Қан мен тер - 31

кісілер кімнің қайда кеткенін білмеді. Тəңірберген де осы бұлаң - таланда
қасындағы жігіттерден көз жазып қалған-ды. Өрт иісін сезгесін - ақ
сиырлар өкіріп, жылқылар құлын, тайларын араларына алып жаны
ышқынып жүйткіп жосып жүрді де, бір кезде бар тобымен дүсірлеп кеп
Қандыөзекке қойып кетті. Суы терең, ағысы қатты өзектің екі беті тік жар
еді. Тəңірберген Қандыөзекке мінбелеп тоқтады.
− Жануарлар - ай, қырылады - ау... Қырылады - ау енді! Су беті жылқыдан
көрінбеді. Есі шыққан жылқылар құрықтай мойнын созып пыр-пырлап
өзектің арғы бетіне барды да, тұмсығы жарға тірелгесін жалт беріп кейін
қарай салды. Қайтар жолда кəрі - құртаң аттар, буаз биелер əлсіреп, өз
денесін өзі ауырлағандай су түбіне бата бастады. Құлын, тайлар
Қандыөзектің қатты ағысына шыдамай, су ішінде басы қылтылдап ығып
бара жатып, жаны ышқына шыңғырып кісінегенде Тəңірбергеннің төбе
құйқасы шымырлап кетті. Бұл өзі анада болыс ағасы өлгенде де көзіне жас
алмаған зəті қатты жігіт еді; көз алдында суға кетіп қырылған жылқыларды
көргенде шыдап тұра алмай, ат басын асығыс бұра берді. Ақ арғымақ ит
тұмсығы батпайтын биік қар қамысты кеудесімен омыраулап жарып келеді.
Қапелімде аттың омырауын, тұмсығын, құрықтай ұзын мойнын нар
қамыстың сойы тілгілеп қызыл ала қан ғып тастаған-ды. Аяң басқан сайын
арғымақ таңым астында дір-дір етеді. Жас бала білегіндей нар қамыс жанжағынан шыпыртып сабалап, маса - сона талап тұла бойы шиедей болған
мырза ат үстінде отыра алмай, олай бір, бұлай бір бұрылып, тақа
болмағасын басын зегірен бешпеттің жағасына тығып, жол еркін ақ
арғымаққа беріп, ат жалын құшып жатып алды. Тəңірберген қалың қамысқа
ілгері леп кірсе де, ана жақта жау шапқан халықтың улаған - шулағаны
емес, ана жолы Қалау қолға түсірген түрікпен жігітінің шырқыраған жан
даусындай; қол - аяғын қыл шылбырмен байлап, жапан түзде қалдырған
жігіттің дəл бір Тəңіріден ажал тілеп, шыр - шырлаған жалынышты
үніндей. Тəңірберген құлағын баса жаздады. Атын тебініп, қамыс арасына
тереңдеп кіре түсті.
Өрт етек алған сайын қамыс ішіндегі жан-жануардың есі шықты, қайыру
бермей, құлындай шырқырап қамыс арасынан үйір - үйірімен қашып шыға
бастады. Жөнеуіт ханның жігіттері қуып əлек болмай, қарауылға іліккенін
атып құлата берді.
Қой, ешкі, қатын - бала аяқ астында қалды. Қамыс іші қара қошқыл түтін.
Біреуді біреу көрмей, ана қыздан, əке баладан айырылып, ызы - шу халық
өрт астынан жүгіріп шығып жатыр. Үсті-басын өрт шалған, бет-аузы күлді
күйелеш кісілер өрт ішінен жүгіріп шыққанда қарсы алдында мылтығын
кезеген түсі суық түрікпендер тұр еді. Сеңсең құрайыш астынан шүңірек
көздері зəр шаша қадалады. Ат үстінен мылтықтарын кезеп, өрттен шыққан
кісілерді айдап əкеп бір араға иіріп жатты...
Қолға түскен кісілерде ес - түс жоқ. Жөнеуіт ханның жігіттеріне
қарсыласпай, айдаған жаққа топырлап жүріп келеді. Алғашқы лектің ішінде
Əли, Қалау, Төлеу, Дос бар. Судыр Ахмет сүріне берді.
Алты-жеті түрікпен жар басындағы балықшылар аулынан бір қора кісіні
айдап шықты. «Мал - мүлкіміз жоқ, бізді қайтер дейсің», - деген оймен,
бұлар үйлерінен қозғалмай отырып қалған-ды. Қамысқа тығылған
халықтай емес, əзір бұлардың қыры жығыла қоймаған. Үсті-басы бүтін.
Мөңке, Рза, Құлтума қатар келе жатқан-ды. Бұлардың үстіне қамыс
арасынан шыққан бір қора əйелді айдап əкелді. Рза Айғаншаны алыстан
таныды. Əлгі бір қарбаласта орамалын жоғалтып апты. Қалың қара шашы
бұрқырап, қыз жүзін жауып кеткен. Үстінде қызыл шегі бар ақ шыт көйлек.
Шамасы, құрбашы болу керек, басқаларынан гөрі өзгешелеу киінген бір
түрікпен анадайдан ақ арғымағын ойқастатып кеп Айғаншамен
қатарласты... Ат үстінен еңкейіп əлдене деп тіл қатып еді, Айғанша
үндемеді.
− Құдай - ай, қор болдың - ау! - деді Рза өзінің дəрменсіздігіне күйініп.
− Бізді қайтер екен, ə? - деді Құлтума балдағымен шойнаңдап ырғып басып.
− Кім білсін?..
− Атар ма екен?
− Атса ататын шығар.
Құлтума сүрініп кетті. Осыдан кейін буыны дірілдеп, аяғын баса алмай
балдағы тайып кете бергесін Рза оны қолтығынан алды. Түрікпендер
əйелдерді асықтырып, қамшы сілтеп қуалай жөнелді. Рза Төлеудің екі
əйелін көрді. Кішкентай қызы ере алмағасын Кенжекей қолына көтеріп
алды. Айғанша көппен бірге жүгіре түсті де, кенет тоқтай қап, кейінгі
жақта келе жатқан Əлизаны сүйемелдеді. Мөңкенің жөргектегі баласын
етегіне салып алған кəрі əйел жүгіре алмай, алқынып аяғын əзер басып
келе жатыр екен.
− Қор болдың-ау! - деді Рза тістеніп.
***
Түрікпендер жылқыларды үйір-үйірімен айдап əкеп, Бел - Аранның бет
алдындағы кең жазыққа иірді. Малдарды айдап апару үшін сақадай он
жігітті таңдап алды. Көшкен -қонғанда жүк артатын кісілер өз алдына.
Оларды басқаларға қоспай, өз алдына бөлек алып шығып, алдарына салып
айдай жөнелгенде қатын-балалар у-шу болды.
− Санай бастады! - деді Құлтума сыбырлап. Мөңке жаңа байқады: бір
сызық бойына тізіп қойған үш ауылдың ер-азаматын түрікпендер басынан
түсіп санап келеді екен. Тоғызға дейін санап, оныншы кісіні саптан сүйреп
алып шығып жатыр.
Əли Төлеумен қатар тұрған-ды. Бай мырзасының əзір қыры жығыла
қоймапты. Етегін шалулаған боз шекпеннің белін бумай, сыртынан
желбегей кие салған екен. Қамшысы да қолында. Ондыққа ілігем бе деген
оймен үрейлі халық арасында түрікпендіктерден көз қиығын айырмай
тұрған-ды. Қатер өзінен кетіп қасында тұрған Төлеу оныншы болғанда
жүрегі орнына түсті.
− Бауырларым - ай!..- деді Төлеу сасқалақтап. Қатар тұрған кісілер оған көз
салмауға тырысты. Төлеу құдды мойнына бұғалық түскен асаудай, өзін
саптан алып шықпақ болған түрікпеннің табанын жерге тигізбей сүйреп
ала жөнелді. Қауқиған сеңсең бөрік астынан айнала төңіректі қапысыз
бағып тұрған түрікпендердің ішінен біреуі атын ытқытып жетіп барды да,
Төлеудің арқа - жонын остырып тартып - тартып жіберіп еді, төртпақ
палуан денелі жігіт басын иығына тығып бір уыс боп бүрісе қалды да,
жыландай ысқырған қамшы астында қайқаңдап жүгіре жөнелді.
Түрікпендер мəз боп қарқ - қарқ күліп жатыр. Тек бағанағы құрбашы
күлген жоқ. Уысында қысып алған қамшы сабымен басындағы ақ сеңсең
құрайышты көзіне таман ысырып қойды. Қалақтай қыр мұрны сопақша
бетінде жалданып тұр. Имек мұрынның үш жағы үстіңгі ерніне тиер тимес. Күнге күйген қайыс қара беті жыбыр етпей, шүңірек көзімен қазақ
жігіттерін қыбырсыз бағып қапты. Əсіресе, қамшы астында қайқаңдап қоя
берген жаңағы ірі қара жігітті көргенде, Хиуада тұратын ағылшын офицер
есіне түсті. Сыртынан «сары сайтан» деп атайтын ағылшын офицері əнебір
жолы өздеріне қару -жарақ беріп, қазақ жеріне жөнелтіп жатып: «Қарудың
мықтысы - қаталдық», деп ескерткен. Сосын өзінің тəжірибесін айтып:
«қараңғы халық қара күшті сыйлайды. Қазақ па, қарақалпақ па, өзбек пе,
шапқан аулыңның он адамнан біреуін атып кет. Онан халықтың ештеңесі
кетпейді. Қорыққан ел қарсы тұра алмайды», - деп кеңес берген-ді.
Құрбашы есік пен төрдей арғымақтың үстінде қамшы ұстаған қолымен
бүйірін таянып апты.
Құлтума:
− Келіп қалды. Енді қайттік? - деп қасында тұрған Мөңкеге тығыла түсті.
Түрікпендер жақындаған сайын Құлтума жаны дызығып, балдағымен
ырғып, Мөңкенің бір ана, бір мына жағына шыға берді. Еңгезердей сіңір
қара түрікпен жарық ернін жалап қойып, қамшы сабымен қазақтарды
кеудеге түртіп санап келеді. Мөңкеге үш кісі қалды. Қыпылықтап тұрған
Құлтума бір ырғып Мөңкенің арғы жағына шықты. Сіңір қараның суық
жүзі жалт етіп, қадала қарап еді, жерге кіріп кете жаздаған Құлтума қолаяғынан əл кетіп, сілейді де қалды. Сіңір қара екі бүктеп алған қамшымен
Мөңкенің кеудесін қаттырақ нұқып:
− Тоғыз, - дегенде, мына жақта тұрған Құлтума шыңғырып жіберді. Екі
түрікпен оны сүйрей жөнелді. Құлтуманың қолынан балдағы түсіп кетті.
− Ағажандар - ай... бауырларым - ай... құтқарыңдар - р!.. - деп артына
жалтақтап, жалғыз аяғымен демеп баса алмай, сүйретіліп барады. Оған
қараған түрікпен жоқ. Келесі ондықтарды сүйрелеп алып шығып ауыл
үстін у-шу, азан - қазан қылды да жіберді. Құрбашы қасындағы кісілеріне
бірдеңе деп тіл қатып еді. Олар аттарын тебініп, жаңағы ондықтарды жан жағынан қоршап тұра қалысты. Бəрі де бір қолымен мылтығын кезеп,
шүріппені басқалы əмір күтіп тұр.
− Ойпырым - ай, мынау сұмдық қой.
− Жауыздар - ай...
− Сорлыларды...
Құлтума жан - жақтан үңірейген мылтық аузына көз тоқтатып қарай алмай,
қолымен бетін басып алды. Төлеу үнсіз. Көзін жерден алмай тұрса да,
құрбашының қамшы ұстаған қолын кенет қаһарлана көтеріп алғанын
басқадан бұрын көрді. Түрік пендер де, қазақтар да демін жұтып тынып
қалды. Бəрі де құрбашының жоғары көтеріп алған қолына қарап, түс жоқ,
өң жоқ қатып қапты. Құрбашы қолын сілтеп қалғанда бірнеше мылтық
тарс-тарс атылды. Төлеу өзін атқан сіңір қараға жалт қарады. Оң тигенін
білді. Тек қай жеріне тигенін білген жоқ. Ол өзінің жас екенін, өлгісі
келмейтінін ойлады. Тек оны мына сіңір қараның неге білмейтініне
түсінбеді.
− Жауыздар!
Сіңір қара бір атқаннан құлата алмағанына ызаланды ма, аппақ тісі ақсиып
кетті. Ол екінші рет атқанда Төлеу қос қолымен кеудесін баса қалды. Бірақ
сонда да құламай, қос тізесі бүгіліп тұрған жеріне шөгіп отыра қалды.
Қолына іліккен жусандарды қармалап, осқылап жерді тырналай бастады.
Көз алдында жаңа ғана шалқып жатқан теңіз, Бел -Аран, өзін атқан жаңағы
сіңір қара түрікпен бұның өзімен бірге түпсіз меңіреу құрдымға із-түссіз
батып бара жатты. Төлеу басын астына ала гүрс етіп жерге құлап түсті.
Құлтума оң тиген бойда жан тапсырды. Жаны шығар алдында басын
көлегейлеген қолын бір серіпті де, отырған жеріне жантайып жығыла кетті.
Тілеу - Қабақ руының бір жігітіне оң қағастау тиген еді. Жігіт қаша
жөнелді. Құрбашы атын тебініп қалды. Құтыла алмасын білген жігіт жалт
етіп артына қарағанша болмай түрікпен сыпыртып кеп машықты қалпынша
шабатын жағына қисая берді. Зырқырап бара жатқан жігіт кенет қалшиып
тұра қалды. Омырауы ашылған ақ көйлектің жағасынан шыққан қылша
мойнының сағағын ала сермеген қылыш күнге шағылыса жарқ етті.
Жөнеуіт ханның жігіттері бұған да мəз бола қарқ - қарқ күлді.
Қалған он бір кісіні түрікпендер бір- бір оқпен жайғара салды. Сонан кейін
мұндағы түрікпендер шапқыласып мал басына кетті. Кейінірек қалған қыз келіншектерді осылай қарай айдады. Қыз-келіншектер көш жерден аңырап
дауыс салып келеді. Көп еліктің арасынан ағасының алпамсадай ірі денесін
бірден таныған Айғанша қол - аяғынан əл кетіп, қасындағы бір əйелге
асыла кетті. Бір жан жұбатқан жоқ. Айғанша жүгіріп барып ағасының
өлігін құшақтай алды.
− Бауырым... Аға - екем!..
Түрікпендер қалған қыз - келіншектерді алдына салып, айдап əкетіп
барады. Ішінде Төлеудің кіші əйелі мен Тəңірбергеннің балдызы - бай
ауылдың сұлу қызы бар. Құрбашы Айғаншаны күтіп, қарайлап тұр.
Айғанша кенет құрбашының көзін ала бере атып түрегелді. Құрбашы жалт
қарады. Қыздың қолындағы кездікті көрді.
− Жақындама!..- деді Айғанша. Құрбашы табан жерден тап берді. Көзді
ашып - жұмғанша қамшымен кездік ұстаған қыз қолын қақ білегінен
тілдіріп өтті. Қыз шыр етіп отыра қалды. Кездік түсіп кетті. Құрбашы
күлімсіреді де, ат үстінен созылып, жерде жатқан кездікті іліп əкетпек боп
еді, Мөңке осы сəтті тосқан екен. Атылып барып кездікке қолының ұшы
тие берген құрбашының желкесіне қонжиып отыра кетті. Енді бір
қимылмен оны жерге ат үстінен жұлқып түсірді де:
− Атты ұста! - деді.
Айғанша шылбырға жармасты. Мөңке арғымаққа бір- ақ ырғыды. Айғанша
да Мөңкенің таралғысынан ұстап қатарласа берді. Мөңке қызды іліп алды
да, ат басын Бел - Аранның кезіне туралап ағыза жөнелді. Үш түрікпен
ілесе қуды.
Төлеуді ататын сіңір қара түрікпеннің көк қасқа арғымағы салған жерден
суырылып шықты. Ол бірақ боз арғымаққа жете алмасын біліп, иығынан
бес аттарын алды. Ағызып келе жатып, жалғыз қолымен көздеп атып еді, оқ
Мөңкенің басын жалап өтті. Қарт балықшы ат жалына еңкейіп, бұғып
келеді. Қайта - қайта көз қиығын қуғыншыларға тастап жалтақтай берді.
Боз арғымақ ұзын мойнын ұшқан қудың сұңғағындай созып жіберген.
Тастақ жерді тасырлатып, пыр - пырлап ұшып келеді. «Жануар - ай, қандай
асыл мал едің». Мөңке қуғыншыларға тағы да бұрылып қарап еді. Көк
қасқа атты түрікпен əлденеге кейіндеп қалған екен. Оның алдына енді
кейінгі екеу түсіпті. Аттары жете алмасын білгесін үсті-үстіне оқ жаудырып
келеді. Бір оқ атқа тиді. Боз арғымақ əлденеге сүрінгендей болды. Бойынан
əл кетіп бара жатқанын сезген жануар соңғы рет жан ұшыра шұрқырады да,
мойнын астына ала құлады. Мөңке мен Айғанша домалап түсті. Мөңке
ұшып түрегелді. Жалма - жан қолынан ұшып кеткен бес атарға жармасып,
бір тізелеп отыра қап алас -қапаста көздемей асығыс атып еді. «Тимеді ау», - деп ойлап еді, жоқ, түрікпеннің қолындағы қылыш ұшып түсті. Тізгін
де қолынан шығып, ат жалын құша құлады. Сөйткенше көк қасқа атты
түрікпен келіп қалған екен. Екі жолдасының көз алдында оққа ұшқанын
көрсе де беті қайтатын емес. Қауқиған қара бөрік астынан қадалған көзін
қарт балықшыдан айырмай, тістері ақсиып кіжініп апты.
Мөңке онан бұрынырақ атып еді; бірақ оғы біткен мылтық от алмады,
түрікпен атқан оқ Мөңкенің дəл кеудесінен тиді.
***
Артынан қуғыншы шықпасын білген Жөнеуіт ханның жігіттері ешкімнен
айылын жимады. Өздері шапқан ауылдардың малын, жанын айдап ел
көшкендей ызғытып улатып, шулатып қайтты. Арал, Каспий аралығындағы
аң болмаса, адам аяғы баспаған Үстірттің маң жазығын бетке ұстай отырып
елсіз түзбен асықпай, ақырын жүріп отырды. Тек мал -жан шөлден қатал
қырылуға қарағанда, сонау ел шетінде шалғай жатқан Қасқа - жол,
Қаратамақ тұсында тағы да теңізге құлады.
Бұл Арал теңізінің сыпыра батыс беті; осыдан Қарақалпаққа жеткенше тік
жар, қатпар -қатпар көк шық. Құлауын тауып түспесе көлікті кісі түгіл
жалғыз - жарым жаяулар да теңіз жағасына маңайлап бара алмайды. Көп
жүрген қалашылар мен ел тонаушы ұрылар ғана теңізге төнген құз шыңдардың белгілі - белгілі тұстарында көк тасты жарып шыққан мұздай
бұлақ суын ойында ұстап, дəл үстінен құлатып отыратын.
Мыналар да теңіз жағалығындағы суы бар жердің бəрін біледі екен. Құз
шыңның тіс сындырғандай мұздай суына мал-жанды қандырғасын сол
араға бір түнеп, ертеңіне ертелете тұрып, өзара қауқылдасып атқа қонды.
Арттан шаң шықпағасын асықпады. Жер аяғы алыс. Осы ыстықта көп
малды тырқыратып қуалай бермей, үйір-үйір қып бөліп, отын алғызып
əуенімен айдап отырды.
Мал айдайтын да, жүк артатын да қазақтар. Олармен бірге төрт-бес
түрікпен үнемі мал басында. Көз жазбай торуылдап отыратын қатал.
Алғашқы күні қашпақ болған бір жігітті табан аузында атып тастады.
Сонан бері мал айдаушыларды алдарына салып, ілгері оздырып жіберіп,
қыз-келіншектен дəмесі барлар кейінде, көш басында келеді. Олар алғашқы
күні - ақ тұтқындағы қыз - келіншектерге сөз салды. Мұндай жердегі
Жөнеуіт ханның салты бойынша қолы жеткені қалағанын əкетпей,
таңдауды тұтқын қыздар мен келіншектердің өздеріне берді. Қыз келіншектер ауылдан шыққалы шананың басына бүркеп, ат үстінде сыңсып
келе жатқан-ды. Іштерінде үн шығармаған Балжан ғана. Балжан басына
түскен үмітсіз халді біліп, бірден қатайып алды.
Түрікпендердің Жөнеуіт ханнан кейінгі басшысы сіңір қара болатын.
Кешеден бері ол Айғаншаға қайта - қайта қиястап кеп қасынан кетпей
қойып еді. Бірақ қыз тіл қатпады. Сіңір қара жақындаса сырт айналып,
үнсіз безеріп ала бергесін, бір рет ол көк қасқа арғымақты тебініп қап
үзеңгі қағыстырып кен, қыз астындағы аттың тізгінінен ұстады. Осы арада
өжет қызды өзіне қарай қатты жұлқып бұрып алды. Айғанша тайсалмады.
Сіңір қара түрікпен қара елтірі құрайыш астынан көзін қадап, демін ішіне
ызғармен жұтып алған-ды. Ол күле білетінін де көрсеткісі келгендей,
күтпеген жерден жымиды. Соның өзінде жылтыр қара беті жылымай, тек
тістеніп алған жұп - жұқа ерін арасынан аппақ тістер ырсиды.
− Көнесің. Əйтпесе, күшпен көндірем, - деп қыздың көзіне кірпік қақпай,
қадала қарап тұрды да, ілгері жүріп кетті. Айғаншадан кейіндеу келе
жатқан Тəңірбергеннің балдызы бұл екеуін сыртынан бағып отырған-ды.
Сіңір қара кеткен бойда сұлу қыз астындағы күрең жорғаны тебініп,
тайқалтып кеп Айғаншаға қатарласты.
− Құрбым, қасарып қайтесің? Шара қалмады ғой. Көнсейші.
− Өзің көнгенсің ғой?
− Қайтем?.. Қалағаныңа ти деп отыр ғой, өзім əнебір жастауының етегінен
ұстаймын.
− Құтты болсын! Тойыңа шақырарсың.
− Тұтақ! Таңдағаныңа тимесең, соңыра тастағанына зар боларсың.
Кешке қонған жерде Тілеу - Қабақ байының қызы бір түрікпеннің
жетегінде кетті. Айғанша екі күннен бері аузына ас алмаған-ды. Сіңір қара
оған су бергізбей, қысымды қатайта бастады. Түс ауа шөл қинаған қыз ерсіз
жайдақ ат үстінде отыpa алмай, белі үзіліп бара жатты. Күн кештете
түрікпендер Қасқажол, Қаратамақтың деңгейіне жетті. Ұзақ жүрістен
көліктің белі талғасын осы араға аялдамақ. Шың үстіндегі қотыр қара,
баялыштарды құшақ - құшақ қып əкеліп, маздатып от жақты. Қыз келіншектер ас пісіріп жатқанда мына жақта жорықтан олжалы қайтқан
шапқыншылар түңгі оттың сəулесінде қауқылдасып сөйлесіп жатты. Сіңір
қара түрікпен олардың əңгімесіне араласпай, кеш бойы көзінің астымен
Айғаншаны бақты да отырды. Оның əмірі бойынша бұл түні де
түрікпендер Айғаншаны ортаға алып, отты айнала қоршап жатқан-ды.
Айғанша бүгіннен қалса аяғы алысқа түсіп кететінін білді. Мыналарға
күдік туғызғысы келмеген қыз қараңғы түнде қабақ жапқызбай лапылдап
жанған оттың шетіне қисайды. Жүзі суық қатал кісілер көз жазбай, аңдып
жатқанын білді. Түн ортасы ауа бұны ұйқы қысты. Əсіресе, таң алдындағы
тəтті ұйқы талықсырата бастағанда өз қолын өзі қанын ағыза қырқып алды.
Қанша сақ болғанмен ұзақ жортуылдан талған шапқыншылар түн ортасы
ауа тегіс ұйқыға кетті. Іштеріндегі ұзақ аңдысқаны - сіңір қара еді. Айғанша
да ала - бөле осыдан қорқып еді, ол қор ете қалғанда қыз сақтықты
ұмытып, басын көтеріп алды. От сөніпті. Күл арасынан сақшының ояу
көзіндей жалғыз шоқ қана жылтырады. Айғанша əуелі шоққа қарады.
Сосын отты қоршап жатқан түрікпендерге мойнын созып қарады. Бойы
мұздаған түрікпендер бұйығып, бір- біріне тығыла түсіпті. Сіңір қараға
жалғас жатқан екі кісінің арасынан аяқтың ұшымен өткендей ғана саңылау
көрді. Айғанша ілгері ұмтыла түсті де, дереу тоқтай қалды. Тұла бойы
қалшылдап əкетіп барады. Жүрегі дүрсілдеп қатты соғып бара жатқасын
қос қолымен кеудесін қысып, сəл тұрды да қайта жүрді. Екі түрікпеннің
арасындағы жаңағы қыл көпірдей жерден аяғын ұшынан басып абайлап
өтсе де, артына бұрылып қарауға қорықты. Мылтығын бауырына қысып,
қалғып отырған күзетшіден көз қиығын айырмай, ақырын-ақырын ұзай
берді.
Түн тастай қараңғы. Жұлдыздар сирек; тұңғиық түбінде қадау-қадау
жылтырап, сөнер шырақтай боп діріл қағып тұр. Дала таңы əлі белгі
бермесе де, бірақ тап қазір таяу қалғанын сезіп, Айғанша жүгіріп келеді.
Бұта түбін қонақтаған құс бір рет аяғы астынан пыр ете қап еді. Айғанша
шыңғырып жібере жаздап, алақанымен аузын баса қалды. Осыдан кейін
жуық арада өзіне-өзі келе алмады. Мына жым - жырт дүние тағы да үрейге
толып, екі өкпесін қолына алып, құстай ұшып келе жатқан. Бір кезде таң
сыз берді. Көз жетер жер кеңейіп, шығыс жақ сарқабақтана бастады. «Олар
да оянған болар?» - деп ойлады қыз. Сіңір қара бəрін аяғынан тік тұрғызып,
ізіне түсіп қуып келе жатқандай көрді.
Айғанша бір жерге бой тасалай тұрғанын жөн көрді. Түрікпендерді ізінен
адастырғысы кеп, теңізге жеткенше қылтанақ өспеген қызғылт тастақтың
үстін басып жүрді. Шың үсті жазық, бой тасалап жасырынатын жер
болмағасын, ол енді теңізге төніп тұрған көк қатпар шыңға бет түзеді. Шын
қолға түскендей болса, шың басынан құламақ боп, осы ойға іштей бекіп
еді.
***
Жар басындағы балықшылар ауылы ауыр қайғыны əзер көтеріп тұр. Мөңке,
Төлеу, Құлтумадан басқа тағы он бір кісі қаза тауыпты. Есі шыққан халық
алғашқы жау шапқан күні өлік жайын ойламаған-ды. Ертеңіне ғана Эли
мен Дос үш ауылдың ер-азаматын жинап, қаза тапқан кісілерді қара молаға
жерледі. Бұларға жайшылық кездегі көп кəденің бірі істелген жоқ. Жорық
кезіндегі өлік жөнелткендей топырақпен жүзін жаба салды. Өліктерді
жерлеп бола бергенде, қамыс арасынан Тəңірберген шықты. Маса, сона
талаған. Нар қамыс жыртқан үстіндегі киімде сау - тамтық жоқ. Беті қолын қамыс тіліп, шиедей қып тастапты. У- шу боп жатқан ауылды
көргесін бұндағы бар мəн - жайды білді де, бір жанға соқпай сырғаяқтап
тура жайлауға тартып бара жатқан-ды. Тілеу - Қабақ байы күйеу
баласының алдын орай жүгірді:
− Тəңірбергенжан... тоқта... тоқтай кет!
Əкесінің соңынан Əли жүгірді. Бұ да қолын бұлғап айқайлап келеді.
Тəңірберген амалсыз қайырылды. Ат үстінде тұрып күтіп алды. Тілеу Қабақ байы ауыр денесін əзер қозғап, ырсылдап жүгіріп келді де, ат жалын
құшақтап еңіреп жіберді.
− Тəңірбергенжан - ай, енді қайттім? Ішпей - жемей жиған малдан
айырылып, сорлап қалдым ғой.
− Бекем бол! Құдай салған іс, көнбеске лажың қайсы?..
− Құдайы құрсын... Ойбай-ай, қу тақыр боп қалдым ғой...
− Қой, ата! Мал ашуы - жан ашуы. Жаның күйгесін айтып тұрған
шығарсың. Бас амандығын тіле. Бас аман болса, кедейліктен өлген кісі жоқ.
Мына балықшылар аулы да табылған торта - шабағын жеп күнелтіп отыр
ғой.
Əли əңгімеге араласпай, əкесінің сырт жағында тұрған-ды. Жездесінің
сөзінен «Менен ештеңе дəметпе», - деген ойын анық аңғарды да:
− Əй, əке, бұның сырын білгендей болып едің ғой. Бұған жылағанша, ендігі
жерде не күтсең де теңізден күт. Жасыңды тый, жүр, - деп Əли əкесін
жетелей жөнелді.
Тəңірберген жүріп кетті. Ыңғайсызданып барады. Бірақ сол бойда жуып шайып: «Осының өзі дұрыс болды», - деп ойлап, қайын атасынан тез
құтылғанына қуанды.
***
Жау шапқан ауыл азан - қазан. Қатын - бала жылап, аман қалған ер-азамат
бір-біріне көрісіп, у - шу боп жатқанда, құбыла беттен бір кісінің қарасы
көрінді. Қолында мылтық па, таяқ па, жерге сүйретіп, бір жығылып, бір
тұрып тəлтіректеп келеді. Ауылдың шетіне іліккенде əлі құрыды ма, əлде
сүрінді ме, «су - у!» - деп қолын ілгері созып құлап түсті.
− Мынау... Əй, мынау Еламан ғой?
Сыртта жүрген жұрт жапа - тармағай жүгіріп, кісі - қара жиналып қалды.
Біреу басын көтерді. Біреу жүгіріп барып су əкелді. Еламан ес - түссіз.
Аузына апарған суды бас салып, төгіп - шашып ұзақ ішті.
− Сорлы өлуге келіпті ғой.
− Айтары жоқ. Құдай оңдап, абырой болғанда ел шетіне жеткенін айт.
Еламан əлі де ешкімді, ештеңені сезген жоқ. Ерні суға тиер - тиместе
мұздай тер маңдайынан бұрқ етті. Қолынан шелек түсіп, сылқ етіп отыра
кетті.
− Үлгірдім бе?
Қасында қаумалап тұрған кісілер үндемеді. Бəрі де Еламаннан көзін алып
қашып, томсарып, тұнжырап алған.
− Не болды? Неге үндемейсіңдер?
− Елаға, айтатын да ештеңе қалмады.
− Не дейді? Не деп тұрсың?
Еламан өзіне жақын тұрған бір жігітке сүйеніп тəлтіректеп əзер түрегелді.
− Не болды, айтыңдар?
− Он төрт кісіні атты. Ішінде Мөңке, Құлтума, Төлеу бар.
− Көп жігітті алып кетті. Іліп алар қыздар мен келіншектерді де əкетті.
− Əттеген-ай, үлгіре алмаған екем ғой. Өздері қанша, көп пе?
− Көп дейтін көп те емес. Тек қаруы сайлы. Бес қаруы бойында.
− Кеткендеріне көп болды ма?
− Бір күн...
«Бір күн?»... - деді Еламан ішінен.
− Айдаған малы бар, онша ұзай қоймаған болар, - деді Əли Еламанның
аржақ ойын аңғарғандай.
Еламан қалың қабақ қара сұр жігітті танымады. Бірақ кім де болса оның
жау қууға əзір тұрған түрін таныды.
− Жігіттер, - деді Еламан көп ішінен көзін əлгі қара сұр жігіттен айырмай, біз де ел едік қой. Тірі қалғандарымыз, тым құрыса, жау қолында кеткен
бауырларымызды...
− Шырағым - ау, құр қол емессіңдер ме?
− Ақсақал, енді біз де құр қол емеспіз.
− Бір мылтық аз ғой... Өзің біл, халықты қырып алмасаң болғаны.
− Қой əрі! Қол қатпағанда аман қалғаның белгілі. Ұл, қызың жау қолында
шырылдап барады... Ал сен бұта түбіне тығылған торғайдай бас қорғап
қалмақсың ба? Кəне, Тілеу -Қабақтың жігіттері, былай шығыңдар!..- деді
əлгі қалың қабақ қара сұр жігіт айқайлап.
Еламан түсі басқа жігіттерге таңдана қарады. Ол əсіресе Тілеу - Қабаң
жігіттеріне əмір беріп, бір сəтте оларды шоқтай екшеп жинап алған мына
қара сұр жігітке сүйсініп тұр.
− Шырағым, атың кім?
− Əли.
Жау шапқан ауылдың жаңа ғана сағы сынып тұрған жігіттері еңсесін тіктеп
ала қойды. Қамыс арасында қалған аттарды құрмалап ұстап ерттеп жатыр.
Ер таппағандары ат арқасына тоқым, терлік салып жайдақ мініп, сойыл,
шоқпарын алдына өңгеріп апты. Еламан көптің арасынан Досты көрді.
Қолында Курнос Иванның қос ауызы. Өзіне қарасты жігіттерді бастап
шығыпты. Еламан байқамаған болды.
− Əзірсіңдер ме?
− Əзірміз, Елаға!
− Тартыңдар! - деді Еламан айқайлап. Астында Тілеу - Қабақ байының
бəйгі көгі. Кешеден бері жортуылда мүйіздей боп жарап бауырын тартып
алған.
Түс ауа бергенде көз ұшынан шаң көрінді. Бұлар дереу атқа тақым басты.
Сойыл, шоқпар өңгерген жүз қаралы қол жым - жырт даланы дүбірлетіп
зор айбатпен түйіліп келеді. Жағадағы ауылды қызыл ала қан ғып қырып,
Тілеу - Қабақ байының көк ала жылқысын алдына салып, қыздарын
күңдікке, жігіттерін құлдыққа алып ырғап - жырғап қайтқан түрікпендер
тіпті қаннен - қаперсіз, бейқам, жайбарақат кетіп бара жатқан-ды. Бұларды
желкесіне төніп келгенше сезген де, байқаған да жоқ-ты. Тек ту сыртынан
тосын дүбір шыққанда ғана жалт қарап, қуғыншылардың қарамын көріп
шошып кетті. Қайсы біреулер қаша жөнелмек болғанда, өздерінің
арасындағы қауқиған сең - сең бөрікті сіңір қара құрбашы: - Қайт! Қайт! деп жолын кес - кестеді. Бес-алты түрікпен Тілеу - Қабақ байының
жылқысын қиқулап, алдарына салып қуып ала жөнелді де, қалғандары
тосқауылда тұрып қалды.
Қуғыншылар ат басын қоя берген. Сойыл - шоқпарын оңды - солды былғап,
тастақ даланы дүбірлетіп, үлкен айбар - сүспен төніп келіп қалды. Сіңір
қара тақымы астында бір орында тұрмай, шиыршық атқан арғымақты тырп
еткізбей тізгінін тартып тұр. Үстіне келіп қалған қаһарлы қолдың оң бойы
алдында ақ шыт орамалмен басын шорт түйіп байлап алған батыр тұлғалы
еңгезердей ірі қазақтан көзін айырмай, əр қимылын бағып қапты. Жан жақтан ұран тастап, аспан астын жаңғыртып келе жатқан мына қаһарлы
қалың дүрмектің арасында тек жалғыз ол ғана тісін қайрап, үн-түнсіз
түйіліп апты. Қолында мылтық. Бұлар кеше балықшылар ауылын шапқанда
осы қазақ көзіне түскен жоқ-ты. Кім де болса, мынау қанын торсыққа
құйған біреу. Ештеңеден тайынатын түрі жоқ; оқпен алмаса, бірме -бірден
алғызбайтын, я өлем, я өлтірем деп оққа өзін байлап, астында құстай ұшқан
аттың құрыштай мойнына бұ да бар бойымен ілгері ұмтылып, мылтығын
кезеп келіп қалды. Сіңір қара түрікпен басындағы шаңырақтай қара
құрайышты қамшының сабымен ілгері ысырып, көзіне таман түсірді де,
əлгі ақ, орамады қазақ мылтығының қарауылына іліне бергенде атып
жіберді. Қалған түрікпендер бір- бір атты да, сіңір қараның соңынан ат
басын жалт - жалт бұрып қаша жөнелді.
Оқ Еламанның сол иығының шоқтығына тиген еді; мылтық даусынан
үріккен ат үстінен түсіп қала жаздап, сау қолымен ердің қасынан ұстап,
бойын əзер - əзер биледі. Онда да қасында үзеңгі қағысып келе жатқан Əли
дереу ұмтылып Еламанды ауытқып бара жатқан жағынан демеп сүйей
берген-ді. Еламан оған мылтығын берді де:
− Мені таста. Аналарды қу. Адам - қараны құтқарыңдар! - деді.
− Жақсы, Елаға, - деді де, түрікпендердің соңынан құйғытып ағыза
жөнелді.
Бұл өзі бір кісіге дербес əлі келетін қарулы жігітті. Аттың құлағында
ойнайды. Ат үстіндегі ұрысқа да мықты. Жүйрік ат, тигіш мылтық, бүркіт,
тазы ұстаған Ұлықұм бойындағы атақты аңшы болатын. Ұлықұм бойының
атақты көк алалары тақымына тиген бір топ жас жігіт түрікпендердің ізін
өкшелеп тұра қуып, бірнешеуін ұрып жықты. Əли алды - артына қарамай
қашқан түрікпеннің ішінен қара құрайышты сіңір қараны іздеді. Соны көзі
шалған бойда өне бір ат үстінде дағдыланған машықпен қарауылға іліге
бергенде ағызып келе жатып атып еді; «тимеді - ау», - деп қорқып еді; көзі
алдынан дəрі түтіні сейіле бергенде сіңір қараның дағырадай тері
құрайышы оның бір жағына қарай ауытқып, былғаң еткен басынан
сыпырылып түсіп, ауада ұшып бара жатқанын көрді. Жауды сонан əрі
қумай ат басын кейін бұрды. Бір топ кісімен кейінде қалған Еламанға кеп,
аттан түсті. Еламанның оқ тиген иығының басына киіз күйдіріп басып, ақ
шүберекпен қатты тартып байлапты.
− Мал - жандарды құтқара алдыңдар ма?
− Құтқардың, Елаға...
− Бəрін де ме?
− Жоқ, бəрі емес...
− Бізден шығын көп пе?
− Бір жігіт өлді, үш кісі жараланды. Осы кезде жау қолында тұтқында
кеткен Рəйіс жүгіріп кеп, Еламанды бас салып, құшақтай алды:
− Ағаеке - ай, сендерді де көретін күн бар екен ғой...
− Қалғандарың қайда?
− Келе жатыр...
− Ай...
− Айғанша... Ол өткен түні қашқан...
Еламан жігіттердің бас-аяғын жинап алды да, дереу атқа қонды. Жүз
қаралы кісі қайтар жолда қанатын жазып кең даланың қойнау - қойнауын,
қуыс - қуысын, сайын жырасын сүзіп шықты. Жол-жөнекей кездескен биік
- биіктің басына шығып, бірнеше кісі қатарласып тұра қап, дауыс қосып
айқайлай айқайлай тамақтары қарлықты.
− Жан ұшырған қыз, бұл кезде ауылдан шыққан шығар, - деді Əли.
Осы қисынға көңілі ауды да, Еламан да ауылға жеткенше асықты. Шаршап
-шалдыққандарына қарамай, олар түңгі салқынмен жортып отырып таң
алдында ауылға жетіп еді; бірақ Еламан Əли мен Рəйіс бастаған он жігітті
жасақтал, қызды іздeyгe аттандырды. Олар үш күн сабылып, ойдан-қырдан
іздеп таба алмай, қайтып келді. «Сау болмады ғой», - деді Еламан. Ас сусыз, көліксіз, аң болмаса, адам жүрмейтін жапан түзде бас сауғалап
қашқан жас қыз аштан өлді ме? Əлде қара үзіп адасып кетті ме?
Еламан өрелі таңды көзінен атырды. Зіл басқан бойы ауырлап, басы мең зең боп түрегелді. Рəйісті шақырып алды:
− Мөңке болса жоқ. Бұл ауылдың ендігі сенері өзіңсің. Не ойлап жүрсің,
шырағым?
− Өзіңізбен ақылдассам деп едім.
− Менің айтарым: өлгеннің артынан өлмек жоқ;. Тірі тірлігін істеген.
Қатын - бала күйзіп қалмасын. Талап қыл!
− Мақұл, Елаға. Өзіңіз... қалайсыз?
− Қайғыдан кісі өлмейді.
− Мүмкін, тірі шығар... Табылар...
− Əли қайратты жігіт көрінеді. Ендігі жерге сонымен ыңғайлас бол!
− Мақұл, Елаға.
− Ол пақырлардың күні қазір сендерден төмен. Теңізге үйреніп кеткенше
қатын-балаларына қазандық балық беріп, қарасып тұрыңдар. Адам күні
адаммен. Жə, енді бара бер!
Ертеңіне қаза болған кісілердің жетісін берді. Түс ауа үлкендер бастаған
мол топ ауыл сыртындағы Қарамолаға барып Құран оқып қайтты. Бірін-бірі