Қан мен тер - 18

бақпағанына ызаланып:
− Əй, саған айтам... - деп даусын көтере бастап еді.
− Əкіреңдеме! Мұнда шаруа бар, - деді Ебейсін.
− Шаруаң қашпас. Мырза тез жетсін деп жатыр!
− Кете бер.
− Сен ше?
− Көрерміз дедім ғой.
Ақикөз жігіт кеткесін Ебейсін: «Барсам ба, жоқ па?..» - дегендей ойланып
тұрды да, ықылассыздау атқа қонды. Жаңа ғана етке тойып, буы бұрқырап
шыққан жігіт күзгі қара суыққа қыңбады. Түлкі тымағын көзіне басып киді
де, қарсы алдынан қадалып соғып тұрған қатты желге тура қарап тартып
кетті. Күн қанша суық болғанмен семіз сары аттың қос бүйірі тақымын
қыж - қыж қайнатып келеді. Қыр басына көтеріліп, үлкен айдау жолға
түскесін Ебейсін ендігі қалған жерге қам жемеді. Мына жол басқа жаққа
бұрылмай тура тартып отырса, бай ауылдың дəл үстінен түсіретінін білді.
Ебейсін таяу арада ғана Шалқардан қайтып келе жатып, жолшыбай
мырзаға соғып, базарға қосқан малының пұлын беріп кетіп еді. Енді неге
іле-шала іздеу сап, соңынан кісі шаптырып жатқанын түсінбей, бергі
жағынан дал болғансыса да, бірақ арғы жағында өзі ғана білетін бір күдік
маза бермеді. «Сұм неме біліп қалмаса не қылсын?..» - деп ойлады. Сосын
тон киген ауыр денесі ат үстінде шайқалақтап келе жатып: «Қап, не
қыласың, - деді ішінен, - із - тұзын білдірмей алысқа көз асырып
жібергенде болады екен ».
Ауылда адам - қара көп екен; қашанда келім-кетімі үзілмейтін бай ауыл,
əсіресе Жасағанберген ауруға шалдығып, оқуын тастап келгеннен бері
қонақтан көз ашпай қойып еді.
Тəңірберген күндізгі қонағын əдетте бəйбішенің үйінде қабылдап, кіші
əйеліне тек жатарда баратын. Тұтынған дағдысын қатты ұстайтын
мырзаның осы қазір де қонақтар арасында отырғанын білген Ебейсін ат
басын үлкен үйге туралады. Қырда жайылған дуадақтай төрде бір-.бір
жастықты қолтықтап, теңкиіп - теңкиіп жатқан жуандар үстіне сəлем беріп,
Ебейсін кіргенде бастарын көтеріп алды:
− Ə, Ебейсін... Е, бəрекелді, бері кел! Мында отыр.
− Ал, бала, ауыл-аймақ аман ба?
− Бала-шағаң сау ма?
Ебейсін шұрқырасып жатқан мына жуандарға онша омырауын аша
қоймады. Қайсысы қай елдің байы, қай рудың «қара сақал», «ақ сақалы»
екенін түстеп таныды. Бас-басына қолдасып амандасып жатып
мыналардың май жаққан етіктің қонышындай жылтыраған сақал-мұртына
қарап, бұл үйдің сыбағалы қонақасын жеп алғанын біліп, ішінен мықтап
бір боқтады.
− Ебейсін қарағым, таяуда қалаға барып қайтыпсың ғой. Базарға түскен
боларсың. Ол жақта мал сыңайы қалай екен?
− Мал арзан...
− Апыр - ай, ə?! Арты жақсылық болса жарар еді... - Бұлардың үстіне
Тəңірберген кірді. Амандаспақ болғалы қос қолын соза түрегелген
Ебейсінге ол көз қиығын да салмай, киімшең бойымен төрге шықты.
Ебейсін бұған онша зəбірлене қойған жоқ. Онан гөрі, қайта қонақтар
ыңғайсызданып, тымақтарына жармаса бастады.
− Тəңірбергенжан, біз енді жүреміз. - Тəңірберген жай ғана басын изеді.
− Бауыр сенікі болғанмен Жасанжан бəрімізге ортақ, жөні басқа бала ғой.
Сары жамбас боп жата бермей, біздің ауылға да кеп, бой жазып қайтсын.
Тəңірберген бұл жолы да үндемеді. Қонақтар бір- біріне қарап, ымдасып
алды да, жапырылып түрегеле бастады. Олар шыққасын да Тəңірберген үй
ішіндегі жандарға түсін бермей, жаңағы қонақтардың ауыл итін шулатып
ұзап бара жатқан дыбыстарына құлақ сап отырды да, кенет есіне шаруасы
түскендей Ебейсінге бұрылып:
− Əй, алаяқ! Бірге тумасаң да осы ауылдың бір адамындай боп жүруші едің.
Сүйтсе, кісі хақын жеуге келгенде, сен қара бетке алыс-жақынның бəрі бір
екен ғой, - деп еді, Ебейсін мырс етіп күліп жіберді. Онда да бөккен
балшықтай тобарсыған беттің бір жері бүлк етпей, тек бір танауымен мырс
етті.
− Сен енді басқаны қойып, бізге ауыз салмақ екенсің ғой. Ар қайда?
Ебейсін оған таңдана қарады. Өңінде: «Не деп отыр мынау? Ары не? » деген сұрақ бар. Ол əдетте ел ішінен жүн-жұрқа жинап, қала шығып базар
базарлап қайтқанда, жол бойы келе жатып алған, бергенін есептеп, мынау
«пайдам», мынау «залалым», немесе «ұтқаным», «ұтылғаным» деген екі
ауыз сөзбен тоқетерін түйіп, бүйірінің бір жағына тыға салушы еді. Өзі өз
болғалы өмірден түйгені осы: Ұту, Ұтылу. Ұтсаң - өрісің тола мал. Қазаның
тола - ас. Қатын қойныңда. Ал, ұтылсаң?.. «Ой, оның жайы белгілі ғой», деп ар жағына бармай, қолын бір сілтейтін.
Ебейсін бас-аяғы екі ауыз сөзбен айтылатын осы бір оп-оңай нəрсені
мынаның қиындатып, адамның миына кірмейтін қайдағы бір «армар»
дегеніне түсінбей: «Ақымақ екен ғой мынау!» - деді ішінен. Көзін
көтермей, басын бауырына тығып отырып, артының іздеушісі мықты
малдарды сол жолы Жем бойы мен Ырғыз, Торғайдан келген Шөмекей
саудагерлеріне сатып, алысқа көз асырып жібермегеніне ғана өкінді.
− Не қылса да... менен бір қате болды, - деді міңгірлеп.
− Қате емес, бұл қиянат. Бізге істеген қиянатың. - Жас мырза былайғы
уақытта қырына алғысы келгенде, ол əдетте жұртқа ұқсап бет жыртысып,
қызыл кеңірдек боп керілдесіп айтысып жатпай - ақ ар жағындағы ойын
көбіне қасы мен қабағынан аңғартып, сыртын суық ұстап отырып та жылан
арбаған торғайдай тұралатып тастаушы еді. Осы жолы мынаған, мына
имансызға күні бұрын əзірлеп қойған ауыр сөздің бəрін айтты. Оған
неғұрлым опасыздықтарын тізіп, бірінен кейін бірін бетіне басқан сайын, о
да соғұрлым бұның өмір бойы өзіне істеген озбырлықтарын бірінен соң
бірін есіне алып, беті бүлк етпей сазарып алды. Өзгесін қойғанда өткен
жылы осы Тəңірберген сенімді жігіттерден қол ұйымдастырып, ел жата
түрікпен жеріне аттандырмады ма?! Сапары сəтті болып, түрікпеннің
жылқысын қуып əкелмеді ме?! Жəне жау қолынан алған сонша көп
жылқыны тағы да осы мырзаның ақылымен, өкшелеп соңынан қалмай
қойған қуғыншыны ізінен адастыру үшін бұлар тура ауылға тартпай, əуелі
сонау Адай, Табын елінің үстін басып, орағытып келмеп пе еді?! Тағы да
осының айтуы бойынша, балықшы ауылға таң алдында жұрт шырт ұйқыда
жатқанда келмеп пе еді? Онда да, жылқыны аулақтағы бір тасаға иіріп
тастап ауылға жалғыз өзі кеп хабар бермеп пе еді?! Сонда бұл сүргінге
ұшырап, қан сорпасы шыққан жылқыларды бір күн орнынан қозғамай,
солығын басып, тынығып алғанын жөн көрсе де, бірақ бұл біреу-міреудің
көзіне түсіп, əйгіленіп қалар деп көнбегені былай тұрсын, керек десе,
атының терлігін де құрғатпай, келген ізімен қайта қуып, түрікпеннен
əкелген жылқыларды ұры шыңының қалың шатқалына көз асырып
жібермеді ме?! Бұны да ел ұйқыда жатқан бейқамда, бір жанға із - тұзын
білдірмей істегендіктен де шеттен келген сонша жылқы суға батқан тастай
жым-жылас жоқ боп кетті емес пе?! Сүйте тұра, бұған «кісі хақы» деп
қожаңдайды. Түрікпен жылқылары кісі хақы емес пе? Сонша тегін олжадан
бұған не татырып еді? Ер-азаматы əрқашан ат үстінде əзір тұратын
жауынгер елдің жылқысын қуып əкету бұған оңай боп па еді?
Ебейсін үндемеді. Тəңірберген нəсілсіз хайуан деп итін шығарып, жер жебіріне жетіп тілдеп жатқанда да бұл жұмған аузын ашпай, қабағы
салбырап, тобарсыған қалың бет ішкі сезімін сыртына шығармай тұнжырап
алған-ды.
− Əй, залым, есітемісің?.. - деді Тəңірберген.
− Нені?!
− Малымды жедің.
Ебейсін түкке түсінбегендей, иығын қиқаң еткізді.
− Малымды қайтар!
− Мақұл, мырза. Ақшалай аласың ба, əлде малдай қайтарайын ба?
Тəңірберген аузына сөз түспей қалды. Ебейсін қойнынан бір буда ақшаны
алып базардағы машықпен бір-бірлеп санады да, Тəңірбергенге ұсынып еді,
Тəңірберген қолын соза қоймады. Азсынып отыр деп ойлаған Ебейсін:
− Ауылдық жерде мал түк емес. Мен саған базар нарқымен беріп отырмын,
- деп ақшаны алдына тастай салды.
− Жоғал!.. Шық үйден!..
− Жарайды, мырза. Екіншілей базарға басқа кісіні жұмсарсың, - деді де,
Ебейсін салғыласпай, тұрып жүре берді.
***
Биылғы күз жылдағыдан ұзаққа созылды. Жауын - шашынсыз ызғырған
қара суықтың зəрі сынбай, осы бір қылшылдаған қалпымен қарлы қысқа
қалай ұласқанын аңғармай қалатындай еді, сонан бір күні көк жүзін бұлт
торлап, іле - шала қар қыламықтап, жер бетін жеңіл кірбік басты; жыл
басынан етек - жеңді кеңге салып жайбарақат отырған шаруа ертеңгісін
ояна сала бір түн ішінде бар дүниені аппақ қып басып салған қарды
көргенде қорқып кетті. Отын, шөбін тасып, қора - қопсысын қамдап, қыс
жабдығына қауырт кіріспесе болмасын білді. Осыған ойы талпынса да,
бірақ қолы бармай, кежегесі кейін тартып жүргенде күн райы өзгеріп, теңіз
буланды. Жыл бойы мал тұяғы тимеген жағалаудың қау шөбі түнге салым
шыққа малынып, күн қанжылымданып былжырап тұрды да, ақырында
құйып жаңбыр жауды.
Мал баққан ала көбең шаруаның онан сайын зəресі ұшты. Аузын ашса
айтатыны қолдағы аз ғана малдың қамы: «Ай, биыл тағы сорлап қалмасақ
қайтсін?.. Осыдан кейін аяз соғып, жер қатып, көк мұздақ болатын шығар.
Кəдімгі мал ішін бұзып, қой - ешкінің тұяғын қиятын мұздақ...» - деп
қорқып отырғанда, күн райы шұғыл өзгеріп, бұл жолы тағы да шаруа
ойынан шықпады. Осының алдындағы қар мен жаңбыр суынан кейін миы
шығып кеткен жер реңі қазір өзгеше. Қазір көктем қайта келгендей бет
жағы бусанып жатқан. Сонан бір күні түн ортасы ауа бергенде ышқынып
қара дауыл соқты. Есік-терезелер əлсін-əлі сарт - сұрт ашылып - жабылып
бір мойын қазақы пеш көмейі гүрілдеп ала жөнелді. Қара суық қапелімде
сөлін сығып алған сары дала тақтайдай таңқылдап қатып қалды. Ірі
қаралар ық іздеп, қой - ешкі бүрсеңдеп қораға тығылды.
Төлеудің үйі жар басындағы балықшылар аулына орналасқан-ды. Кешегі
қара суықтан кейін сабалап жауып кеткен алғашқы қармен аралас-құралас
қимылдап, балықшылардың көмегімен көптеп-көлемдеп жерқазба салып
алды. Есіктің орнына алаша ұстамақ болған Төлеу мен Қалау қайта - қайта
қолын демімен үрлеп, ысылдап - пысылдап жүргенде, мына жақта
Кенжекей мен Балжан балшық иледі. Ішке кесек тасыды. Қазан орнатты.
Айғанша да жеңгелерімен аралас - құралас жүгіріп жүр. Қолы, бет - аузы
балшық. Басына тартқан шыт орамал астынан сыртқа əлсін-əлі дудырап
шығып кете беретін шашын бір сілкіп кейін қайырып тастап, ара арасында мұрнын бір тартып қояды. Аға-жеңгесіне жəрдем беріп, жұртпен
бірге жұмыс істегенге мəз. Қазір қазан орнатады. От жағады. Ой, сосын
несін айтасың, күнұзын тоңып бүрсектеген .үй іші ошақ алдына жиналып,
отқа қыздырынып, рахатқа бататынын ойлап, аш кісілердің арасында
жалғыз өзі қара көзі жарқылдап, ұшып-қонып жүр. Ағаларына айтқанын
істете алмаса да, екі жеңгесіне мəтіби. Бір ананы, бір мынаны істе деп, күні
бойы Балжан мен Кенжекейдің тізесін бір бүккізбеді.
Қара кемпір қызына дəн ырза. Жымиып күліп қояды. Ал қос ұлына көзі
түссе шытынып қалады. Əттең, не керек, осы кішкентай қыздың талабын
Құдай ана шіркіндерге бермеді ғой!
− Қазан көтеріңдер, балалардың қарны ашты, - деді кемпір келіндеріне.
− Отын жоқ қой, əже, - деді Төлеу.
− Ой, заман - ай! «Əйел ерге, ер жерге қарайды» деген. Балам - ау, отын
болмаса, Құдай айтқан түйе бар, қолыңа кетпен ал, қасыңа келіншектеріңді
ерт. Үй сыртындағы қоңырлықтан сүт пісірімде бір түйе отын шауып
əкелесің.
− Ой, қойшы. Күн суық... Кісі бетінен басады.
− Жұмыс істесең - жылынасың.
Төлеу бұрқылдап сөйлеп жүріп, күпісін киді. Белін буды. Ағаш төсекте
бөксесін көрпемен орап отырған сырқат шешесінің алдынан əрлі - берлі
өтіп жүріп, халін сұрамақ түгіл, көз қиығын да тастамады. Апыр - ау, осы
шіркін кімге ұқсаған? Əкесі марқұм ақжарқын ашық болатын. Үйір-үйір
мал кең далаға сыймай жатса да, қашан көзін жұмғанша қатын -баланың
қамын жеп, жарғақ құлағы жастыққа тимеп еді. Өзінің де қол қусырып
отырған кезі болмапты. Əттең, не пайда, кəрілік пен сырқат қос қабаттап
құртты ғой. Əсіресе, осы жолғы сырқат өзіне қатты батты. Оң жақ бүйірден
қанжар ұшындай қадалып тұрып алды. Құйттай қозғалса бар денесі қан
қақсап жаны бірге шыға жаздайды. Іштен жабысқан дерт сүйек - сүйегін
сырқыратып жатса да, бала-шағаның мазасын алмайын деп, дыбыс
шығармай тістеніп алады. Бірақ кəрі дененің қажыры қаншаға жетерін кім
білсін?..
Кемпір күрсінді. Таң атқалы тыным көрмей жүрген қызын ойлап, ана
жүрегі елжіреп отыр.
− Айғаншажан - ай, шаршадың - ау, балам, азырақ демалшы.
− Жоқ, жоқ, апа...
− Салқын тиер, тым құрыса сыртыңнан киім киші.
− Жоқ, апа, дəнеңе қылмайды.
− Əй, қыз, айтқанды тыңдайсың ба, жоқ па? Қайт кейін...
Айғанша бір шелек үйіндіні сыртқа ала жөнелді. Қап, мына қызды - ай,
сорлы балаға салқын тимесе қайтсін?.. Құдай қылса қайтесің?! Осының
бəрі Қалаудан ауыспайтын шаруа. Қалау есікке алаша ұстағасын басқа
шаруа бастан асып жатса да қайырылмай, жүк үстіне құлай кетті. Қара
тонмен басын бүркеп алды.
− Əй, жарқыным, тұр. Ана қызға жəрдемдес. - Қалау тон астында қимылдап
қозғала түсті де, қайтадан тым - тырыс бола қалды.
− Əй, тыңдайсың ба, саған айтам...
Қалау бұл жолы да басын көтермей, тон астынан күңкілдеп бірдеңе деді де
үні өшті. Сыртта ит үрді. Түйе бақырды. Əлдекімнің ата - бабадан боқтаған
бейпіл даусы шықты. Қара кемпір балықшылар естіп қала ма деп жерге
кіріп барады. Балжан мен Кенжекей үйге бір- бір құшақ отын кіргізді.
Əкелгендері от тисе ие бермей лаулап ала жөнелетін томар жусан. Кешегі
жаңбырдан кейін екі-үш күнгі жадыра шуақта басы шашақтанып, бүрлене
бастапты. Қатарынан екі құшақ жусан ішке кіргенде, əлгінде ғана елі кесек
пен су топырақтың сыз иісі кісі тынысын ауырлатып тұрған үйде кенет
дала шөбінің иісі бұрқырап қоя берді.
Кенжекей от жақты. Жалпылдақ отын лаулай жөнелді. Қара қазан асты
қапелімде қызыл шоққа толып, от сəулесі жарқылдап, түнеріп тұрған үйдің
түкпір - түкпірі қапелімде көңілденіп шыға келді. Қазандық алдына төсек
жайылды. Сырқат кемпір, қатын - бала отқа жақындады. Қалау да тон
астынан басын көтерді.
− Тамақ істедіңдер ме, əй? - Айғанша сықылықтап күлді.
− Жұмысы ауыр ғой, тамақ беріңдер.
− Əй, қыз... тиіспе маған, шашыңды жұлам. - Күлкісін тыя алмай,
сықылықтап жатқан қарындасына тағы бірдеңе дегелі оқтала түсті де, үйге
қарай беттеп келе жатқан əлдебіреудің аяқ тықырын есітіп, сыртқа құлағын
тікті. Үсті - басы сықырлап екі балықшы кірді.
− Кеш жарық!
Олар қолына ұстай келген балықты қазандық жанында жатқан отын үстіне
тастай салды. Тірі сазандар сап-сары бауыры ошақтан түскен от сəулесіне
шағылысып бір- екі шоршып аударылып түсіп еді, бұрын балық көрмеген
Төлеудің кішкентай балаларының көзі атыздай боп, аналарының бауырына
тығылды.
Мөңке мен Дос бел шешіп отырмады. Өздерінің үстіне көшіп кеп ірге
тұрғызып жатқан кісілермен əлі үйренісе қоймаған. Əңгіме де туа қоймады.
Əрі-бері үнсіз отырғаннан кейін екі балықшы мыналардың жаңа
қоныстарына құтты болсын айтты да, үйді-үйлеріне кетті.
Кенжекей мен Балжан балық союға кірісті. Кішкентай балалар аузын ашып
қызықтап қапты. Қалау мен Төлеу балық сойып жатқан екі келіншекке
ентелеп кеп, үстіне төніп тұр. Көп ұзамай балыққа тоятынын білген
ағайынды жігіттер көңілденіп, жымыраңдап күле бастады.
− Апыр-ай, берекет теңізде екен ғой.
− Асылы, қара жерге қолдан егіп астық шығарғандай емес, рахат өмір
мыналарда екен. Қорадағы малың сияқты ғой, бұлар үй іргесіндегі теңізден
балықты ұстап əкеп соя береді -ау, шамасы.
− Төлеу аға, сен... сен уылдырығына қара. Майға бөктірген тары сияқты.
Ойбай, əне бір аппақ қуығы не?
− Əй, балаларым, - деді қара кемпір.
Қалау мен Төлеу соққы астында бұққандай, мойнын ішіне тартып ала
қойды.
− Жаңа тілектің үстінде тұрсыңдар. Реті келді. Тайлақты сойыңдар! - деді
кемпір.
Қатар отырған екі жігіт бір- біріне көзінің астымен қарап, күліп жіберді.
Төлеу атып тұрып апалақ - құпалақ пышақ іздей бастады. Ең аяғы үй
шаруасына арам өліп бара жатса да араласпайтын Қалау да алақанына
түкіріп құлшынып шыға келді. Асыққанда шолақ танау əншейіндегіден
қаттырақ шуылдап, ыржалақтап əркімге бір қарады. Онан есік алдында
күйіс қайырып жатқан тайлаққа жетіп барып алды - артына шығып
«осының бəрі ет - ау», - деп ойлады. Тайлақтың қарамына көңілі толған
жігіт жабу сыртынан қомын, өркешін ұстап көрді; əсіресе, тіп-тік өркеш
жас қыз емшегіндей тері астында тырсылдап, тып - тығыз май саусағын
батырмай қайта теуіп жібергенде, Қалау «о - оһо» деп күліп жіберді.
«Əлгілер қайда? Істері бітпейді. Неге кешігіп жатыр?» Қалау енді ағажеңгесіне ызаланды.
Əйелдер арқан іздеді. Өреше жақта табақ, шелек даңғырады. Көп ұзамай
пышағын, арқан -жібін, ыдыс - аяғын алып, сырқат кемпірден басқалары
дабырлап сыртқа шықты.
Қара кемпір іште жалғыз. Жаңа қонысқа орналасып жатқан балаларына
əркездегідей көңілін аққа ұйытып, Тəңіріден тілек тілеп отыр. Тілі - дұғада.
Құлағы - сыртта. Əне, тайлақ бақ етті. Иттер ырылдады. Іле-шала Қалау
мен Төлеу ырсылдап, жылы буы бұрқыраған етті ішке көтеріп кіріп келе
жатты. Əйелдер тайқазанға толтыра ет салды. От жақты. Ет піскенше
шыдамай, өкпе - бауырды турап қуырдақ қуырды. Көңірсіген ет иісі
қапелімде үй ішін алып кетті.
Көңілді кісілер даусын жарыстырып қауқылдасып жатыр. Үлкен - кішінің
қолында бір-бір қасық; майлы қуырдақ быжылдап жатқан қара қазанның
маңында үңіреңдеген сойдауылдай екі жігіттің өздерімен бірге көлеңкелері
де серең - серең етіп, ашқарақтана ұмтылады. Үй сыртындағы ұлыған жел,
сүйегіңнен өткендей суып, өкірген теңіз осы қазір мыналардың бірде бірінің ойын бөлген жоқ. Кешегі қара суықта ығы жоқ мидай жазық
даламен күн - түн қатып көшкендері, онан безбүйрек Ебейсіннен көрген
зəбір - жапа мыналардың қазір бірде - бірінің есінде қалмаған. Майлы
қуырдаққа керелеп тойып алған екі еркек жиі-жиі күліп, əзілдесіп,
алдындағы асты бір- біріне ысырып «сен же», «мен же», мəре-сəре.
Ертеңіне кеш оянды. Түндегі еттің тоғы басылмаған. Бойлары ауырлап,
сүлесоқтанып, ұйқы қыстап, қайта - қайта есіней береді. Асқа да, іске де
ықылассыз. Төлеу қатындарына:
− Тұрыңдар, етті тұздаңдар, - деп еді.
− Сабыр ет, балам, - деді кемпір.
− Неге, əже?
− Қалған етке көршілерді шақырып жібер.
− Ой, атасына нəлет! Шақырмаймын.
− Ақылыңды шашпа, балам. «Көп тілегі - көл». Батасы тиер.
− Батасының əкесінің аузын... - деп Қалау боқтап жіберді.
− Батасын бастарына шайнап жақсын. Ертеңгі күні өзіміз аш отырамыз ба?
- деді Төлеу.
− Əй, ақылсыз немелер! Сендердің ертеңгі күндеріңді ойлағасын айтып
отырмын ғой. Адам күні - адаммен...
Қалау мен Төлеу көнбеді. Қалау шешесіне сыртын беріп түсініксіз
бірдеңелерді міңгірлеп отыр. Ал, Төлеу қаһарын қатын-балаға төгіп, үйдің
ішіне бықпырттай тиді.
Қара кемпір ішінен тынып, шөгіп қалған. Ақылының жеткен жері осы
болғасын ұрыс -ұрыспа, онан не пайда?! Құлқынның қамынан басқа
уайым-қайғы жоқ. Ертеңгі күн есіне кіріп шықпайды. Тайлақ еті таусылған
соң қайтем дейді екен бұл пақырлар? Ел ұлтаны -балықшылар. Мал-дүние
болмаса да, іргесі ажырамай, басы бүтін отырған жандар. Жөн білген кісіге
ендігі жерде мына тас бауыр дүниедегі жалғыз жанашыр жақының да, тума
-туысқаның да осылар. Жан бар жерде қаза бар. Ертеңгі күні үй ішінен
біреу ауырса, кіріптарлық көріп қиындық іс басына түссе жер басқан
пендеде көзіне көрінетін қасындағы қара да осы балықшылар ғой. Сол
миына кіре ме екен мына шіркіндердің? Кешегі күні ошағыңа таған қылып
қақсаң да қасыңнан орын бер, босағаңа паналат деп қысылып келгенде,
осылар құшағын ашып қарсы алмады ма?! Ер-азаматы жабылып үй салып
берді. Енді, əне, балығын бөлісіп жатыр. Хан бол, қара бол, əркім
сыйлағанның құлы. Орайы келіп тұр. Себеппен отбасыңды көрсет, таныс,
біліс, жылы-жылы сөйлесіп, ыңғайы келіп тұрғанда бір-бірімен жүздерін
жылытып алмас па.?! Соны да білмеді - ау мына мұндарлар.
Қара кемпір түрегелді. Келіндеріне ақылын айтып, өзі басқарып-төскеріп
жүріп, тайлақ етін түгелдей көтеріп əкеп екі қазанға бөліп салды да,
ауылдастарға хабар берді. Қонақтар келгенше буулы жатқан теңді
шешкізіп, өздерінің əне бір болып - толып тұрған кезінен қалған көне
шапан, көне ішіктерді шығарды. Ал түгі қырылған көне кілем, көне
текеметтерді төр алдына жайғанда жаңа ғана жел ызғыған жүдеу үйдің іші
жайнап кетті. Қара кемпірдің өзі де таңырқап қарап тұр. Əне бір қарны
ашқан кезде Төлеу шіркін осы дүниелерге көз алартып тап - тап беретін.
Бір жолы орта қап астыққа сатпақ боп жатқанда үстінен шығып, ақырып жекіріп, алып қап еді. Соңыра, бұл өлгесін өздері білсін, ал көзі тіріде мына
дүние - мүліктен айырылар ойы жоқ. Жер түбінен бермен қарай атадан
балаға мирас боп, қолдан - қолға өтіп келе жатқан мына дүние басқаны
білмейді, ал бұған көне көздей бəрі ыстық. Бұның қайсысын алсаң да баяғы
құдіретті ата-бабаларының ұлылығының ізі сайрап жатыр. Мына көне
кілем, көне текеметке арғы - бергі заманның талай игі жақсыларының тəні
тиді, иісі сіңді. Күйеуі болыс боп, дүние дүңкілдеп тұрған əнебір бұлардың
айбарлы кезінде еңсесі биік ақ орданың төрінде осы кілем, осы текемет
жатып еді-ау! Ой, дүние-ай, соның бəрі, енді мінекей, көрген түстей!
Айтсақ нанбайды. Өзгені қойғанда, алдымен өзінің бауырынан өрген
балалары нанбайды.
Қара кемпір теңнен шыққан көне киімдерді қолына алып, бір- бірлеп қарап
шықты. Жас кездегі досын көп жыл өткен соң, қартайған шағында қайта
көргендей. Өзі сияқты бұлар да тозған. Жеңінің аузы қиылған. Түгі
қырқылған. Бояуы оңған. Жылдар бойы жүк астында жатып, умаждалып,
мыж - мыж боп қалған көне киімдер ажары тайып, əжім түскен көне
беттей.
Тыстан осы үйге беттеп келе жатқан кісілердің топырлап басқан аяқ
дыбысы естілді. Көңілі бұзылып бара жатқан қарт ана теп-тез бойын тежеп
ала қойды да, орнына барып отырды. Басында балықшылар өз үйіне
келгендей, ештеңеден именбей қауқылдап сөйлеп кірген-ді. Бірақ төрге
жайып тастаған қызыл ала төсенішті көргенде тіл - жағы байланғандай
тына қалды. Бастап кірген Мөңке мен Дос та күн сəулесінен
қымсынғандай, көз назары төменшіктеп жалма - жан аяқ киімдеріне
қарады. Кейін кіргендер де алдындағы үлкендердің тасасына тығылып, бірбірін итермелей бастады.
− Əй, аяғыңды шеш! - деді Мөңке.
Бəрін байқап, бəрін көріп, біліп отырған кемпірдің ауру қажытқан бет өңі
ажарланып кетті. Баяғы шаршысына кеп тұрғанда үйіне келген кедей кепшік дəл мына балықшылардай төрге беттей алмай, қипақтап - сипақтап
есік алдынан кететін. Ол кезде бұда ықыласы түскендерге ғана рай
білдіретін...
− Неге іркілдіңдер, терге шығыңдар! - деді кемпір. Балықшылар жапырлап
аяқ - киімдерін шеше бастады.
Мөңке мен Достың соңын ала төрге шыққан жас жігіттер əлі де болса бір
нəрсені бүлдіріп алатындай, қол-аяғын жаза алмай берекеттері кетіп отыр.
Қара кемпірдің көзін ала бере астарындағы көне кілемнің мап-майда түгін
ескек қажап көк мүйізденіп қалған алақандарымен абайлап сипады.
Қара кемпір оны да байқады. Өзінің топшылауы бойынша осыдан кейін
мына балықшылар бұны жапырлап ортаға алып арғы ата тегін, руын
сұрауға тиіс. Көре қал, арғы-бергі тегінде батыр болған, бай, би, болыс
болған кім бар деп қадалады. Ол ар сұраймын дегенше қара кемпір қай
атасында қора толы қой, үйір-үйір жылқы, мыңғырған мал болғанын есіне
алды. Онан өзінің күйеуі жеті жыл болыс боп, жалпақ елді жапырып билеп
тұрған сонау заманда қыз ұзатып, келін түсіргенін, қалыңмал, кит, ас тойлардағы сан түрлі сый-сыяпаттарға дейін есіне түсіріп, енді мыналар
соны қашан сұрар екен деп іштей əзірленіп отырған-ды.
Бірақ ешкім үндемеді. Сөзге шорқақ Дос басын бауырына алып, томаға тұйық отыр. Анда - санда қазан жаққа көзінің астымен қарап, бұл кезде бір
қайнап, қанды көбігін сапырып жатқан жас тайлақ етінің иісімен дем
алады. Ал Мөңке кемпір күткен жаққа тіпті аяқ баспады. Кеш бойы ол
кемпірден қайда бір келіспеген нəрселерді сұрап, жер шалғай, жол алыс,
жеткенше қиындық көрген шығарсыңдар деді. Бұл жақ; қонысқа қалай екен
деді. Онан ырызық - несібесі бірыңғай суға қарап отырған кісілердің қыр
қазағынан біраз айырмасы барын айтып, қайда бір келіспеген өнімсіз
əңгімелерді ежіктеп кетті. Атақонысын тастап, көріпшілік хал бастарына
түсіп отырған кісілердің көңілін делбегісі келді ме, келесіде қарт балықшы
теңіз жағасының тірлігін тіпті тасырта мақтап, күнделікті қазандық балығы
мен шабындығын, отын, суын көйітті. Соның бəрінде де қара кемпір қарт
балықшының сөзіне жөндеп құлақ аспай, салғырт тыңдап, шала ұғып отыр.
Қарт балықшының əңгімесіне тек əйтеуір көңілге бола бас изегені болмаса,
қалған уақытта құлықсыз, енжар, тек ернінің ұшымен жай ғана жауап
қатады.
Жастар жағы жұмған аузын ашқан жоқ. Үлкендер алдындағы өздерінің
дағдылы ибалылығын сақтап, шəкірт балаша монтия - монтия қапты.
Қонақасыдан кейін ғана тілдері шыға бастады. Бір топ жас араларындағы
əнші, домбырашыларды ортаға алып, өз алдарына оңашалана бастады.
Бетінен оты шыққан қараторы жігіт домбыра тартты. Онан осындағы əдет
бойынша ауылдың алты аузын айтты да, домбыраны қасындағыға ұсынды.
Ол қысылып қап, арғы жағындағы біреуге асырып жіберді. Домбыра
осылай қолдан -қолға өтіп, жүздерін жел қаққан жылтыр қара балықшы
жігіттерді аралап шықты. Жаңағы қараторы жігіттен кейін жеке əн салуға
ешқайсысының жүрегі дауаламады. Үй толы халық тұйыққа тірелгендей,
аңтарылып қалып еді, сол кезде əлгі жігіттердің арасында үркердей боп
бірыңғай отырған он шақты қыздың ішінен біреу шырқай жөнелді. Қара
кемпір көзін уқалап жіберіп, қайта қарады. Бəтір - ау, мынау... мынау
Айғанша ма, өй? .Бəсе, ертеден бері қасындағы біреу бірдеңе десе де
бетінен оты шығып, ернін тістей алатын осы ауылдың ұялшақ қыздарын
қайрап отырған-ды. Əн бастар алдында да Айғанша қасындағы қыздардың
құлағына бірдеңе деп сыбырлап, бастарын шұлғытып құптатып алды да,
салмақты жүзін жоғары көтеріп, сезімге шабатын сыршыл дауыспен
шырқай жөнелді. Балықшы жігіттер қыз əніне іле қосылып, өздерінің
суыққа қарлыққан əлем-тапырық дауыстарымен дүрілдетіп əкетті.
Ай қабақ, алтын кірпік, қызыл ерін,
Кел десең, неге аяйын аттың терін?!
Сары ағаш сазға біткен секілденіп,
Қай жерде отыр екен бұраң белім?!
Əн үзілгенде қараторы жігіт ұшып түрегелді:
− Осындай жігітті де күйікке салған қыз шіркіндер қандай қатал еді?!
Жұрт ду күлді. Ұялшақ қыздар бетін бір-бірінің тасасына жасырып, төмен
қарап кетті. Тек есік алдында бетін мұздай босағаға сүйеп тұрған осы
ауылдың келіншектері жаңағы қараторы жігіттің не дегенін, мына жұрттың
оған неге күлгенін аңдамай қап, бір- біріне қарады. Мына əн
келіншектердің қайда бір сырқырап тұрған жерін тауып, жүйкесін жанды
жерінен бір- бір басып өткен-ді. Баяғы ата-ана үйінде өткен өздерінің қыз
кезін, елін, жерін, суын, аға-жеңгесін еске салып, жаны жабырқап мұңайып
тұр. Кенжекей көзінде құйыла жаздап тұрған жасты жалма - жан кірпігімен
көлегейлеп, ұйқысы кеп қыңқылдап отырған кішкентай қызын бауырына
қыса түсті. Əншейінде өңін алдырмайтын Балжан да тап қазір көңілін
құйын соғып өткендей құп - қу. Ал балықшылар əлгі бір ала қалжың, ақтай
күлкіден тыйылып, жаңағы тоя жеген астан кейін денесін ауырлағандай төр
алдында теңкиіп - теңкиіп жатыр. Күні бойы ашық теңіз үстінде тұла
бойын суық алып келген кісілер енді қазір бұл жалғанда қандай
қиындықты бастарынан кеше жүрсе де, өздерінің өмірінде де аз ба, көп пе
осындай қуанышты шақтар да болғанын ойлап тірлікке тəубе қып
жатқандай. Кісі - қара лық толы үйде су сепкендей тынып қалған жұрт
кенет селк етті. Еңсесін шұғыл көтеріп, бəрі бірдей дыбыс шыққан жаққа
қарап еді; осының алдында ғана Қалау қара көлеңке бұрышта жарға
жауырынын сүйеп қалғып отырған-ды. Осынша жұртты баурап əкеткен əн
кенет кілт тоқтағанда томақ құлақ жігіт қасақана дəл осы сəтті тосып
отырғандай қор етті де, өз даусынан өзі селк етіп басын көтеріп алды. Бірақ
беті бүлк еткен жоқ. Өзіне жан-жақтан оқтай қадалған көзді көріп қабағын
қайта жұмып ала қойды.
Қара кемпір кісілерден қысылса да, бірақ іле - шала басқа бір уытты, əсерлі
жайға бой алдырып, қызын жаңа көргендей таңырқап отыр. Бұрын да
қызының ақжарқын, ашық мінезін ұнатып, балаларымның ішіндегі əкесіне
тартқан жалғыз осы қарағым деп жүретін. Бүгін соған көзі əбден жетті.
Айғанша бір дегеннен - ақ балықшы ауылдың қыздарын билеп - төстеп,
ұршықтай үйіріп алды. Қызының əнші екенін бүгін білді. Бұдан бұрын да
талай топқа түсіп, ысылып алған сияқты. Əнді бастағанда тұс - тұстан өзіне
сұқтана қадалған көздерден құйттай да қымсынбай, əдемі қара қасын керіп
тастап, бетінің ұшына қызғылт қан тепсінген нұрлы жүзін жоғары көтеріп,
бар жанымен беріле айтады екен. «Қызым үйде - қылығы түзде» деген...
Көп боп бəрі қосылып айтқан əнді қара кемпір өз өмірінде осы ауылдан
көріп отыр. Бұл өздерінде үрдіс емес. Халық бас қосқан небір айт, той,
бастаңғы, шілдеханаларда бұлар мықтағанда бір-екі кісі, əрілегенде кейде
үш кісі айтқаны болмаса, дəл мыналардай үй толы кісінің бəрі
қосылмайтын. Жəне мыналар жазбастан Батақтың Сарысының əнін айтты.
Сарының əнін бұ да жақсы көретін. Əнебір жылы Сарының сүйген жары Қыз Қосанды көргені бар. Ол кезде өзінің келіншек кезі. Ерте көктем
болатын. Шіркін, несін айтасың, қазақ үшін көктем айының орны бөлек
қой! Қыс бойы əр шұқырда бір- бір үй көрбасыр боп отырған жандар
көктем айына əрқашан аңсап жететің еді-ау! Сонан, ой, дариға - ай, қыс
кетіп, жер өңі кіріп, қыр ала - қанаттана бастағанда теңіз жағасын қыстаған
ауылдар жапа - тармағай, ұбап - шұбап қырға көшер еді ғой! Жастар бойын
сəндеп киінер еді. Жүйрік атқа мінер еді. Кеш болса жас қыз, сұлу
келіншектің аулын сыртынан торуылдап, сақ құлақ ит пен қора күзеткен
қойшының таң алдында талықсып қалғып кет - кенін аңдып жүргендері.
Есебін тапқан епті жігіт əлгі бір таң алдындағы тəтті ұйқының бір тұсында
қырағы, сақ ата - аналардың аузын аңқайтып кететін еді - ау! Сол күннің
ертеңіне əлгі қу шұнақ жігіт түк көрмегендей, жымсиып кешке соғып,
түнде өзі ыстық құшағынан шыққан сылқым қыздың жанынан атын əдейі
ойқастатып, күміс ер-тұрман күнге шағылысып жарқ - жұрқ етіп өтер еді.
Тіл қатуға жер тар. Көштегі кісі -қарадан қысылып, көңілдегі мен
көкейдегіні көзбен жолдап, қыз жүрегіне шоқ тастап кетер еді! Айт - айтпа,
өткен күнде белгі жоқ. Өз қызығы өзімен. Қыз Қосанмен кездескен сол
көктемнен бері қанша уақыт өтті. Енді міне, үлбіреген уыз бетке жексұрын
əжім түсті.
Қыз Қосанды алғаш көргенде алақанат жер əлі дегди қоймаған-ды. Малды жанды ауылдың сəні бөлек қой Əне, тырнадай тізілген ұзын шұбақ көптің
алдынан терең сай кездесті. Ауыр жүк артқан түйелер сайдан тайғанақтап,
абыр - сабырлап əзер - əзер өтіп, арғы бетке көтеріле бергенде сəні салтанаты оқшау тағы бір көшке кездесті. Иттер ырылдасып тұра қалды.
Екі ауылдың ер-азаматы анадай жерде ат үстінде иіріліп, тілдесіп алды да,
сосын қауқылдасып, үзеңгі қағысып бірге кетіп бара жатады.