Қан мен тер - 37

шалғайына сүртіп жатып та «не істеу керек? » деп ойлады. Бəсе, бұндайда
командир не істеуге тиіс? Айдауда жүргенде бір жолы бұлардың үстіне бір
топ саяси қылмыстыларды айдап əкеп қамаған-ды. Ішінде Фрунзе де
болған-ды. Оның біраз ғана уақыт бұларға астыртын құпия кружок
ұйымдастырып, соғыс ілімін үйреткені бар-ды. Кейін бұлар оны
«Фрунзенің астыртын əскери академиясы» деп атап кеткен-ді. Бірақ онан
қазіргі мына қысылтаяңда бұларға қолма-қол керек боп тұрған жағдайға
қажет ештеңе таппады. Не істеу керек?
Үш-төрт кісі жүгіріп келді. Дьяков қараңғыдан Ознобиннің өңкиген ұзын
бойын аңғарды.
- Комиссар, не істейміз? - деді ол.
- Өздерің... қалай ойлайсыңдар?
- Кету керек. Олардың күші басым.
- Иə, кету керек.
Əлгі кісілердің ішінен біреу паровозға жүгірді. Іле-шала пойыз ақырын
жылжып қозғала берген-ді. Осы кезде тұс-тұстан атылған оқ тас бұршақтай
жауып кетті. Ана жер, мына жерден гүрсілдеп гранаталар жарыла бастады.
Кейінгі вагонға баса-көктеп кіргісі келген казактар ат үстінде қиқулап,
кепке дейін қапталдасып отырды. Пойыз қатты жүріп кетті. Атты казактар
сонда да қалмай, кейінгі вагонды шаужайлап шауып келе жатып, бұлар
қашан қара үзіп кеткенше мылтықтан атқылай берді.
ЕКІНШІ БӨЛІМ
Тəңірберген оянса, таң жаңа-жаңа сібірлеп атып келеді екен. Осы бір елеңалаң шақтағы бозғылт сəуле енген бөлме-іші əжептəуір бозамықтанып,
адалбақанға ілген жағалы киімдер мен есіктен төрге дейін төсеп тастаған
түкті кілем, текемет, алаша бедерін бермен бере бастапты. Үйдің бір басына
жиған жиһаз-жасаулардың төменгі жағында көк бас ер жатты. Мырза үй
ішіндегі үйреншікті дүниелерге самарқау қарап жатты да, көзі ерге
түскенде ғана: «мен атқа мінбегелі қай заман» деп ойлады. Шынында да,
қыс түскелі үйден аттап шықпай, сарыжамбас боп жатып алған еді.
Не қылса да биыл өзіне бірдеңе көрінді. Қыс бойы өзін ой қажап, ішінен
азып жүр. Соған жөнді себеп те жоқ; себеп жоғын өзі де біледі; біле тұра
былтыр күзде Еламан жағадағы елге кеп, жігіт жинап əкеткеннен бері
мазасы қашты. Баяғыда бай ауылдың жылқысын бағып, қоқын күн тесіп
жүргенде, керек десе, тиесілі еңбекаңысын дəті жетіп сұрап ала алмайтын
есіктегі жігіттің енді бүгін балықшылар аулында шіреніп жатып алып,
сəлемші арқылы ат сұратып жіберген зəбірі жанына батты. Бұл дүниеде
баянды ештеңе жоғын білетін. Əрілесе байлық; пен бақыттың да түбі
белгілі еді ғой. Аумалы-төкпелі заман ғой, көп болса, бүгінгі күні
жалаңаяқтардың жолы болып, тасы өрге домалап тұрған шығар. Бірақ ол
немелердің желі оңынан соғып, дəуірлеп тұр екен деп, бұл неге өзінің
кешегі құлақкесті құлының алдында құлдық ұрады? Сонша неге
елбектейді? Əлдебіреу арқылы айтқан сəлеміне қолқ етіп, оп-оңай түсе
қалғанына жол болсын? Жылқы керек болса, өтінішін сəлемші арқылы
жолдамай, өз аяғынан келіп неге сұрамайды? Осыны ойлаған сайын жас
мырзаның зығыры қайнап, өлердей қорланған еді. Бəрінен бұрын, ендігі
жерде олар ойына не келсе соны істемек. Бүгін ықтияр-еркіңмен сұрап
алса, ертең қораңа баса-көктеп кіріп, жиған-терген малыңды бұйдасынан
тізіп өкетеді. Сонда не істейсің? Қай тереге барып шағынасың? Қай биге
жүгінесің?
Ел ішінің тірлігінен түңілген мырза, үйге сыймай, сол жолы Еламан
кеткесін беті қатты заманның сыңайын байқап қайтқысы кеп Шалқарға
барып еді; кейін сонысына өкінді. Жабырқау жаны бұрынғыдан бетер пөс
болып, елге жүдеп қайтты. Бұрын Шалқарға қанша барса да, осы
шаһардағы көк жал үйлердің төрінде төбесімен көк тірегендей боп
отыратын алтын иық шенеуніктер дейсің бе, ояз начальнигі дейсің бе,
бөрінің төрін кешіп шығатын. Соттың да, ояздың да - бəрінің есігі бұған
ашық, құдды өз үйіне кіргендей төрін кешіп аралап шығатын-ды. Бұл
жолы, апыр-ай, бір есікке бас сұға алмады-ау. Бұрынғы өзі білетін сары ала
иық төрелер отыратын орында бұл білмейтін, бұған беймағлұм, жат-жабдан
біреулер үсті-басын былғарылап, айқыш-ұйқыш қару асынып, мұздай боп
құрсанып апты. Олардың үстіне батып кіре алмағасын мына сұм заманның
жайын бір білсе Темірке білер деп, татар байына барып еді. Ол байғұста да
ес-түс қалмапты; бұрын да жағына пышақ жанығандай шүңірек көз,
шүлдірлек татар байының екі ұрты сұғылып кеткен. Құлағы қалқиып,
кішкентай тышқан көз ін түбіне кіріп кетіпті. Бұны көргеннен-ақ қос қолын
сілкілеп, зарлап қоя берді: «И-и, Алла, Алла-қайым, минен ишнəрсе
сұрама, сұрама. Заман бұзылды, вит. Бұзылды, бұзылды!»
Иə, сол жолы бұның қаладан көңілі пəс боп қайтып еді. Сонан бастап
бұйығы тартып, бір ауыр зіл еңсесін көтертпей, өзге түгіл өзінің
отбасындағы жандардың да жүзін көргісі келмеді. Ештеңеге зауқы
шалпады. Ең арысы ауыл адамы - ағайын-тума үстіне келе қалса да, жылы
бойына суық жел соққандай жиырыла қалатынды шығарды. Ал бұл
ауылдың қысы-жазы үзілмейтін дағдылы қонақтарын бұрынғыдай
дарқансытып жібермей, келімсек көптің ішінен бірлі-жарым абыройлы,
ажарлыларын ғана қабылдады. Қалған қыдырманы софы ағасына жіберіп,
осы биыл ол қарасұр бəйбіше үйінде оңашаланып жатып алды. Əйтеуір,
сырт көзге сыр бермегенсіп бақты. Бірақ неғұрлым сұсын сыртына жиып
сазарған сайын, солғұрлым іші алақұйын. Тəңірберген күрсінді.
- Мырза... Ояусың ба?
Тəңірберген үндемеді. Қарасұр бəйбіше қылымсып, ернін қырқыш тістеп
алды да, қасында жатқан қатыгез күйеуіне имене қол созды.
- Əй!.. Бері... бері қарашы...
Өзіне қарай баурап тартпақ болған бəйбішенің қолында тоқтата алмаған
діріл бар еді; əсіресе, оның тершіген алақаны денесіне тигенде Тəңірберген
тыжырынып қалды. Қолын иығының басымен қағып жіберді. «Осы-ақ
күйлеген қаншықтай қылымсып... Ой, əтеңе нағылет...»
Сықырлап есік ашылып, ішке малай қатын кірді. Аяғының ұшымен ақырын
басып кеп, кереуеттің аяң жағында жатқан мырзаның етігін алды. Күндегі
дағдысымен етікті ауызғы бөлмеге апарып тазалап əкеп, бұрынғы тұрған
жеріне қойды да, артымен ығысып шығып кетті.
Тəңірберген от жаққа қарай аударылып түсті. Бірақ бұл жақта бұртиып
жатқан қарасұр бəйбішені көрді де, үстіне жамылған торғын көрпені аяқ
жаққа қарай серпіп жіберіп, атып түрегелді. Малай қатын жылтыратып
тазалап қойған етікке аяғын сұғып жатты да, кенет өзінен-өзі мырс етті.
Ызалы өңінде ащы мысқыл тұрып қалды. Жылы төсектен шыққан бойы
сырттың салқынын жақтырмай, иығына жамылған жеңіл шапанның өңірін
тез қаусырынып алды. Бай ауылдың малы өріске шығып кеткен. Сыртта
тірі жан жоқ. Тек малай қатындар ішке отын кіргізіп, күл шығарын, осыдан
қашан ел тегіс орынға отырғанша бітпейтін де қоймайтын өздерінің
митыңдаған жігерсіз тірлігіне кірісіп кетіпті.
«Осы біз ештеңеге түсінбейтін кеще болдық па? Əлде заман түсініксіз боп
бара ма? Жə, жарайды, соңыра теңдік алсын, теңелсін. Сонда мына
құлдардың бəрі шетінен төре, мына күңдер шетінен ханша болғанда, ана
қора толы малды кім бағады? Отты кім жағады? Күлді кім шығарады? Мен
бе? Бəйбіше ме?» Тəңірберген тағы да мырс етті. Ызалы ұшқын
лыпылдаған ашулы көзін оңы мен солына жылдам тастады. Ақбауыр
құмына арқасын тірен отырған бай ауылдың бет алдында жалпақ қоңыр
жал қашан көрсең жоны күдірейіп көлбеп жататын. Бұл шақта тықыр көк
тебіндеп қалған сол қоңыр жалдың қыр арқасын көкжиектен жаңа шығып
келе жатқан күн сəулесі шалып, басқа жерден ерте бозамықтана бастапты.
Осы қырқаның бергі, көлеңке жақ етегінде əлі де бір жүлге аппақ қар
жатыр.
Тəңірберген софы ағасының жас тоқалына арнап салған еңселі биік үйдің
іргесін ықтап өтті. Есігі жабық. Терезесі түсірулі. Тұмсығын шабына тығып
алған ала мойнақтар үй алдында бұйығып жатыр екен. Тұсынан өтіп бара
жатқан Тəңірбергенге дорба ауыз, піл табан төбеттер елең етіп басын
көтеріп ап, жанары қып-қызыл көздерін суық тастады. Бірақ үрген жоқ.
Осы үйдің кеш боталаған сары інгені ғана үлкен қораның түп жағынан
ыңырсыды. Күндіз қасында болса да, кешке қарай түйеші шалдың ауызғы
бөлмесіне алатын. Қарақұлақтанып қалған ботасын іздеп мазасызданадыау, жануар. Іштегі сезімді сыртына шығарып, тілмен айта алмағаны
болмаса, осы жарықтың түйелер жас төлін іздеп күңіренгенде адамнан
бетер.
Тəңірберген төбесін күн шалған қыр басына шыға бергенде, осы қырдың
арғы жағынан екі салт атты тымақтарының төбесі шошаңдап енді-енді
көтеріліп келеді екен. Бұл ауылдың күтіп отырған кісісі жоқ еді; кім болды
екен деп ойлаған мырза мезгілсіз уақытта суыт жүріп келе жатқан мына
жолаушыларға көзін тігіп қарады да, «Ой, Құдай-ай» деді Торшолақ баланы
тақап келе бергенде танып.
О да қыр басында тұрған Тəңірбергенді таныған сияқты. Етекке көтеріле
бергенде аттан түсті. Үсті-басын жөндеді. Қара кер атты тізгінінен жетелеп,
қыр басына жаяу көтерілді. Қазіргідей жаны жүдеп жүргенде мына жігіттің
ілтипаты кəдімгідей ішін жылытты; екеуі екі жақтан жамырап сəлем беріп,
қос қолымен бұның қолын үсті-үстіне қысып жалпылдан жатқан
жолаушыларға жас мырза рай берді.
- Сапар оң болсын!
- Əумин, Тəңір аға, бір асығыс шаруамен түн қатып келеміз...
- Е, не боп қалды?
- Жақсылық хабар əкеле жатырмын. Құдай көктен тілегенді жерден берді.
Біздің де күніміз туды.
- Күн?.. Ту-ды?!
- Иə, Тəңірберген аға, күн туды. Ақтөбеге ақтың əскері келді.
- Ақ болғанда... ол қай ақ? Мықтаса атаман Дутов шығар? Оның өзі үйге
бөксесін тығып үретін ит сияқты бейберекет маза алғаннан басқа бітірер
дəнеңесі жоқ боп кетіп еді ғой?..
- Жо-жоқ, бұлар басқа. Адмирал Колчактың əскері. Көптігінен жер
қайысады. Сібір солардың қолында. Қазір Орал тауынан асып, əрі қарай
шабуылдап барады. Осы жаз, Құдай қаласа, Мəскеуді алып, бүкіл Ресейді
болыпевиктерден тазартпақшы.
Тəңірберген сөйлеген сайын шолақ танауы желпілдеп бара жатқан
Торшолақ балаға сенімсіздене қарады. Колчак жайында бұдан бұрын да
біреулерден есіткені бар. Оған шет елдер қару-жарақты ағыл-тегіл төгіп
жатыр екен деген лақапты осы ауылдың үстінен өткен-кеткендер айтатын.
Дуасыз ауыздан шыққан сөз болған соң, жас мырза солардың бірде-біріне
илана қоймаушы еді. Ел арасының шұлғаудай шұбалып жүретін əлгі бір
сүйретіле сөзінің бірі болар деп ойлайтын.
- Сен не деп тұрсың осы? - деп Тəңірберген енді Торшолақ балаға тіктеліп
қарады.
- Тəңір аға, шын айтам. Ақтөбеге келген ақтардың əскерін өз көзіммен
көрдім. Сол өңірдің игі жақсылары артынып-тартынып барып жатыр.
Қолбасшысы Чернов деген генерал.
- Апырай, ə!
- Оны айтасыз ба, ақ патша тірі көрінеді.
- Ей, жарқыным, не деп тұрсың? Біздің күніміз батты деп жүр едік қой.
- Жоқ, Тəңір аға.
- Ал енді осыны мен де есіттім.
- Екатеринбургті алған Колчак əскері ақ патшаны да аман-есен босатыпты.
- Апырай, ə! Періштенің құлағына шалынғай!
- Сонан соң, Тəңір аға, тағы бір жаңалық...
- Жə, жарқыным, жақсылықты тым көбейтіп жібердің. Осыны бойға сіңіріп
алсақ та осал болмас, - деп Тəңірберген күлді де, қонақтарды үйіне ертіп
əкелді. Көзді ашып-жұмғанша қой сойылды. Қазан көтерілді. Осындайда
бай ауылдың кісі ойын қасы мен қабағынан аңғарып əбден машыңқтанған
жас қатындары қонақтар беті-қолын жуып, төрге шығып отырам дегенше
шай демдеп əкелді.
Шай үстінде Тəңірберген сөз қашыртпады. Көптен бергі өзінің жабырқау
қалпын бұзбай, қонақтардың кесесін алып беріп «іш-же» деп отырған.
Жұрт шайға қанып, дастархан жинала бергенде, бұл жүзін Торшолақ балаға
бұрды. Шынтағының астына басқан жастыққа жантая берген Торшолақ
бала мырзаның тіл қататын сыңайын байқап, жалма-жан атып тұрып,
бойын тіктеп алды.
- Сен, осы жаңа «артынып-тартынып» дедің бе? - деді Тəңірберген.
- А?.. Иə, иə, рас, Тəңір аға... Жұрт артынып-тартынып барып жатыр.
- Олар кімдер?
- Игі жақсылар. Ана жағы Жем, Жайық бойы, мына жағы Ырғыз, Торғай
өлкесінің игі жақсылары. Солар қазір Ақтөбеге жиналып, қазақ жеріне
кірген ақтарды құттықтап жатыр.
- Құр сөз бе, жоқ əлде ақтарға көрсетіп жатқан басқа да көмектері бар ма?
- Бар, бар...
- Иə?
- Өздеріңдей игі жақсылар малдарын үйір-үйірімен айдап апарып жатыр.
Ал татар байлары мен орыс байлары қаржы жиып дегендей...
- Е-е, адыл кіре бастады де! - деп Тəңірберген мырс етті де, тəкаппар сұлу
жүзі қайтадан сұп-сұр боп сыздап ала қойды. Сонан кейін ол үндемеді.
Шай ішілді. Ет желінді. Ұзақ жолдан шаршап келген қонақтарға төсек
салынды. Ертеңіне жас мырза төсектен тұра сала шұғыл шаруа қамына
кірісіп, өзіне қарасты ағайын-туманы жиып алды. Бірақ олардың
ешқайсысымен ақылдасып жатпастан өзінің уысынан шығармай, айтқанын
үнсіз тыңдап үйренген ағайын-тумаға үйлеріңді жық, жайлауға көшеміз деп
бұл жолы да шешімі мен кесімін бір-ақ айтты. Аспанның ала бұлттанып
тұрған жайсыздығына қарамастан, жас мырзадан əмір алған мал-жанды
ауыл сол күні ұбап-шұбап кешіп еді. Тəңірберген тағы да бір жанға
ақылдаспастан, сенімді екі жігітті ел орынға тегіс отырған кезде, Ақтөбеге
аттандырып жіберді. Астарында қыстан қоңды шыққан бір-бір мықты ат.
Жетекке алған бір-бір қосары тағы бар. Екі жігітті ауыл шетіне шығарып
салып тұрып, жас мырза оларға: «Атты аямаңдар. Зорығып өлсе орнын
толтырам. Мына Торшолақ бала тым тасыртып жіберді. Соның сөзінің
түбін тексеріп, расы қайсы, өтірігі қайсы, анықтап қайтыңдар!» деп əмір
етті.
Торшолақ бала жайлауда отырған жалпақ елді аралап кетті. Мұнда
келгендегі мақсатын ашып айтпап еді, бірақ ел аралап жүрген жігіттің
соңынан көз тігіп отырған Тəңірберген оның əр қадамын біліп отырды.
Бұнан аттанған күні Торшолақ бала түбектегі ауылдың игі жақсыларын
тегіс жиып апты. Осы өңірдің бетке шығар ақсақал-қарасақалдарының
басын қосып отырып, оларға Чернов деген генералдың көп əскермен қазақ
жеріне кіргенін айтыпты. Дінсіз кəпірлерге қарсы күресетін күн туды деп
исі мұсылманның аруағын қоздырып біраз тебірентіп апты да, сөзінің
соңын өзінің шаруасына сайыпты. Қызылдарға қарсы күресу үшін
Алашорда партиясы жер-жер- ден жігіт жинап жатыр. Пайғамбардың
жасыл туы астына алаш əскерін топтан, кəпірде кеткен есеміз, аяққа
басылған ар-намысымыз үшін, қорланған дініміз үшін ғазауат соғысын
ашамыз. Соған ат, қару-жарақ, киім-кешек керек деп, ел арасынан жылу
жинап жатқан көрінеді. Əншейінде басы бірікпейтін байлар, билер,
атқамінерлер осы жолы Торшолақ баланың сөзіне иланып, үйір-үйір
қойлармен бірге ірі қараларды да тұмсығынан тізіп беріпті. Ақша да аз
жиналмаған сияқты.
Тəңірберген мұртынан күліп жатыр. Аты Алашордаға деп жиналса да,
бұның бəрі келешекте Торшолақ баланың қалтасына түсетін тегін олжа.
Қашанда ит пен құсқа жем болған қазақ сорлының малы келешекте де
талай алаяқтың жетегінде кетпес деймісің?!
Жары айдың жүзі ауа бергенде Ақтөбеге жіберген екі жігіт оралды.
Тəңірберген үстіне бір жанды кіргізбей, олармен оңаша отырып сөйлесті.
Мырзаның əдетте көмпілдеткен қоспа сөзді сүймейтініне сырмінез жігіттер
оған өз көзімен көргендерін ғана айтты. «Колчак əскері Ақтөбені алды
деген бекер. Бірақ, оның есесіне, Чернов деген Колчак генералының жер
қайысқан көп əскері Орскіні алып, ендігі сұғын Ақтөбеге қадап, қазақ
жеріне қалыңдап кіріп келе жатқаны рас», - деді.
Осы күннің кешіне Тəңірбергеннің үйіне Торшолқ бала кеп түсті. Жас
мырза бұл жолы оған рай берген жоқ. Қонақасылары да анадағыдай
ажарлы болмады. Ертеңіне жас мырза күндегіден гөрі ерте тұрды. Шай-су
ішкен соң сыртқа шығып, атқосшы жігітке əмір берді. Ол Тəңірбергеннің
айтуы бойынша өрісте жүрген жылқы ішінен жүз атты іріктеп əкеп, ауыл
шетіне иіріп тастады. Қыстай мінілмеген ақ арғымаққа күміс ер-тұрман
салды. Ал арғымақты бір қосшы жігіт қосарына алды. Туған-туысқандардың бірде-біріне тіс жарып түк айтпаған Тəңірберген тек бəйбішесін
оңашалап отырып, «бір ай шамасында оралармын» деді де, қасына он
шақты жігіт ертіп жүріп кетті.
Мырза жүрер алдында Торшолақ баланы үй сыртына алып шығып:
- Ақтөбеге барам, - деді.
- Сапарыңыз оң болсын, Тəңір аға!
- Əуелі байқап көрем. Сен айтқандай мына Колчак генералы қолынан іс
келетін кісі болса, өзге жұртты білмеймін, ал өз басым қорадағы малымды
тұмсығынан тізіп берем.
- Тəңір аға-ай... Шерт побери, қазақтың игі жақсыларының бəрі сіздей
болса...
- Жə, жетті! Кəне, сен енді өз жөніңді ұқтыршы. Бұнда не істемексің?
Торшолақ бала қипалқтап қалды. Іле-шала ол өзінше жөн тапқан болып,
қазақ жеріне кірген Колчак əскері жөнінде халық арасында үгіт-насихат
жүргізем деді. Тəңірбергеннің салқын қабақ астынан сенімсіздене қарап
тұрғанын байқап, Торшолақ бала ер батқан аттай қипақтап кетті.
Қысылғанда көзін қайда қашырарын білмей:
- Мырза, - деді күлімсіреп, - ініңіздің жайын есіттіңіз бе?
Тəңірберген тіксініп қалды. Тірі жанға тіс жарып айтпаса да, шынында да,
Жасағанберген жайы осы күндері бұның өзін де қатты ойландырып жүр
еді.
- Жасанжан шіріген жұмыртқа болды. Қызылдар жағына шығып кетті, деді Торшолақ бала.
«Е, қайда жүрсе де аман жүрсе болғаны» деп ойлады мырза. Осыдан кейін
ол Торшолақ бала жетелеген əңгімеге аяқ баспады. Жасағанбергеннің
ешкіммен ақылдаспастан қызылдар жағына өтіп кеткенін естіген. Көп
ұзамай інісінің Ташкент теміржолшыларының қарулы жасағына командир
болып тағайындалғанынан да хабардар еді. Ол бірақ інісінің бұл жолға не
біліп түскенінен бейхабар. Жөнін ұқтырмайтын жаңа заманның бұ да өзі
біле бермейтін бір қылығы болар деп ойлап қойған-ды. Сəл үнсіздіктен
кейін жас мырза:
- Тіл білесің. Бізбен бірге жүрсейші, - деп жабысты.
- Əрине... сізбен барған... Сізбен жүруге өзім де құштармын ғой. Тек,
қайдан білейін... Сыртта ұзақ жүріп, туған жерді сағынып дегендей...
- Е, дегендей. Мауқыңды бас, - деді де, мырза атын тебініп, ілгері ұзап
кеткен жігіттердің соңынан желе жөнелді.
***
Балалы əйелдің ұйқысы сергек; ал қойнына жігіт алған келіншектің
сергектігіне, тіпті жан тең келмейтін еді. Көктем таңы тақау қалғанын
байқаған Торшолақ бала түнімен иығына басын салып ұйықтап жатқан
келіншектің төсегінен білдірмей кеткісі келсе де, бірақ Алдаберген
софының ақ тоқалы оянып кетті. Тақ алдындағы тəтті ұйқыдан
талмаусыраған келіншек аузын алақанымен басып есінеді. Көктем иісін үй
ішінен де анық сезіп, «көз ұйқыда, көңіл мас» қозғалмай жатыр. Түндігі
түсірулі. Үй іші тастай қараңғы. Есік жабық. Тым-тырыс үй ішінде біреу
биік кереуеттен ысылдап-пысылдап түсе берді. Келіншек көзін ашқан жоқ.
- Кетіп барасың ба?
- Ие-е...
- Неге асықтың?
- Өзің білесің ғой. Таң...
- Келші.
Жігіт ізінше кері қайтып, биік кереуетте жатқан əйелге созылып, ернімен
ернін іздей бергенде жұп-жұмыр білек мойнына оратыла кетті. Жігіт те
салған жерден жыланша сығып ала жөнелген білек пен ыстың құшақта
тұншығып өлуге пейіл болғандай. Түк қабақ шытпастан қайта уыздай жас
əйел түнеп шыққан төсектің жұпар иісіне тағы да тұтқындалып, əлдебір
тəтті у əп-сəтте қанға тарап, бойын баурап əкетіп бара жатты. Торшолақ
бала басын сілкіп қалды. Таңның таяу екенін айтып, ыстық құшақтан əрең
босады. Қараңғыда қалай жүрерін білмей тұрды да, кенет керегені жағалап,
есікке қарай қозғалды. Киіз есікті жамылып тұрып, сыртқа басып
шығарып, айналаға көз тастап еді, таң алдындағы дала жым-жырт. Қыбыр
еткен тірі жан көзге түспеген соң аяғын мысықша басып, үй сыртын бетке
алып ұзай берді. Шеткі үйден қорыл шықты. Жүрегі орнына түскен жігіт
енді асықпады, түн салқынын бойына тартып балбырап тұрған дала шөбін
аяғымен ақырын сипай басып, ауыл шетіне ұзап шықты.
Маңайда дыбыс жоқ. Жан-жануар уыз ұйқы құшағында рахатқа шомып
кеткен. Күн шығар алдындағы аспан бұрынғыдан да гөрі қашықтай түсіпті.
Төбе басына шыққасын Торшолақ бала арт жағына бұрылып, кең жазыққа
көсіле қонған бай ауылды бір шолып өтті. Көкке тойған малдар өріске
шығуға асығатын емес. Сиырлар бұзауларын көгендеген желі басында бір
бүйірін жастанып, бейжай күйіс қайырады. Жақында жұрт ауыстырып
қонған тепсеңнен бұл атын біле бермейтін алуан түрлі дала шөбінің иісі
төбе басына да таңғы салқынмен таласа жетіпті. Жас жігіт солардың ішінен
көк майқара жусан иісін анық айырып, кеудесін кере дем алды. Жұлдыздар
бір-бірлеп сөніп біткен. Аспан əлгіден де гөрі ақшыл тартып, алыс-жақын
дидарын беріп анық таныла бастап еді, ауыл артындағы шілікті жыра
бойынан шегіртке шырылдады. Іле-шала бұның нақ қасынан, қол созымдай
жердегі əнебір ақ шидің түбінен басқа бір шегіртке шырылдап, таң сəріде
бір-біріне дыбыс беріп, бұл пақырлар да өздерінің тірлігін білдіріп жатыр.
Жаңа ғана келіншектің қойнынан шыққан жас жігіттің алаулаған ыстық
денесі таң самалынан рахат лəззат алып, тұла бойы сергіп сала берді. Кенет
ол шапшаң қимылмен қақпа шекпенді иығынан сыпырып тастады да, таң
сəрідегі шыққа малшынған салқын көкке бауырын төсеп жата кетті.
«Асығатын не бар?» деп ойлады. «Бəсе, не бар? Азар болса бір күн кеш
барармын». Ойда жоқта осы ақылдың басына келгеніне қуанып, ақырын
езу тартты.
Əсте, бүлінер іске адамның өзі басшы болады: егер ол бүгін ел аралап,
шаруасын шаруалап кеткенде қасқыр да тоқ, қой да аман болар еді. Таң
самалында көк майқара жусанға бір аунап тұрған жігіт бүгінгі татқан
лəззатын осымен тыйып тастағысы келмеді. Ел аралап қыдырып жүрген
софыны бүгін-ертең орала қоймас деп ойлап, тағы бір күнге ерулеп қалды.
Дəл сол арада, ауыл-үйдің өсегі ұры иттей сұғанақ екені басына да келмеді.
Ұры иттей сұғанақ өсекті сол күннің ертеңіне ошақ басына от алуға келген
қатын өзімен бірге ала келді. Əлгі сұғанақ өсекті сықылдаған сумақай
қатындар желі басында шұрқырасқанда, суға барғанда, тезек тергенде
бірінің аузынан бірі қағып алып, аяқ жетер жерге асырып жатты. Ең арысы
туған-туысқанын жағалап төркіндеп жүрген қатын екеш қатын да өзінің
қонған, түстенген үйіне шала тастап бықсытып жатты. Сол бықсықты əр
ауылдың əр қатыны бір-бір үрлеп, ақыры ол ғаламат өртке айналып,
кесапаты кеселдіге тиіп, біреу өледі, не мертігеді. Торшолақ бала мен ақ
тоқалдың өсегі де ел ішіне əлдеқашан əйгіленіп, гу-гулеп жатқан-ды. Ол
екеуінің ашына екенін бес жасар бала да білді. Бүкіл өңір білген өсекті тек
бұлар сезбеді. Сондықтан бұл екеуінің ендігі ісі соқыр кісінің ұрлығындай
болып бара жатты. Жігіт пен келіншек неғұрлым басқан ізін білдірмеуге
тырысқан сайын, солғұрлым айнала төңірек бəрін көріп, бəрін біліп,
сыртынан беттеріне түкіріп отырды. Бірсыпыра жұрт:
- Кəрі шалға тиген қыршын жаста не сын бар?.. Белінің күші, бетінің ажары
тұрғанда теңін іздейді де, пақыр. Төрде жатқан қонақ от жағынан қол
салып, көрпе астында қол қысса да жас кеуіл бір өсіп, жапырағын жайып
марқайып қалмай ма? - деп ақ тоқалдың жеңіл жүрісін салауат көрсе,
қайсыбірі мына жақта кəрі софыны жерлейді:
- Қызыл иек шалдың қызымен жасты қызға үйленгенін айтам-ау! Ол
қақбастың өзіне де сол керек! - деп кəрі софыны табалады.
- О, сормаңдай! - деп, басқа біреулер Торшолаң баланы тілдеді.
- Ол сормаңдайдың жүріп-жүріп кеп, ақыры салпы етек сайқалға тап
болғанын қарасайшы.
- Беу, алда-ай! Осы ауылда не көп, қыз көп емес пе? Көшкен ауылдың
жұртында қыз ұмыт қалып жатқан жоқ па?
- Құрысын! Адам азайын десе қойсайшы. Қайдағы бір сайқалдың етегіне
шырмалып, бұл пақырдың басына сонша не күн туды екен?..
- Əй, Құдай-ай! Біреудің қаңсығы біреуге таңсық емес пе?! Еркек шіркіннің
қай оңғаны бар?.. Əйтпесе, сақалы тер сасыған кəрі софы жайлап кеткен
жұртта не қасиет қалды дейсің?! - деп алып ңқштысы көп ел іші гу-гулеп,
ду-дулап жатты.
Осы сыпсың кəрі софының құлағына шалынғалы əлдеқашан. Көптен бері
ел арасында шұбатылып жүрген сүйретпе сөзді естісе де, ескермеген боп
ішінен тынып жүрген-ді. Көрші ауылдан күндіз қонақасын жеп алған софы
алдын кештете атқа қонды. Ел жатар кезде ауыл шетіне тоқтады. Көгі
қалың сай бойына атын тұсап жіберді де, үн-түнсіз үйіне кеп төсегіне
жатып алды. Тоқалын тысқа шығармай, ірге жағына алып жатты. Бұдан
мүлде бейхабар Торшолақ бала кейінгі күндері өзі дəнігіп алған машықпен
бүгін де ел тегіс ұйқыға кеткенде тысқа шықты. Бүл ауылдың иті оған
үйренген. Тайыншадай төбеттер үй іргесінен атып тұрып тарпа бас
салатындай қасына жетіп барса да, бұлтиып қарны шыға бастаған таңды
мұрын Торшолақты көреді де, «сырттан келген бейсауат біреу ме десек,
тəйірі сен екенсің ғой» дегендей, құйрығын бұлғап қала берді. Торшолақ
бала ішке кірер алдында əуелі үйдің іргесіне жабысып тұрып жан-жағына
көз тастады. Тыста тірі жан жоқ. Тек бұлт арасынан жылт етіп шыға келген
жарты айдың қиын шетіне қарап, көктен де өзімен ұрлықтас біреу
табылғанына мəз болғандай: жымиып күлімсіреді де, сып беріп ішке кірді.
Түндігі түсірулі үй тастай қараңғы болса да, кейінгі кездегі үйреншікті
машықпен əуелі есік алдында тұрып, қараңғыға көзін үйретіп алды.
- Қайдасың? - деді ақырын.
Кəрі софы тоқалдың аузын алақанымен баса қалды. « Үндемесең үндеме.
Қазір, бəле биік кереуетке қарай қозғалды. Қос қолын солай қарай созып,
аяғын мысықша басып келеді. Келіншектің ысты құшағын аңсаған жігіт
сол күні ел жатқанша сыртқа бір шығып, бір кіріп, күнді батыра алмай
қойған-ды. Жас тоқал жатқан кереуетке қарай бет қойғанда жүрегі қатты дүрсілдеп кетті. Қыз көрпесін алғаш рет ашқалы тұрған бала жігіттей
тағат-сабыры таусылып, бар тілегі, бар жаны, бар-бар аңсары мен лүп-лүп
соққан жүрек те ынтықтырып, ілгері созған қолының саусағы жібек
шымылдыққа жаңа-жаңа тие беріп еді, арғы жағынан біреу білегінен шап
беріп ұстай алды. Торшолақ бала бұлқынып еді... бірақ мынау болар бейбақ
емес, əлдекімнің күмпиген жүн-жүн жуан саусақтары бұның қолының
сүйегін сырқыратып сығып барады. Сөйткенше болмай:
- Əй, қатын... Түр, шам жақ! - деп бұйырды.
Малы қолына тиген софы асықпады. Құйрығымен сырғып төсектен түсті.
Үйіне ұрланып келген кісіден кімсің деп жөн сұраған жоқ. Ұрысқан да жоқ.
Оны жас баладай, əр саусағы бақандай жүн-жүн қолымен көйлегінің
омырауын уысын толтыра сығымдап ұстады да, төсектен əлі тұра қоймаған
тоқалына бұрылды. Ертеден бері бос сақтап жүрген екінші қолымен көрпе
астында үні өшіп бүрісіп жатқан тоқалды бір жұлқып, төсектен жалп
еткізді:
- Шамды жақ дедім ғой!
Софы шам жаққасын да асықпады. Қазіргі түрі дəл бір қанды қол қасапшы
сияқты, қолға алған ісін бар кəдесімен асықпай-саспай бабына келтіріп
істегісі келгендей. Торшолақ балаға елі тіл қатқан жоқ; түріне де көз салып
қарамады. Кісі назар аударуға тұрмайтын əншейін бірдеңедей, өзі барған
жаққа оны да дырылдатып сүйреп апарып жүр. Оны əлгінде алқымынан
қылғындырып ұстаған еді; қарулы қолдың манжамды мол шеңгелі сонан
енді қайтып жазылмады. Оны бұйым құрлы көрмей, өзімен бірге сүйретіп
жүріп есікті іштен бекітіп алды. Сонан соң... тағы да оны өзімен бірге
сүйретіп əкелді де, төсек үстінен бір-екі жастықты жерге құлатып, үстіне
жайғасып отырып алды. Сонан соң ғана Торшолақ баланы түнде жатарда
күлге көтін тығып қойған қара құманның дəл қасына дырылдатып əкеп,
қарулы қолымен жағасынан бір басып нұқып қап, жалп еткізді. Шалдың
жардай ірі денесінің қасында өзінің жас балаға ұқсап қалғанын көргенде
Торшолақ бала тірліктен күдер үзді. Софы, тіпті, қызғаныш ішін өртеген
ызалы кісі секілді емес, көкшулан сақал көкірегіне түскен жүндес бетте
ашудың ізі жоқ. Өзінің əдетте намазға жығылар алдында жай қимылдайтын
жайбарақат қалпы. Тек бір жастықты астына басып, жайланып отырғасын
ғана көзі Торшолақ балаға түскенде зығырданы қайнап:
- Əй, сұмырай!.. - деді.
Торшолақ баланың бүйректей бұлтиған беті құдды қанға тойған қандаладай
ісініп, көзінің алдындағы күлтілдеген етке көзілдірік батып кеткен. Кəрі
софы оған жиіркенішпен қарады:
- Ə, пəруəрдігер! Бұл бəтшағардың бас-аяғы бір тұтам. Ал енді бұл
бетбақтың айғырлығының қаттысын қайтерсің?!
- Ақса-қа-а-а-а...
- Əй, мына бетбақ не дейді?
- Қор-қор-ла...
- Қорлама дей ме, əй? Ал, қорлаймын.
- Тіл ти-гізбее...
- Ал, тіл тигізем, сонда не істейсің?
- Ша-ағынам...
- Ə, залым! Сазайыңды берейін... Сенен келген керді кейін көрермін.
Софы əлі де асығатын емес. Торшолак, баланы бір қолымен тапжылтпай
басып отырған күйі ұратын жерді əуелі алдын ала белгілеп алды да, сосын
шоқпардай жұдырықпен аспай-саспай əуелі оның басына, көзіне дəлдеп
былш-былш ұра бастады. Ақ тоқал үнсіз. Үрейлі қара көзінде аяныш жасы
дірілдеп, ернін қырқып тістеп алған. Алдаберген софы «бұл бəтшағардың
енді қай жеріне ұрсам екен?» дегендей, Торшолақ баланың бас-аяғына көз
тоқтатып тағы бір қарап алды. Оның шам сəулесімен жылтылдаған
көзілдірігіне көзі түскенде бар пəле осыдан болғандай:
- Ə, бəтшағар!.. - деп быттиған бетке, сосын əйнектің ар жағынан бажбиған
көзге қойып-қойып қалды. Шыны шатыр етті. Күлтілдеген көзінің
алдындағы қалың еттен шып-шып қан шықты. Торшолақ бала көзі
қарауытып, бір жағына қарай салмағы ауып құлап баратты. Софы оған да
қараған жоқ, жүн-жүн жұдырықпен əлі де біраз төмпештеп, тек қолы
ауырған бір кезде астына басып отырған аяғын сыртқа шығарып алды да,
енді оны ішке-ішке тепкіледі. Əбден есінен танғасын жағасынан сүйреп,
сыртқа шығарып, есік алдында жатқан ала мойнақтардың итаяғының
жанына тастай салды. Сол күні Алдаберген софы ақ тоқалды да ауыл
айналдыра қуып, қамшының астына алып, ертеңіне Кішіқұм бойындағы
төркін жұртына апарып тастады.
***
Мырза бір топ жігітпен ілгері ұзап кетті. Жылқы айдағандар олардың
қарасын бірде көрсе, бірде көрмей, көбіне көз жазып қалады. Ондайда
көктем ылғалы дегди қоймаған аң кіршілдек құмда жосылып жатқан көп
жылқының ізінен көз айырмайды.
Бұлар екінші күні қас қарая Шалқарға жақындады. Мидай жазық далада
анда-санда бір ұшырасып қалатын тағы бір қыраңға көтерілгенде ілгергі
жақтан құдды шайтан отындай жыпырлаған көп жарық жылтылдап қоя
берді.
- Мынау Шалқар ғой, - деді біреу.
Жол тізгінін қолынан шығармай, өзі бастап əкеле жатқан мырза қалаға
соқпай, сырт жолмен тура Ақтөбеге тартты. Бұндайда күндіз жатып, түнде
жүретін өзінің ежелгі дағдысы бойынша осы жолы да ұзақ жолдың біразын
түнгі салқынмен өндіріп алғысы келген-ді. Шетке шашау шығармай, басаяғын жинап айдаған жылқылар жиі пысқырып, түнгі даланы дүбірлетіп
келе жатқан-ды. Таң алдындағы тəтті ұйқы қалжыратқан жігіттер тақымы
босап, ат үстінде қалғи бастаған қамсыз кез еді; қалай болғанын байқамай
қалды. Астарындағы ат төбеге ұрғандай тұра-тұра қалды. Бұлар бойын
тіктегенше аузы-басын шүберекпен байлап алған əлдебіреулер ат тізгініне
жармасып, мылтығын кезеп тұр екен. Бір сөзге келмей бұлардың қаруын
тартып алды. Ə дегенде Тəңірберген жол тонаушы ұрылар екен деп
ойлаған-ды. Енді байқаса жөні басқа. Ешқайда мойын бұрғызбай, тура
қалаға тартты. Жол бойы тілге келмеді. Жүз жылқыны қол жағасындағы
қамыс ішіне айдап кіргізді де, əлі сол тіс жарып, тіл қатпаған түсі суық
кісілер бұларды жан-жағынан қаумалап ортаға алып, сыдыра шоқытып
отырып қалаға кірді.
Тəңірберген үнсіз. Қасында көздері жаутаңдап өзіне жалтаң-жұлтаң қарап
келе жатқан жігіттерге назар салмады. Көз қиығы мыналарда. Қару
асынғаны болмаса, əскерше киінген бірде-бірі жоқ; көбі орыс; олардың
арасындағы бір-жар қазақты таныма-ды. Тек аузы-басын шүберекпен
байлап алған, жауырыны қақпақтай жөне біреуге «осы кім?» деп, онан