
түсті де, былай ұзап шыққасын аттарын тежеді. Кəлен жаудан оңай
құтылғанға қуанса да, өздерінің бүгінгі əрекетіне ырза емес. Өздері күндіз
дем алған жерге жеткесін осы араға аялдамақ боп аттан түсті. Көп ұзамай
жаз айының қысқа таңы қылаң берді. Жігіттер жау қотанына құйындай
тиген бағанағы ерліктеріне есіріп алған. Бірінің сөзін бірі бөліп, абыр дабырлап даурығып жатыр.
Кəлен көңілсіз. Еламанды құтқара алмады. Тыныш жатқан жаудың үстіне
ат ойнатып, ашу-ызасын оятты. Бұның арты не болады?
Əрине, Кəленнің көрген жалғыз қоқайы бұл емес. Бірақ ол бұрын не көрсе
де дəл бұншалық жаны тебіреніп, толғанып көрген емес-ті. Бұрын бұл,
асылы, ойына не келсе соны істеп салатын да, «ендігі жерді көріп
алармын» деп осынау алмағайып дүниені белінен басып жүре беретін. Өз
басын қатал заманның қай соқпағына салса да, салт атпен сары жонда
жалғыз жортып жүргенде бұл бейбақ, сірə, бір жаннан айылын жиятын ба
еді?
Бəйгеге тіккен ғазиз бас зауал жеткенде, тəйірі, қай жерде, қай шұқырда
қалса да, бұған бəрібір еді. Егер де жазатайым көкпардың лағындай өзінен
күші асқан құдіретті біреудің қанжығасында кетсе кетсін, тек əйтеуір,
екіталай тайталаста намысты қолдан бермей, өлсе де жағаласып өлсін.
Итшілеген өмірде маңдайына жазған азғантай тірлікте, бұл, асылы, ұрлық
істесе де, балық ауласа да, төбелессе де, татуласса да, алды-артын ойлап,
басын қатырып жатпастан ілгергі бір күнде өзін тосқан əлде қуаныш, əлде
ренішке Құдай өзі берген жанын өзі алады дейтін де, ылғи да көзді тарс
жұмып, тура тартып кете беретін. Енді соңына ерген осынша халық мынау.
Өздері көзінен тізілген өндірдей қыршын жас. Бұлардың əрқайсысы
болашақта бір- бір үйдің боздағы...
− Шаң шықты.
− Қуғыншы... қуғыншы...
− Атқа қоныңдар! - деді Кəлен.
***
Ізіне қуғыншы салып алған Кəлен бес жүзден астам жігітпен осынша кең
даладан бас сауғалайтын пана таба алмай, елсіз, сусыз сары жонда жосып
жүр. Талай күннен бері елі бір түн бел шешіп, ат арқасынан ер алған жоқ.
Қуғыншылардан қара үзіп кеткісі кеп, шілде айының не бір қайнаған
ыстығына қарамастан күндіз демей, түн демей, аттарын қан сорпа ғып
сыдыртып тартады да отырады. Бірақ соңына сұғын қадап түскен қуғыншы
бəрібір құтқармады.