Latin Common Turkic

Қан мен тер - 41

Total number of words is 4462
Total number of unique words is 2237
37.2 of words are in the 2000 most common words
53.9 of words are in the 5000 most common words
61.8 of words are in the 8000 most common words
Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
жымиып қана тұратын. Бір кісінің сауалына тура жауап бермей, сөз
арасына сөз салып, түлкі құйрықтандырып бұлтарып кете береді. Сұраққа
жауап бергеннен гөрі басқа кісіден өзі сұрағанды тəуір көретін-ді. Олар
Колчактың алдына жиі барып, жымиып күлгенмен, Америка елшісінің əлгі
астамшыл ірілігінен кейін Рошаль бұлардың бірде-біріне сенбеді. Ресей
жерінде орыстың дəм-тұзын татып, одақтас болғансып жүргенмен, ойлары
бұзық; бұл елді өз елімен терезесі тең көрмейді. Қазіргі Ресейге дəл бір
қаны сорғалап жараланып жатқан ірі аңның үстінен шығып, əрқайсысы əр
мүшесін бөлісіп алғандай, осылардың қай-қайсысы да қызылға үймелеген
жыртқыш. Анық жыртқыш.
Ротмистр Рошаль сұлу бикештің жиын ішінде жалғызсырап қалғанын
байқамады. Екі иығының басы түсіп, тұнжырап отырып қалған-ды. Ертеден
бері Рошаль мен ақсары бикешті бағып отырған Федоров дəл осы кезде
түрегелді. Стол басында отырған жұрттың сырт жағын айналып кеп, ақ
сары бикештің құлағына еңкейіп:
- Мына ротмистрді погонның бүлдіріп тұрғанын көрдің бе? Əйтпесе,
Иванов марқұмның «Сахарадағы Христосынан» несі кем? - деп күлді. Бұ да
осы бикеште көңілі бар жігіт. Сондықтан оның алдында Рошальды
əрдайым кекетіп, сүйкеніп жүретін əдеті. Рошаль түрегелді.
- Күл!.. Күл! - деді Федоровке.
- Е, несі бар? Жаназада отырғанымыз жоқ қой.
- Орыс халқының жаназасында отырсаң да, сенің ойыңа кіріп шығады
дейсің бе?
- Ақымақ! - деді Федоров.
- Күл! Күліп қал. Шет елдің табаны астында тапталып жатқан халық арына
да күлерсің сен.
Федоровтың араққа қызып алаурап алған беті кенет қаны қашып құп-қу боп
кетті. Бірақ Рошаль тілге келмей бұрылып жүре берді. Федоров шалғайласа
еріп сыртқа шықты. Ақсары бикеш те олардың соңынан іле-шала жүгіріп,
Рошаль мен Федоровтың арасында тұра қалды:
- Мырзалар, бұларың ұят! Құдай үшін өтінем, қойыңыздар. Сырт кісінің
көзіне түсіп, масқара боп қаларсыздар.
- Кешірім өтінсін. Əйтпесе, мен бұл балаға...
- Ер кісіде ірілік болу керек. А вы плебей, - деді келіншек.
- Не дедіңіз? - деді Федоров.
- Ештеңе емес. Жүріңіз. Бірдеңені бүлдіріп алмай тұрғаныңызда
бастығыңның қолына тапсырайын.
- Қаупіңіз мықты болды ғой.
- Үндемеңіз.
- Жоқ, алдымен мына күшік кешірім сұрасын, - деді Федоров қасарысып.
Рошаль əлгі бір ауыр ойдан өлі де арыла қоймаған-ды. Жарылап шеккен
темекіні лақтырып жіберді.
- Кешірім сұратам деп əуре болма. Сосын, бұл арада жанжалдасудың қажеті
болмас. Ертең де күн бар. Ертең қалаған жеріңде кездеселік, - деп оған
қолын созып еді, Федоров қолын бермей, бірақ қыр көрсетіп:
- Болсын!.. - деді де, ақсары бикешпен қоштасып кетіп қалды.
Оңаша қалғаннан кейін сұлу бикеш Рошальдың қолынан қысып ұстап
алды.
- Мұның арты немен тынар екен? - деді ол жас жігітке жабысып тұрып.
- Ертең көрерміз.
- Əлгіден қорқам...
- Ал мен сұлу келіншектердің күйеуінен ғана қорқам, - деп ол күлді де,
бикешті қолтығынан алып, бұл кезде би басталған кең залға беттеді.
***
Ақтар Ақтөбені алған күннің ертеңіне Еламан ерте тұрып, генерал
Черновқа барды. Өзіне иегімен нұсқаған бос орындыққа отырған соң: «Мен
елден шыққалы да біраз бопты. Мал бар. Жан бар. Шөп шабатын да мезгіл
болды. Ұлықсат етсеңіз, қайтайын», - деп еді, генерал Чернов үнсіз қостап
бас изеді. Колчак үкіметі атынан Еламанның кеудесіне медаль тақты. Осы
қазақтың ықыласын өздеріне аударғысы келген генерал ырза қыла түсейін
деген ниетпен Рошальға біраз ұзатып сал деп кеңес берді.
Осы офицерді тұтқындап ала кеткісі келген Еламан жол бойы қатар келе
жатып оған бірнеше рет көз тастады. Рошаль бүгін бір түрлі жабырқау.
Жолға шыққалы жұмған аузын ашқан жоқ-ты. Кенет Рошаль мырс етті.
Көлденеңнен көз салған Еламан жас офицердің бет өңінде тұрып қалған
ащы мысқылды байқады.
- Федоров деген бір досым бар еді, - деді Рошаль күліп.
- Оның кім? - деді Еламан, аяқ астынан көңілденіп. - Баяғыда «əліпті» таяқ
деп молладан таяқ жейтін баладай біреу емес пе өзі?
Рошаль бұл жолы əзілге ыңғай бермеді. Бет өңіндегі əлгі бір ащы ыза
ақырын-ақырындап сөніп, салқынқанды, сабырлы кескінге ауысты.
- Жоқ, ол ондай кеще емес. Сіз бен бізге де ұқсамайды. Ол өзі əскер үшін
жаралған жігіт.
- Офицер болды ғой?
- Иə, офицер. Сіз түсінесіз бе, жоқ па, білмеймін, əскери кісілердің тілінде
«рубака» деген сөз бар.
- Е, пəлі! Ондай кісіні қазақтар «Шаш ал десе, бас алады» дейді.
- Сіздерде тіпті дəлірек айтқан екен. Менің досым соның нағыз өзі.
- Бала ататегіне тартады ғой. Не қылса да досыңның əкесі де қылышынан
қан тамған əскери кісі болған шығар?
- Ол арасын білмедім. Менің естуім, əкесі əскер қатарында болмаған купец. Қазақ өлтіріпті деп есіттім.
- Бір жазығы болған да. Зəбірі өтіп кетті ме, кім білсін, əйтпесе орыс
байына қазақ қол көтермейді ғой.
- Мүмкін.
- Рошаль мырза...
Cap желіп келе жатқан ат басын Рошаль сəл тежеді. Бірақ жүзін Еламанға
бірден бұра қоймай, бүгін Ақтөбеден шыққалы тор шолақ аттың алдында
таяқ тастамдай жерде ұшып-қонып, құйрығы қылпылдап отыратын да
қоятын сары шымшықты бағып қалды.
- Ол досыңыз қайда? - деді Еламан. - Осында ма?
- Жоқ. Жолда келе жатыр.
- Жол-да?
- Иə, Омбыдан шыққан обозды басқарып келеді.
- Қанша мақтасаң да əкесі сияқты о да шаруашылық жағында жүрген біреу
болды ғой?
- Жоқ, ол нағыз жауынгер командир. Омбыдан қару-жарақ əкеле жатыр.
- Е-е!
- Мырза, біз алдағы уақытта тағы да кездесіп қалуымыз мүмкін.
- Қалай?
- Біз Аральскіде боламыз.
- Қашан?
- Көп ұзамас.
- Е, онда дегендей... біздің үйде қонақ боп дəм татарсыз.
- Танир... - дей түсті де, Рошаль кілт тоқтады. Осы бір есімге əр кездегідей
тілі келмей қысылып,- мырза, осы бір кішкентай құсқа қараңызшы, - деп
қамшы сабымен сары шымшықты сілтеді.
- Е, бұл бір жазықсыз сорлы. Кісіге үйір. Əсіресе, жолаушылап жалғыз келе
жатқан кісіге кəдімгідей қара.
- Мен де соны айтайын деп едім. Кейбір үлкен теңіздерде кемені қайырға
соққызбай, алдына түсіп бастап отыратын лоцман деген балық болады.
Мына шымшық мінезінен соны аңғарам.
- Есітпеген елде көп деген...
- Не дедің?
- Жаңағы балықты айтам, - деді Еламан. Рошаль жортып кетті. Жалғызаяқ
жолмен тырнадай тізіліп келе жатқан кісілердің алдына түсіп алып, осыдан
қашан ілгері жақтан кішкентай қаланың аласа үйлері жыпырлап қоя
бергенше тартты да отырды. Жапан түзде жетімсіреп отырған жұпыны
қаланың шеткі көшесіне кірді. Көзіне басып киген фуражканың күнқағары
астынан оңы мен солына бірдей назар салып, қай үйге тоқтасам деп келеді.
Қызылдардың жуық маңда жоқ екенін біледі. Өз есебі бойынша бұл арада
Алашорданың отряды болуға тиіс. Рошаль қаланың орталығындағы еңселі
биік үйге ат басын тіреді. Үсті-басының шаңын қақты. Беті-қолын жуды.
Сонан соң қасына екі жас офицерді ертіп, кішкентай қаланың шет
жағындағы өзбек байының асханасына барды. Ертерек бір кезде
кірешілерге ілесіп келе жатып əлдеқалай адасып қалған өзбек жігіті қазіргі
күнде қанасына кеп байып алған. Аласа үйдің іші көк ала түтін. Қатығы аз
болған соң тұз бен бұрышты басып салған көк жасық астың иісі үй ішінің
азғантай ауасын тарылта түсіпті. Tөp жақ столда отырған екі орыс жігіт
қызып қапты. Екеуі екі қыздың төсіне басын салып, жыртылып-айырылған
жарқыншақ дауыспен өздерінің аузына осындайда түсетін «Очи черные»
деп үйді бастарына көтеріп жатты.
- Көңілсіз емес сияқты, - деді жас офицерлер күліп.
Ротмистр Рошаль үй ішіне көз тастап өтті де, жаңағы жас жігіттердің
қасындағы бос столға кеп отыра берген-ді. Стол үстінде құжынаған қара
шыбындар ду ете қалды. Масаң жігіттер бастарын көтерді. Ертеден бері
ұрынарға қара таба алмай іші пысып отырғандай, бірден бұларға тиісті.
- А, офицер мырзалар...
- Алтын иық төрелер...
- Қош келдіңдер... сендердің денсаулықтарың үшін, ха-ха!
Рошальдың жанындағы бір жас офицер қып-қызыл боп атып түрегеліп еді,
Рошаль оны етегінен басып тоқтатып қалды:
- Отыр!
- Мына иттердің...
- Қайтесің?!
- Жоқ-ау, қорлығы өтіп барады.
- Көне бер. Ертең мұнан да ауыр қорлықты көресің, - деді де, ротмистр
Рошаль есіктен еңкейіп кіріп келе жатқан ірі, қара бұжыр кісіге қарады.
Жалғыз Рошаль емес, жұрттың бəрі алдарындағы асын қоя сап, мына бір
түр-түсі бөлек кісінің жойқын зор бітіміне қарады. Өзінің шашы өсіп, бетаузын сақал-мұрт басып кеткен. Үстіндегі киімдері де біртүрлі. Қай киімі
де өзіне лайықтап тікпей, басқа біреудің иығынан сыпырып алып кигендей.
Бұтындағы шалбардың шолтиған балағы сіңірлі жуан сирағының
тұсарлығын жабуға жарамай, бура сан балтырдың бұлшық еттері жүрген
əзірде бұлт-бұлт ойнайды. «О, ғажап! Мынау нағыз гладиатор ғой» деп
ойлап, Рошаль зор денелі кісіден көзін айырмай отыр.
Асхана қожасы - домаланған семіз қара өзбектің де есі шығып кетіпті.
Бейне бақшасына түйе түскен диқаншыдай, қара бұжыр кісіге үрейлене
қарады. Ал қара бұжырдың олармен, сірə, ісі болған жоқ; офицерлерден
аулақтау жерге барып отырғасын официантты шақырды.
- Ақшаң бар ма? - деді официант.
- Міне, ақша! - деп бұжыр қара шалбардың қалтасын сыртынан басыпбасып қойды. «Мынау орыстың көпесін өлтіргеннен сау ма?» деді
асхананың қожасы ішінен. Сосын ол официантқа:
- Сұраған тамағын бер, - деді. Сосын аяғын ұшынан басып кеп, бұжыр
қараның қасына тоқтады.
- Сəлеметсіз бе?
- Сен кімсің?
- Мен... Мен осы асхананың қожасымын.
- Сен де менің ақшамды тексере келдің бе?
- Жоқ, жоқ.
- Е, онда құлағым сенде. Айта бер.
- Өзіміздің мұсылмансың ба?
- Иə, мұсылманмын.
- Қазақсың ба?
- Қазақпын.
- Есімің кім?
- Оның саған қажеті қанша? - деп анау алара бір қарал еді, асхана қожасы:
- Айтпай-ақ қой... айтпай-ақ қой, - деп қолын сілкілеп шегініп бара жатты.
Бұжыр қара Кəлен еді. Түрмеден қашып шыққалы бір жеті. Сонан бері кісіқараның көзіне түспейін деп кіл елсіз даламен жүріп, ассыз-сусыз əлі
құрып бара жатқасын бұнда амалсыз бұрылып еді. Көше толған əскер екен,
енді мына офицерлерді көріп қорықса да, сырт өңін салмақты ұстады. «Ішісыртымды бірдей ғып тойып алайын, сосынғысын көре жатармын» деп
ойлады да, алдына келген асты жапырып жеп жатыр еді, Рошальдерге
тиісетін əлгі масаң екі жігіт түрегелді. Қыздарын қолтықтап кетіп бара
жатты да, көзі бұжыр қараның алдында босап қалған ыдыстарға түсті де
тұра қалды:
- Мəссаған! Азық-түлік неге құрып кетті десем... қалаға Гаргантюалар
келген екен ғой!
- Гаргантюа, а-ха-ха!..
Кəлен басын көтермеді. Қыздарға сүйкімді бір қылығын көрсеткісі келді
ме, қылжаң жігіттер Кəленге бұрылды.
- Əй! Əй, тамыр, тоқта!
Кəлен назар аудармады. Табақ түбінде қалған қол басындай етті қарпып
асап еді, ет сіңір екен. Бұл кезде біраз əл жиған Кəлен енді ішкен астың
ақысын қалай төлеудің есебін таба алмай, шиқылдаған көк жасық сіңірді
асықпай ақырын шайнап отыра беріп еді, əлгі масақ жігіт:
- Мұның аузында бір қойдың еті бар, - деп күлді де, Кəленді қыл өңештен
қыса қойды. Кəлен қол қатпады. Əншейін ойнап тұрған шығар деп ойлап
еді; жоқ, алқымынан алған қол өңешін буындыра сығып бара жатты.
Кəлен:
- Тамыр, қой енді, - деді. Қылжақбас жігіттер қарқ-қарқ күлді. Кəлен
түрегелді.
Қара бұжыр беті қатты бұзылыпты. Ертеден бері көзінің қиығын айырмай
отырған ақ офицерлер есінен шығып кеткен еді; қылжақбас жігітті
кеудеден нұқып итеріп қап еді, ұзын бойы серейіп құлап түсті. Жұрт тына
қалды. Жігіттің мастығы тарқап кетті. Бұжыр қараға бір өзінің əлі жетпесін
байқағасын Кəленге енді екеуі екі жақтан жабылып, бір-екі қол сілтеді.
Оның ар жағында не боп, не қойғанын жұрт байқамай да қалды. Кəлен
қарсыласуға шамасын келтірмеді, екеуін екі қолымен жағасынан ұстады да,
басын басына сүзістіріп, сарт еткізіп соқты да, итеріп тастады. Сосын түк
болмағандай орнына барып отырды да, тамағын жей бастады. Шал
официант шегіншектеп, офицерлердің столына қарай ығыса берді. Кəлен
енді өзінен ешкім ақша сұрай қоймас деп ойлап отырғанда ішке əскерше
киінген екі қазақ жігіт кірді. Қолдарында мылтық. Кəлен қолға түскенін
білсе де қозғалмады.
- Айда, тұр, - деді олар.
- Қайда апарасыңдар?
- Тексереміз.
- Əй, шырағым, мен бір ұзақ жолдан қажып келе жатқан кісімін, қажай
беріп қайтесіңдер?
- Ақсақал, сөзді қой. Документің бар ма өзіңнің?
- Орыстар болмаса, қай қазақ өзін қағазға түсіріп пагорнайлатып жатады.
- Ақсақал, қиқаңды қой. Документің бар ма? - деп шикіл сары жас жігіт
кіжіңдеп қоймаған соң, Кəлен оны ымдап қасына шақырып алды. Шикіл
сары өзіне оңашалап айтатын бір құпиясы бар екен деп ойлап, «Е, немене?»
деп жетіп барып еді, «саған керегі дəкмент пе, міне, менің дəкментім» деп
Кəлен стол астына таман көлегейлеп отырған қолының кір-кір бармағын екі
саусақ арасынан көрсете қойды. Шикіл сары жігіт қызарып кетті.
Қолындағы мылтықтың найзасын Кəленнің кеудесіне тіреп:
- Тұр, алға түс! - деді ақырып.
- Əй, жарқыным, шелтеңдеме. Менің жанымды алатын əзірейіл сен болсаң
да асымды ішіп алғанша тұра тұр.
- Атамын. Тұр!
Кəлен үндемеді. Бұларға Рошаль келді.
- Сендер кімсіңдер? - деді ол шикіл сарыға.
- Осындағы Алашорда отрядынанбыз.
- Мен генерал Чернов армиясының офицерімін. Мына кісіге тимеңдер.
Шарасы құрыған жігіттер үн-түнсіз шығып кетті. Рошаль официант шалды
шақырып ап Кəлен ішкен астың ақшасын төледі. Кəлен мына орыс
офицерінің ар жақ ойын аңғара алмаса да, абыржыған жоқ. Жайбарақат
отырып асын ішіп, жайланып алды. Ауылдағы əдетпен дұғасын оқып, бетін
сипады. Сонан соң ғана түрегелді. Екі қолын артына салып, қасында үнсіз
тұрған ақ офицердің алдына түсіп:
- Мен əзірмін. Əлгі мені қамайтын абақтыларың қайда? - деп сыртқа беттеп
жүре берді. Қолға түскен кісі секілді емес. Мына түрі бейне ел қыдырған
ерке кісінің қонған, түстенген үйін билеп-төстеп: «Кəне, қайда жатамыз?
Бізге салған төсек қайда?» - деп өктемсіп тұратын бұ да дағдылы бір
еркіндігі сияқты.
Ротмистр Рошаль:
- Қайда кетем десең де ерік өзіңде. Ал сау бол! - деді де, бұрылып жүре
берді. Кəлен оның соңынан таңдана қарап тұрды да, басын шайқап:
«Апырай, мынау бір əділ орыс екен» деп ойлады.
***
Еламан бет сүйегіне шақыр етіп қылыш тигенде көзі қарауытып кетті.
Қолындағы қылыш уысынан сусып түсіп бара жатқанын сезбеді. Өзі де
осыдан артық бойын билей алмай, шапқан аттың шаужайынан сыпырылып
түсіп бара жатты. Жерге денесінен бұрын басымен соқты да, есінен танып,
талықсып кетті. Есін жиғасын да біразға дейін көзін ашпады. Өзінен гөрі
жаңағы ақ офицердің айла-тəсілі əлдеқайда артық екенін ойлады. Құдай
сақтап қайта қылыш қағыс тиді. Əйтпегенде тірі қалуы екіталай еді; ақ
офицер қайта оралып соғады-ау деп ойласа да, бірақ қансыраған денені
қозғауға дəрмен жоқ еді; əлгінде құлағанда тақымы астынан ойнақтап
шауып кеткен ақтабан ат қайтып оралып, қасынан кетпей оқыранып тұрып
алды. Еламан ақ офицердің жуық маңда жоқ екенін білгесін ептеп жүрегі
орнына түсті. «Жігіттер қайда?» деп ойлағанша болмай, бір топ кісі
дүсірлетіп шауып келіп, аттан домалап түсе сала Еламанға ұмтылды.
- Тірі ме?
- Басы аман ба екен?
- Қан көп ағыпты.
- Киіз күйдіріп басу керек.
- Өй, киіз... киіз табыңдар?
- Тоқымның шетінен кесіп алыңдар!
Біреу Еламанның басын сүйеді. Біреу аузына су тамызды. Түтеген киіздің
иісі шықты. Іле-шала қан тоқтамай, жанын шығара солқылдатып əкетіп
бара жатқан бет сүйегіне быжылдатып киіз күйдіріп басты.
Жігіттер Еламанды көтеріп арбаға салды. Атқа бишік үйірді. Доңғалағы
майланбаған ескі арба орнынан сықырлап ақырын қозғалды. Еламан көзін
аша түсті де, ащы тер құйылып бара жатқасын жалма-жан жұма қойды.
Еламан кезерген ернін жалап су ішкісі келді. Тұла бойында қызу бар. Алабөле екі бетінің ұшы шыдатпай өртеніп барады. Баяғы бір балық аулап
жүргенде бұл дəл бір осындай халді басынан кешетін. Қылшылдаған қыста
күні бойы теңіз үстінде болған кісілердің кешке қарай суыққа шалдыққан
беті осы қазіргідей дуылдап күйіп бара жатады. Ондайда үйге жету қиын.
Қарсы жел кеудеден итеріп тұрып алады. Үйге кірер-кірместе сырт киімін
сыпырып тастап, келіншегі маздатып жағып қойған отқа жақындайды.
Иығында ішік. Қарсы алды маздаған от. Əрі-беріден кейін үлкен
қазандықтың көмейі қызыл шоққа толып кетеді. Суық алған бойына сонда
да жылу бармайды. Тек қос шекесі қызып, үсік шалған беттің ұшы тұз
сепкендей тызылдап аши бастайды. «Отқа сонша түскенің не? Кейінірек
отырмайсың ба?» - дейді Ақбала. Еламан қарақошқылданып бартиып
ісінген бетін бұрып, Ақбалаға күле қарап: «Шынында да, отқа шабынып
кеттім білем», - дейді. Осы сөз Ақбалаға түрпідей тиетін. Кешке бір төсекте
қатар жатқасын да Ақбала бұған тіл қатпай, іргеге қарап үнсіз томсарып
алатын-ды.
Ақ пен қызыл арасында бұлар кең жазықта отырған үлкен ауылдың
іргесінен өтті. Əскерден жүрегі шайлығып, запы боп қалған халық
бұлардың қарасын көргеннен үйлеріне тығылып қалған болу керек, сыртта
кісі-қара көрінбеді. Иттер де үрген жоқ. Əли жол бойы Еламанның қатты
қиналғанын байқап келе жатқан-ды. Ол мана ауылдың іргесіндегі сай
бойынан бір арқадай жоңышқа шауып əкеп, Еламанның астына төсеп еді;
сонан кейін оның жаны саябыр тауып, көзі ілініп кетті. Қас қарайғасын
бұлтсыз ашық аспанда түнгі жұлдыздар самсап жыпырлап қоя берді.
Шалғай бір шетте толық қып-қызыл айдың төбесі қылтиды. Еламан
назарын алмай қарап жатыр. Тірлігін тауысып, батып бара ма? Əлде жаңа
туған ай ма? Жарық дүниеге жаңа келген қызылшаңа шаранадай, бұ да осы
мына түн жамылып түнеріп тұрған дүниеге жүрексінгендей жатырқай
қараған айдың қылтиып келе жатқан төбесі ме?
Еламан батыс қай жақ, шығыс қай жақ айыра алмады. Бір ізбен шұбырған,
артынып-тартынған ауыр обоздың бас-аяғына көз жетпеді. Тек көз
байлаған қараңғыда пысқырған аттар, сықырлап ақырын қозғалған
арбалардың доңғалағының біркелкі үні құлаққа келеді. Обоздың ілгергі
жағында бара жатқан біреу ыңылдап еді; Еламан құлағын тіге қалған, бірақ
о да ұзаққа бармады, ыңылдап бастаған əннің аяғы бірте-бірте əлсіреп
барып үзіліп кетті де, түнгі дала тағы да жым-жырт бола қалды. Еламан тас
төбеде түнгі жұлдыздар жыпырлаған тұңғиық қап-қара аспанға қыбырсыз
қарап жатып генерал Чернов пен ротмистр Рошальды есіне алды. «Қандай
тамаша адамдар» деп ойлады. Кісі жау деп ойлауға қимайды. Колчак
үкіметі атынан медаль тапсырып тұрып, адал қызметі үшін шын көңілден
алғыс айтқанда, апырай, бұл сол арада қысылғаннан жерге кіре жаздап,
тезірек кеткісі кеп, əпі-шəпісі шығып болған-ды. Бұларды бір күншілік
жерге шығарып салған жас офицер тіпті қатты ұнады. Қас жау болса да,
жақсы кісіні жек көріп, жамандық ойлаудың қиыны-ай! Қоштасар жерде
Черновтың да, Рошальдың да көзіне тура қарай алмады. Атқа міне сала
қамшы басты. Күні бойы қасындағы кісілердің оқ бойы алдына түсіп алып,
атты ауыздыққа керді де отырды. Сол күні жолшыбай бір қонып, ертеңіне
ел орынға отыра Шалқарға жетті. Келе сала Петр Дьяковты іздеп тауып
алды да, оңаша үйде екеуден-екеуі ұзақ отырып сөйлесті. Сөзінің соңында
бұл Дьяковке Омбыдан шыққан обозды айтып еді, Дьяковтың көзі жайнап
кетті. Бір күн дем алғасын, бұл қасына жүз қаралы жігіт алып, тағы да
жолға шықты. Жым-жырт даланы дүбірлетіп тартып отырып, келесі күні
Ырғыз бен Шалқардың екі арасындағы жұрт «Қызыл үй» деп атап кеткен
бекетке жетті. Осы арада азырақ аялдап, жергілікті халықтан бұл күндері
ешқандай обоздың өтпегенін білді. Əли бастаған төрт жігітті ілгері
оздырып жіберді де, өздері кешкі салқын түсісімен атқа отырды. Ертеңіне
түс ауа бергенде шолғыншы жігіттер оралды. Омбыдан шыққан обоз жол
бойы кездескен бірде-бір қалаға соқпай, үнемі сырт айналып, елсіз дала
жолымен келе жатқанын хабарлады. Бұлар тағы да атқа отырды. Қырдағы
биік қара жалдың тұсынан өтетін кіреші жолға жеткесін Еламан жігіттерді
екіге бөлді. Əли басқарған топ обоз өтетін жолдың өкпе тұсындағы терең
сайға бекінді де, бұл Еламан өз кісілерімен олардың қарама-қарсы бетіндегі
қоңыр төбенің астында аттарын тізгіннен тұқыртып ұстап əзір отырған-ды.
Көп ұзамай көз ұшынан шаң шықты. Əне-міне дегенше ауыр жүк тартқан
түйелер маң-маң басып, атты арбалар сықырлап, үлкен обоздың алды бұлар
ертеден бері бой тасалап отырған ұрымтал жерге жақындап келе берді.
Азғантай күзет мүлде бейқам. Бір-екеуі мылтығын арбаға əншиін тастай
салып, өздері ат айдаушының қасында аяғы салақтап отыр. Ал əнебіреу
фуражкамен бетін көлегейлеп, арба үстінде шалқасынан сұлап жатыр.
Бірнеше солдат обоз келе жатқан жолдың жел жағына шығып, ат тізгінін
бос тастап, қалғып-шұлғып келе жатты.
Еламан жігіттеріне жылдам көз тастады. Сол сол-ақ екен, құдды сең
қозғалғандай Еламанның ақбақай атымен құйрықтасып тұрған қырық-елу
жігіт бұл жақтан лап қойды. Дəл осы сəтте обоз жылжып бара жатқан
жолдың арғы жағынан, сай бойынан Əлидің жігіттері де қиқулап шығашыға келді. Ақтардың көбі қаруына қол соза алмай қалды. Қайсы біреулер
қолындағы мылтығын оқтай алмай сасқалақтап жатқанда, тұтқиылдан
тиген жігіттер жайпап өтті. Тек қарсыласудың жолы қалмағанын байқаған
қара атты офицер тұра қашты. Еламан Тентек Шодырдың баласын бірден
таныды. Оның Колчактың қаһарына ілігіп, дəрежесі төмендеп келе
жатқанынан хабардар. Еламанның есі-дерті де жас Федоровпен жүзбе-жүз
кездесу еді. Бұның астындағы осы жолғы ел аузына ілігіп жүрген бір
өңірдің аяқты жылқысы болатын. Жайшылықта көз тартпайтын қораш.
Бауыры салбыраған бие қарын. Арқасы да үлкен ерден ауыспайтын тұрқы
кішілеу ат-тұғын. Есесіне, бірақ, кеудесі кең. Арқасынан бауыры əлдеқайда
жазық. Жазатайым қиқу шығып, тақым қысса түрі өзгеріп сала беретін.
Еламан атына сенді. Жəне ұзаққа жібермей, өкпе тұстан қосылып еді.
Федоров қара атты қос өкпеден қанша тепкілесе де, арасы алшақтап ұзай
алмады. Онан сайын атқа қамшы басып, тақтайдай жазық даламен
жұлдыздай ағып бара жатып артына жалтақтап қарап қояды. Еламан ақ
бақайға қамшы салған жоқ. Мұндайда аянбай барын сала сілтейтінін
білгесін əншиін тізгінімен демеп қояды.
Аралары жақындай түсті. Сірə, жақындағанда Федоров бұл күтпеген əдіс
жасап, атын шұғыл бұрды да, үстіне төніп қалған бұған енді оның өзі тап
берді. Еламан қапелімде қайтерін білмей, сасып қалды. Керек десе
дұрыстап бойын да жия алмай, үрейлі көз Федоровтың ақсиған тісін,
жалақтаған қылышын көрді. Бұл ыңғайланып бір амал қылам дегенше
болмай, екеуі айқаса кетті.
Aт екпінімен ағызып өтіп бара жатып асығыс сілтеген қылыш оған да,
бұған да тимеді. Екеуі де алғашқы айқаста-ақ бір жағына шыққысы келгенді.
Аттарын шұғыл бұрып, қайта айқасқанда көк болат Еламанның көзінің
алдынан жарқ етті. Қорқыныш қолын күрмеді ме, бұл, əйтеуір, құлаш
жазып қайрат қыла алмады.
Еті қызып алған аттар басына əл бермей, екеуі екі жаққа ала қашты. Жел
жоқ. Ауа қапырық. Бұл кезде күн еңкейіп бесіндікке барып қалған. Құбыла
бетте шоғырланған қоңыр бұлтқа қорғаланған. Əлем жүзін жеңіл кіреуке
басып мұнартып тұр.
Еламан онан гөрі өзінің осалдау соққанына ызаланып, аттың басын анадан
гөрі бұрынырақ бұрып еді. Федоров та тайсалмады. Екеуі де тап осы жолы
ажалға анық бас тігіп, бір-біріне тайсалмай ұмтылып еді... «Иттің
баласының қолының қаттысын-ай» деді Еламан ішінен.
Обоз таң алдында тоқтады. Қалжыраған кісілер көз іліндіріп, мызғып
алғасын күн қызбай қайта жүріп кетті. Еламан кешегіден гөрі бүгін тəуір.
Кешегі ақша бұлттан айыққан аспан қазір түпсіз дүниедей қашықтал
кеткен. Бұл əдетте ертеңгілік теңізге шыққанда тас төбеде дəл осындай биік
аспан жарқырап тұратын. Теңіз де көк. Аспан да көк. Тура қаратпай көз
қарып алады. Ау салған жерге қайықтың тұмсығын туралап бұрғасын бұл
қос ескекті бір əуенмен ақырын тартып келе жатады. Теңіз үсті шырадай
тынық. Тек су малшыған қос ескек сықырлайды. «Осы ескегі түскірдің
құлағын майлап алатын. Өзі де тозды» деп ойлап, бұл сонау күн
жарқыраған көгілдір аспанға, онан теңізге қарайды. Əлдеқайда шағалалар
шаңқылдап, қомағай сорлылар қолға түскен олжасын бөлісе алмай
қиғылық ұрып жатады...
Еламан көк аспан қарып бара жатқан көзін кірпігімен көлегейлеп жұма
түсті де, іле-шала қайта ашты. Қазір де көз алдында көк аспан. Көгілдір
ауа. Шөбі қураған сұр дала да осы қазір реңі жұмсарып, көкшіл тартып
жатыр. Ағарып таң атқалы жағы талғанша шыр-шырлаған сұр торғай күн
қызар алдындағы көк мұнар ішінде қанатының ұшы дір-дір етеді. Көз
ұшында шырылдап тұрады да, кейде құдды құлап түскендей құлдырап кеп
қол созымдай ғана жерге ілініп тұрып қалады. Еламан кішкентай қозғалса,
осы бір бейкүнə сорлыны үркітіп алатындай қорқады да, қыбыр етпейді.
Дала өмірінің баяу тірлігіне бойы үйренген сұр торғай арба үстінде жүзі
жоғары қарап жатқан кісінің көз алдынан кетпей қояды. Оның кіпкішкентай тұмсығын, безектеген тілін, моншақтай қап-қара көзін көріп
жатқан Еламанның есіне қай-қайдағы түседі. Сонау жастай жетім қалған
балалық шағы есіне түседі. Онан бай ауылдың қозы-лағын баққан шағын
еске алады. Жалаң аяқ. Күс-күс табанның жарығына шөңге кіріп, аяғын
ұстап шоңқайып отыра қалатын. Шөңгені алып тастағасын да ауырған
аяғын баса алмай сылтып жүргені. Ұшына тиген аяқ күп боп ісіп кетті.
Аяғының солқылдап қатты ауырғаны сонша бір жолы шырт ұйқыда жатып
«апа!» деп жылап оянып еді.
- Елаға, қалайсыз? - деп Əли атын қатарластыра берді. Еламан жас жігітке
сездірмей көзін сүртті.
- Су жоқ па? Тамағым кеуіп қалды.
- Қазір, - деді де, Əли атын тебініп, обоздың ілгері жағына қарай шаба
жөнелді.
Қас қарая бұлар Шалқар қаласының шетіне ілікті. Еламанды дереу
дəрігерге апарды. Бет сүйегі аман екен. Қылыш тиген жерге дəрі жағып
таңып тастады. Ертеңіне Еламан кештеу оянып еді. Көзін ашса, күн
көтеріліп қапты. Төсегінің бас жағында еңгезердей біреу отыр екен. Бұның
оянғанын байқаған бойда анау да бұны бас салып құшақтай алды. Еламан
оны осы арада ғана таныды.
- Кəлен ағай-ай, тірі екенсіз ғой.
- Аллаға шүкір.
- Сізбен де кездесетін күн бар екен ғой.
- Ей, шырағым-ай, адам шіркін ит жанды емес пе... Дəм-тұз таусылмаған
соң сібеулеп біз де жеттік қой. Ал, бала, бұнда келгелі сенің біраз
жағдайыңа сырттан қанып жатырмын. Қосылғандарың құтты болсын.
- Рақмет, Кəлен аға.
- Сен қай кезде-ақ бізден гөрі орыстарға бір табан жақын едің.
Жаңылмапсың. Орыстың жолын ұстапсың, оң болсын.
- Заман жолы болғасын...
- Жөн, жөн. Ал, жарақатың қалай?
- Құдай оңдап, офицердің қылышы тайып тиді. Əйтпегенде ініңнің
жағдайы қиын болатын еді.
- Қылыш тисе темір өзек кім бар дейсің?.. - деп Кəлен де өз ішінен бір
тəубеге келгендей боп отырды да, кенет қораздана күліп: - Сайыстарыңның
аяғы не болды? Əлде қылышпен бетіңді бір осқызып алғасын бас сауғалап
қаша бердің бе? - деді.
- Баяғы Тентек Шодырдың баласы. Иттің қолы қатты екен.
- Е, солай ма? Əкесінің кегін қайтармаса да, қармысын қайтарған екен, деді Кəлен күліп.
Еламан Кəленнің жүдеу түріне жаны ашып қайта-қайта қарай берді.
Баяғыдай түн қатып жорық-жортуыл бүгінде бұның бойына лайық емес.
Кəлен сияқты қайратты кісі табан тіреп істеп кететін ауыл арасының
азғантай кəсібінде берекет қалды дейсің бе? Еламан сөз арасында
жапсарлап онан ендігі тірліктің жөнін сұрап еді, Кəлен ыңғай бермей:
- Жұмысты қайтем, - деп қолын сілтей салды. - Қартайдың қой.
- Мына сөзіңді жеңгеміз есітпесін.
Кəлен төмен қарап тұнжыраған күйі басын изей түсіп:
- Ай, Еламанжан-ай, кісі кəрілікті мойындамайын десе де, елуден асқасын
баяғы бала кезде тікен кірген, асық тиген, қыз шымшыған жеріңнің бəрі
сырқырап ауырып тұратын көрінеді ғой, - деді күрсініп.
***
Хан-Дауров қол астындағы командирлерді жинап алып, дивизияның
алдында тұрған тығыл-таяқ міндеттерді жаңа-жаңа айта бастағанда ақтар
аяқ астынан шабуылға шықты. Бұл жолы атты əскер мен жаяу əскер тізе
қосып, бірін-бірі сүйемелдей отыра шабуылға шыққан күші басым жау
салған жерден қорғаныс шебіне сұғынып кіріп, апырып-жапырып бара
жатқан еді. Окопты тастай қашқан Хан-Дауровтың жауынгерлері алдыартына қарамай қаша бастаған хабар жеткен бойда, Хан-Дауров сөзін дереу
үзіп:
- Əскерлеріңе жетіңдер! Тез! Тез жетіңдер, - деді асықтырып. Командирлер
сыртқа ұмтылды. Дьяков атқа жетем дегенше бірнеше снаряд жарылды.
Дьяков үзеңгіге аяғын салам дегенше басын ала қашқан атқа əрең мінді.
Көзі жасаурап, ілгергі жақтан ештеңе көре алмай қойды. Сонан тек қара
жалдың басына шауып шыққанда ғана ар жағындағы жусанды жазық
далада қашып келе жатқан өзінің жігіттерін көрді. Ағызып келген бойда
аттан түсе сала:
- Қайт! Қа-айт! - деп əркімге бір ұмтылып еді; бірақ мыналар өрт ішінен
шыққандай екен. Ешкімді, ештеңені көзге ілген жоқ; көзге ілгендер де
қолына құмандай наган ұстаған мына біреудің əркімнің аяғына оралып,
əлек-шəлек боп жүргеніне түсінбеді. Сосын «есі дұрыс па өзінің?»
дегендей оған одырая қарайды да, өтіп кетеді. Құмандай наган қолынан
түсе жаздап, ананы бір, мынаны бір тоқтатпақ боп жынына тие бергесін
қайсыбіреулер оны мықтап бір боқтайды да, табаны жарқылдап қашып
бара жатады.
Дьяковтың көкірегі сырылдап, кеудесі қысыла бастады. Көзіне құйылған
жоса-жоса терді сүрткелі қолын көтере беріп еді, үстіне келіп қалған
солдатты көрді. Сол арада ол көзіне құйылған терді сүрте алды ма, жоқ па,
оны соңыра лазаретте жатқанда қанша ойласа да есіне түсіре алмады. Есіне
түсіргені - еңгезердей солдатқа қарсы жүгірді. Бұл «Тоқта!» десе де,
басқалар сияқты мынаның да тоқтамасын білді. Сосын оның қолындағы
мылтыққа шап беріп жармаса кетті. Солдат сасып қалды. Жұрт жанын
сауғалап қашып жатқанда мына бір өз денесін əзер көтеріп жүрген есалаң
неменің бұны неге тоқтатпақ болғанына түсінбеді. Мылтыққа
жармасқанына, тіпті түсінбеді. Түгіне түсінбесе де қолына жармасып,
жұлқылап жатқасын, қарсыласпай бере салды. Сүйтті де, «енді қайтер
екен?» дегендей оған қарап еді; əй, сірə, мынаның есі дұрыс болмас.
Мылтықты жұлып алған бойда басынан асыра жоғары көтеріп:
- Жол-дас-тар-р... Бауыр-лаарр... - деуін деді. Бірақ шырылдаған дауысын
өзге түгіл, оның өзі де есіткен жоқ-ты. Осы кезде бұлардың соңынан оқ
жаудырып, қуып келе жатқан жау да келіп қалған еді. Дьяков қиқылдап
жөтелді.
Аяқ астынан басталған шайқастың тағдыры осы арада, тап осы қазір
шешілетінін білді. Осы бір я ары, я бері болатын шешуші сəтте аяғын баса
алмай, əлі құрып бара жатқасын ол қасында қашарын да, қашпасын да
білмей ақырып тұрып қалған əлгі еңгезердей солдатқа қарап еді; о да бұған
қарады. Көзіне көзі түсті. Жаутаңдаған жанардан айта алмай тұрған ар
жағындағы жалынышты көрді. Енді болмаса оны құлап қалатындай
қорықты да, ұмтылып барып жас бала құрлы көрмей көтеріп алды.
Бұлардың жанынан Еламан жүгіріп өтті. Жаңа ғана көп дүрмекке ілесіп
қашқан бір топ кісі анадай жерге барғасын қайырылып тұра қалып еді, əне,
олар да Еламанның соңынан айғайлап, жауға қарсы жүгіріп барады. Сол
сол-ақ екен, жан-жақтан «Алға! Алғалаған» дауыстар шықты.
«Айналайындар-ай!» -деді Дьяков. Көзіне тер құйылды ма, əлде көңілі
босады ма, дүние бұлдырап кетті. Дьяков еңгезердей солдаттың қолынан
You have read 1 text from Kazakh literature.
Next - Қан мен тер - 42
  • Parts
  • Қан мен тер - 01
    Total number of words is 4527
    Total number of unique words is 2350
    35.7 of words are in the 2000 most common words
    52.8 of words are in the 5000 most common words
    61.0 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Қан мен тер - 02
    Total number of words is 4421
    Total number of unique words is 2363
    34.9 of words are in the 2000 most common words
    50.4 of words are in the 5000 most common words
    58.0 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Қан мен тер - 03
    Total number of words is 4448
    Total number of unique words is 2321
    36.7 of words are in the 2000 most common words
    51.4 of words are in the 5000 most common words
    59.7 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Қан мен тер - 04
    Total number of words is 4430
    Total number of unique words is 2308
    34.8 of words are in the 2000 most common words
    49.6 of words are in the 5000 most common words
    57.9 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Қан мен тер - 05
    Total number of words is 4454
    Total number of unique words is 2220
    36.8 of words are in the 2000 most common words
    53.2 of words are in the 5000 most common words
    61.1 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Қан мен тер - 06
    Total number of words is 4479
    Total number of unique words is 2318
    36.4 of words are in the 2000 most common words
    52.4 of words are in the 5000 most common words
    60.9 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Қан мен тер - 07
    Total number of words is 4451
    Total number of unique words is 2371
    36.1 of words are in the 2000 most common words
    51.3 of words are in the 5000 most common words
    59.6 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Қан мен тер - 08
    Total number of words is 4437
    Total number of unique words is 2344
    34.5 of words are in the 2000 most common words
    50.2 of words are in the 5000 most common words
    58.5 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Қан мен тер - 09
    Total number of words is 4412
    Total number of unique words is 2343
    35.0 of words are in the 2000 most common words
    50.2 of words are in the 5000 most common words
    57.9 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Қан мен тер - 10
    Total number of words is 4449
    Total number of unique words is 2341
    34.8 of words are in the 2000 most common words
    50.2 of words are in the 5000 most common words
    58.6 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Қан мен тер - 11
    Total number of words is 4412
    Total number of unique words is 2315
    35.6 of words are in the 2000 most common words
    51.7 of words are in the 5000 most common words
    59.6 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Қан мен тер - 12
    Total number of words is 4405
    Total number of unique words is 2351
    35.7 of words are in the 2000 most common words
    52.1 of words are in the 5000 most common words
    59.8 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Қан мен тер - 13
    Total number of words is 4316
    Total number of unique words is 2293
    35.7 of words are in the 2000 most common words
    50.9 of words are in the 5000 most common words
    59.1 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Қан мен тер - 14
    Total number of words is 4324
    Total number of unique words is 2198
    37.3 of words are in the 2000 most common words
    54.1 of words are in the 5000 most common words
    62.9 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Қан мен тер - 15
    Total number of words is 4389
    Total number of unique words is 2222
    35.3 of words are in the 2000 most common words
    51.5 of words are in the 5000 most common words
    60.0 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Қан мен тер - 16
    Total number of words is 4408
    Total number of unique words is 2321
    35.0 of words are in the 2000 most common words
    51.0 of words are in the 5000 most common words
    58.7 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Қан мен тер - 17
    Total number of words is 4269
    Total number of unique words is 2351
    33.3 of words are in the 2000 most common words
    47.5 of words are in the 5000 most common words
    56.0 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Қан мен тер - 18
    Total number of words is 4370
    Total number of unique words is 2340
    34.6 of words are in the 2000 most common words
    50.9 of words are in the 5000 most common words
    59.5 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Қан мен тер - 19
    Total number of words is 4340
    Total number of unique words is 2298
    34.8 of words are in the 2000 most common words
    50.3 of words are in the 5000 most common words
    58.9 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Қан мен тер - 20
    Total number of words is 4396
    Total number of unique words is 2310
    35.7 of words are in the 2000 most common words
    52.3 of words are in the 5000 most common words
    60.8 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Қан мен тер - 21
    Total number of words is 4349
    Total number of unique words is 2261
    37.3 of words are in the 2000 most common words
    52.7 of words are in the 5000 most common words
    60.0 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Қан мен тер - 22
    Total number of words is 4378
    Total number of unique words is 2252
    36.7 of words are in the 2000 most common words
    52.7 of words are in the 5000 most common words
    60.6 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Қан мен тер - 23
    Total number of words is 4274
    Total number of unique words is 2203
    37.3 of words are in the 2000 most common words
    52.5 of words are in the 5000 most common words
    61.3 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Қан мен тер - 24
    Total number of words is 4271
    Total number of unique words is 2227
    37.0 of words are in the 2000 most common words
    52.3 of words are in the 5000 most common words
    60.3 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Қан мен тер - 25
    Total number of words is 4382
    Total number of unique words is 2232
    38.4 of words are in the 2000 most common words
    54.1 of words are in the 5000 most common words
    62.2 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Қан мен тер - 26
    Total number of words is 4298
    Total number of unique words is 2135
    38.8 of words are in the 2000 most common words
    54.8 of words are in the 5000 most common words
    63.3 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Қан мен тер - 27
    Total number of words is 4343
    Total number of unique words is 2275
    36.5 of words are in the 2000 most common words
    53.2 of words are in the 5000 most common words
    61.6 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Қан мен тер - 28
    Total number of words is 4325
    Total number of unique words is 2295
    36.8 of words are in the 2000 most common words
    51.0 of words are in the 5000 most common words
    59.1 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Қан мен тер - 29
    Total number of words is 4297
    Total number of unique words is 2144
    38.4 of words are in the 2000 most common words
    52.4 of words are in the 5000 most common words
    61.1 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Қан мен тер - 30
    Total number of words is 4316
    Total number of unique words is 2330
    36.1 of words are in the 2000 most common words
    51.5 of words are in the 5000 most common words
    59.4 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Қан мен тер - 31
    Total number of words is 4351
    Total number of unique words is 2095
    35.7 of words are in the 2000 most common words
    51.7 of words are in the 5000 most common words
    60.4 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Қан мен тер - 32
    Total number of words is 4265
    Total number of unique words is 2396
    35.0 of words are in the 2000 most common words
    50.1 of words are in the 5000 most common words
    56.7 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Қан мен тер - 33
    Total number of words is 4341
    Total number of unique words is 2196
    36.8 of words are in the 2000 most common words
    53.2 of words are in the 5000 most common words
    60.4 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Қан мен тер - 34
    Total number of words is 4466
    Total number of unique words is 2269
    36.4 of words are in the 2000 most common words
    51.8 of words are in the 5000 most common words
    59.5 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Қан мен тер - 35
    Total number of words is 4440
    Total number of unique words is 2326
    34.3 of words are in the 2000 most common words
    48.9 of words are in the 5000 most common words
    55.7 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Қан мен тер - 36
    Total number of words is 4337
    Total number of unique words is 2333
    36.2 of words are in the 2000 most common words
    52.1 of words are in the 5000 most common words
    59.5 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Қан мен тер - 37
    Total number of words is 4346
    Total number of unique words is 2321
    35.0 of words are in the 2000 most common words
    51.4 of words are in the 5000 most common words
    59.4 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Қан мен тер - 38
    Total number of words is 4312
    Total number of unique words is 2383
    36.1 of words are in the 2000 most common words
    52.5 of words are in the 5000 most common words
    60.8 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Қан мен тер - 39
    Total number of words is 4278
    Total number of unique words is 2311
    35.9 of words are in the 2000 most common words
    50.4 of words are in the 5000 most common words
    59.0 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Қан мен тер - 40
    Total number of words is 4369
    Total number of unique words is 2213
    37.5 of words are in the 2000 most common words
    53.3 of words are in the 5000 most common words
    61.3 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Қан мен тер - 41
    Total number of words is 4462
    Total number of unique words is 2237
    37.2 of words are in the 2000 most common words
    53.9 of words are in the 5000 most common words
    61.8 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Қан мен тер - 42
    Total number of words is 4393
    Total number of unique words is 2371
    35.3 of words are in the 2000 most common words
    51.2 of words are in the 5000 most common words
    59.1 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Қан мен тер - 43
    Total number of words is 4406
    Total number of unique words is 2237
    37.5 of words are in the 2000 most common words
    53.3 of words are in the 5000 most common words
    61.2 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Қан мен тер - 44
    Total number of words is 4370
    Total number of unique words is 2241
    35.0 of words are in the 2000 most common words
    50.6 of words are in the 5000 most common words
    59.3 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Қан мен тер - 45
    Total number of words is 4302
    Total number of unique words is 2188
    35.2 of words are in the 2000 most common words
    50.9 of words are in the 5000 most common words
    59.6 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Қан мен тер - 46
    Total number of words is 4393
    Total number of unique words is 2285
    36.9 of words are in the 2000 most common words
    53.5 of words are in the 5000 most common words
    60.4 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Қан мен тер - 47
    Total number of words is 4406
    Total number of unique words is 2290
    34.3 of words are in the 2000 most common words
    50.1 of words are in the 5000 most common words
    57.2 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Қан мен тер - 48
    Total number of words is 4373
    Total number of unique words is 2175
    35.2 of words are in the 2000 most common words
    50.8 of words are in the 5000 most common words
    58.3 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Қан мен тер - 49
    Total number of words is 4321
    Total number of unique words is 2337
    34.2 of words are in the 2000 most common words
    49.5 of words are in the 5000 most common words
    57.5 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Қан мен тер - 50
    Total number of words is 477
    Total number of unique words is 378
    42.0 of words are in the 2000 most common words
    52.9 of words are in the 5000 most common words
    59.1 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.