Қан мен тер - 06

тайдырып əкетуші еді. Ал, мынау ығатын емес. Сенсең тымақ астынан
кірпік қақпай қадалған кішкентай жылан көз өңменінен өтіп барады.
Урядник арт жағында тұрған тапалтақ жігітке бұрылып: «Бұл кім?»- деп
сұрады. Тапалтақ жігіт оқу бітіріп кеп, болысқа пешір боп орналасқалы
қарны шығып, бас-аяғы домалана қалған-ды. Таңқы танау. Бүйректей беті
быттиып бедіреңдеп тұратын қызыл қоңыр жігіт урядниктің Кəленнен
ығысып қалғанын байқаған-ды. Урядник сескенген кісіден өзінің айылын
да жимайтынын көрсеткісі кеп, урядник пен Кəленнің екі арасына кимелеп
тұра қалды. Өзінен қол созым биік кісіге бұл сұқ қолын шошайтып,
ызғармен безеп:
─ Кəлен деген ұры осы!- деп еді.
─ Калин?- деп урядник қайырып сұрады.- Вот что, царь Калин?- деп
Кəленге тікелей тіл қата түсті де, оның орысша түсінбейтіні есіне түсіп,
тағы да пешірге бұрылып,- ел ішінен ұрлаған малдарын мойнына ала ма
екен?.. Соны сұра!- деді.
─ Есіттің ғой! Ұлыққа шыныңды айт!
─ Əй, жарқыным, əркімнің атар таңы, батар күні бар ғой...
─ Ақсақал, күн-түнді қайтесің?! Онан да ұрлаған малдарыңды мойныңа ал.
─ Інім, ұрлығың не? Мен бүгінде ол кəсіпті қойған кісімін. Мына жігіттер
айтсын,- деп Кəлен қасында тұрған Мөңке мен Досты куəлікке тарта
сөйледі.- Осы күні маңдай теріммен тапқан адал нəсібімді қалжалап
жүрмін. Мені қажай бермесін, соны айт! Өз сөзімдей ғып бұлжытпай
жеткіз, мына аузы түкті көпір...
─ Тіліңді тарт! Сенің қайтіп тірлік ететініңді білеміз.
─ Е, дегендей, көргенің болса айта ғой.
─ Айтам. Бұның ұлық пен төре алдында ақ етек ишан бола қалуын. Сені
түнде, ел жатқаннан былай қарай көрер ме еді... қоралы елдің ортасына
кіріп, қотаннан қой алып қашатын өгіз мойын көкжалдың нағыз өзі болар
едің ғой.
Кəленнің айғыр жалындай мұртының əр талы ызғармен тікірейіп барады.
Ол бір аттап пешірдің үстіне төне түсті. Енді бір қимылмен пешір баланы
желкесінен бүріп алатындай еді. Жұрт сондай сойқанды күтіп, дем алмай
тым-тырыс бола қалғанда, əлгі Кəлен аяқ астынан жадырады. Мөңке мен
Досқа бұрылып:
─ Е, пəруəрдігер!.. Мына Таңқы Мұрын, Торы шолақ бала ғой, ұлық пен
Құдайменденің алдында құрдай жорғалайды, ал бізге келгенде бұның өзі
Құдай бола қалғанын қарашы,-деді күліп.
Əркімнің бір əлі жетері бар ғой,- деді Мөңке. Бұлардың үстіне əлгінде
Жасағанберген кірген-ді. Бірақ оны біреу көріп, біреу көрген жоқ-ты. Ол
жаңа Кəленнің пешірді тайға таңба басқандай таңбалап атағанына мəз
болса да, бірақ күле алмай, құр булығып, иығының басы селкілдеп тұрған.
Пешір бүйректей беті ду қызарып, аузына қапелімде сөз түспей булығып
қалды. Түкке түсінбеген урядник аң-таң. «Ах, черти азиаты. Не болды? Не
деді?»- деп, пешірге бір, Жасағанбергенге бір қарады. Пешір есін жиды.
─ Тақсыр, бұл баукеспе ұры. Кісі өлтірген. Осы қазір сізге де тілін тигізді.
Урядниктің көк көзі ежірейіп кетті:
─ Ах, мерзавец? Сібірде шірітейін өзіңді.- Мөңке мен Дос бір- біріне
қарады:
─ Бұл орысқа тіл тигіздік пе? Атаң жақсы, анаң жақсы дегеннен басқа не
айттың бұған?
Пешір бала əлгі əлгі ме, ол енді Кəленді өлтіре жамандап, көрер көзге қолаяғын матап беруге қарап еді. Сөзге Жасағанберген араласты:
─ Сені де халқың оқыған, көзі ашық азаматым дейді-ау! Орыс тілін сен өз
əлсізіңді талау үшін үйренген екенсің ғой.
Сонан соң ол мұнда болған жағдайдың бəрін урядникке бұлжытпай, дəл
жеткізді. Кəленнің пешірге қойған атына дейін айтқан-ды. Урядник көзінен
жас аққанша күлді.
─ Ай, түсің жаман екен. Сірə, ел арасында мал ұрлап, кісі өлтіргенің рас
болса рас шығар,-деді, əлі де болса Кəленнің кескініне сенімсіздене қарап.
Жасағанберген оның сөзін қазақшаға аударғанда, Кəлен күліп:
─ Тақсыр - ау, тергеудегі кісіде түс қайдан болсын?! Қайта кеудемнен
жаным шықпай, тірі тұрғанымды айт,- деп еді, урядник Кəленнен тезірек
құтылғысы келді білем:
─ Айда, кет!- деп қолын сілтеді.
─ Жасанжан, өмірлі бол! Өркенің өссін! - Жасағанберген қашан есіктен
шығып кеткенше екі көзін Кəленнен айырған жоқ. « Желіден мал алуды
ғана білетін ұры ма десем, бұл өзі ақылды да қазақ екен »,- деп ойлап,
жүкке жауырынын сүйеп тұрып қалды.
***
Қолына тиген болыстықты қастасқан кісіден кек алатын қара шоқпар
көретін Құдайменде осы күндері ертеректе есесі кетіп жүрген кісілерден
кек ала бастаған-ды. Ел ішіндегі талай жақсының басына оның құрығы мен
сырығы тиіп жатқан. Құрығы əуелі Еламанға түсті. Енді бүгін ол құрығын
Кəленге салмақ болғанда кіші інісі араласты да, бітіп тұрған істің бетін
қайтарып тастады. Соны есіткен бойда Құдайменде Түбектегі шаруасын
тастай салып ауылға шапты. Келе сала ол Тəңірберген мен пешір баланы
шақырып алды:
─ Бұнда не боп жатыр, кəне, бəрін түгел айтыңдар?- Ызадан жарыла жаздап
отырған Тəңірберген:
─ Ойбай, Құдай - ай, басқаны қайтейін, өз күшігіңнің өзіңді қапқаны жаман
болды ғой,-деп еді.
─ Ол кім?.. Жасанжан ба?
─ Ие, сол. Оқу бітіріп азамат болады, əліміз келмей жүрген ел ішіндегі
жауларымызды мұқатып береді екен десек, бұл күшіктің өзімді қапқанын
қалай кешірейін?..
Құдайменде алдымен Тəңірбергенге ызалы. Өзінің тілін алмай, Орынборға
апарып орыс оқуына беріп жүрген басқа емес, осының дəл өзі.
─ Сен кеткелі тағы бір жаңалық Алдаберген ағаңның екі қара аты жоқ...деді Тəңірберген.
─ Қасқыр қуып кеткен шығар?
─ Адамның қасқыры болмаса қайтсін...
─ Не дей - туң?.. Сонда ол кім бола - туң?
─ Болыс ағам қызық. Жоғының ізіне мені сала береді,- деп Тəңірберген
көзін темен салып, мырс-мырс күліп отырды да, - мал жоғалса - ұрыдан
іздемеуші ме еді осы?.. - деді.
Уөй, сонда... Тоқта, сонда ол қай ұры бола - туң? Тəңірберген бүл жолы да
Құдаймендені болыс екен деп айбынып жатқан жоқ. Оған қайта өктемдік
сездіріп, сыздана қарап отырып, көңіліндегі күдігін айтты:
─ Екі қара атты алған жау алыста емес, қыс айында алыстан ұры келмейді.
Құдайменде дереу іске кірісіп, аулына рубасыларды шадырып алды. Осы
күндері болыс үйінде ел жақсыларының басы жиі қосылатын боп жүргенді. Тəңірберген мен пешірден басқа бұл жиынға урядник қатысты.
Жасағанберген кештеу келді.
Құдайменде урядникке жалтақтап қарап, жасқаншақтап сөз бастады:
─ Кəлен қашанда осы елдің желісіне шабатын ежелгі көкжалың еді. Оны
осылай тыюсыз жібере бересің бе?! Əне, софы ағамның екі қара атын тағы
əкетті.
Жаңа ғана асқа тойып алған урядник тісін шұқып отырып тыңдады.
Рубасылар бір ауыздан «Сібірге айдату керек» деп даурығып, үйді басына
көтеріп бара жатты. Урядник əдепкіде «не деп жатыр» деп пешірден сұрап
отырған-ды. Кейін жалықты. Онан ұйқысы келді. Онан əрі - берідесін
мыналардың əңгімесі іш пыстыра бастады да, ұзаққа созылғанына
ызаланып, қолын сілкіп тұрып кетті.
─ Черт вас разберет. Сенің інің... оқыған азамат соның жағында. Əуелі
ініңмен сөйлесіп, өзара келісіп алыңдар. Ал, ана ұрыны... аты қалай еді?..
─ Кəлен!
─ Иə, Калин. Оны ұстау бізге қиын емес,- деді де, урядник сыртқа шығып
кетті. Оның соңын ала қалғандар да түрегелді. Құдайменде мен
Жасағанберген жұрт соңында оңаша қалып еді; Жасағанберген екеуден екеу
оңаша қалғасын да қырысы тарқамай қыржиып отырған ағасын ұялтқысы
кеп, ар-ұят, намыс жөнінде біраз маслихат айтып еді; Құдайменде қыбыр
еткен жоқ. Тек інісіне көңілдегі барды айтқызып алды да, қолына тымағы
мен қамшысын ұстай түрегелді. Інісіне керек десе назар салмай, есікке
беттеп бара жатқан-ды. Оның бұл қылығына түсінбеген жас жігіт ағасына
таңдана қарап, көзімен ұзатып тұрғанда, Құдайменде есіктің сыртына бір
аяғын салып, енді шығып кетеді - ау дегенде кілт тоқтады. Қайырылып
артына бұрылды. Онда да бөксесін сыртқа салып тұрып:
─ Сен ар дей - туң... адамгершілік дей - туң. Орыстың кітабындағы сөзді
бұл араға салма. Бұл араның ары да, адамгершілігі де онан бөлек. Сен əлі
шіп-шикі баласың. Түктің мəнісін білмей - туң,- деді де, інісі тіл қатам
дегенше есікті тарс жауып, шығып кетті.
***
Ебейсін ішке сүріне-қабына кірді.
─ Мырза... көз ұшынан бір қарайған көрінді.
─ Сол болар...
─ Басқа кім дейсің, əрине, сол!
─ Иə, Алла, қолдай гөр. Ал!.. Ал, жүріңдер! Жаңа ғана шіреніп, сыздап
отырған ығайлар мен сығайлар, жапырыла қозғалды. Бəрі бірдей есікке
ұмтылды. Қарбаласқан абыр-сабыр асығыста бірінің алдына бірі түскісі
кеп, бірін-бірі кимелеп жатыр. Бұлардың бірі -Құдайменде болса, бірі Темірке. Бірі - Тəңірберген. Ақсақ Жагор, Курнос Иван... Ақсақ Жагор бір
аяғын сылтып басатын, ісік кеуде, ірі қара орыс. Байлығы жүрмеген кезде,
осындайда күшке, омырауға салып кететін озбыр. «Келе жатыр»,- деген
хабар тигенде, Ақсақ Жагор жанындағылардың бəрінен бұрын тұрды.
Бұрынырақ есікке жетті. Салған жерден алға түсіп, күміс шалулы таяғын
шалт сермеп, бұрынғыдан да гөрі қаттырақ ақсаңдай басып жұрттың
алдына түсіп бара жатыр еді, жас мырза Теміркені шынтағымен түртіп
қалды:
─ Көрдің бе? Құдай бір аяғынан айырып қойғанның өзінде алдыңды орап
кеткенін. Бұл көк соққанның екі аяғы сау болса қайтер еді, ə?
─ И-й, айтпа, айтпа. Ул шоңыншақ арам вит... арам.
─ Иə, арамдыққа аяқтың да керегі жоқ шығар?! Промсол алды иін тірескен
халық. Ығы-жығы. Абыр-сабыр. Əлдекім əлдебіреуге дауыстап, əлденеге
жанталасып құйқылжып жүрген кісілер. Қонақ түсетін үйді күні бұрын
əзірлеп қойған-ды. Енді қазір біраз кісі есік алдының қарын күреп, топырақ
сеуіп жатты.
─ «Күлшелі бала сүюге жақсы» деген - ау!..- деді Темірке.
─ Апыр - ай де! Тап бір губернаторды күткендей болдық қой,- деді
Тəңірберген.
Осыдан кейін ешкім үндемеді. Құлдилап келе жатқан көз ұшындағы
қарайғанға мына жақта тұрған жұрт қолын көлегейлеп, мойнын созып
шыдамсыздана қарап қапты. Ақ қар күн сəулесі астында жалтырап, жылтжылт етіп кісі көзін қарып барады. Бұлар көп күткен жоқ Соңында бесалты салт атты нөкері бар, жеңіл шанаға мінген жас мырза аттарын ақ
қырау қып ағызып кеп, өзін күтіп тұрған жиын алдына кілт тоқтады. Сол
бойда жанында отырған жылпос жігіт шанадан шапшаң секіріп түсіп, кілем
жапқан жайлы орында отырған офицерге қолын созып, шанадан түскенін
күтіп тұра қалды. Жас Федоров қасқыр ішікті иығымен кейін серпіп, бойын
жеңілдеп алды. Бір жанға көз салмай, сыртын суық ұстап, сыздаған қалпы
зер пагоны жарқ-жұрқ етіп, шанадан əуелі бір аяғын, сосын екінші аяғын
шығарып, ақырын түсті.
Құдайменде, Темірке, Ақсақ Жагор бас боп, сол арада алдынан шығып
күтіп алған бар кісінің бəрі жас Федоровтың алдында жел соққан қамыстай
жапырылып, иіліп - бүгіліп жатыр. Тілі жеткені орысша, жетпегені
қазақша, татарша амандасып:
─ Аман, тақсыр!
─ Здрасти, тақсыр!
─ Ассалаумалейкүм!
─ Добро пожаловать, ваше высокородие!- деп шулап жатты.
Офицер оларға басын сəл изеді де, тоқтамай тұсынан тезірек басып өтіп
кетті. «Нəлет атқырлар»,- деді ішінен. Оның ойынша азиялықтар шетінен
алаяқ, айлакер, ұры. Бойыңды тартып ұстамасаң, бауырыңа қалай кіріп
кеткенін білмей қаласың. Өзін күтіп алған мына шұбар ала топ та бұны
алдап соғу үшін əдейі өп-өтірік өліп - тіріліп, иіліп - бүгіліп жатқандай.
«Иə, бұлар осылай»,- деп ойлады да, бір жанға пейіл бермей, салған жерден
сыртын суытып ала қойды.
Тентек Шодырды жақсы білетін Тəңірберген бір көргеннен - ақ жас
офицердің əкесіне қатты ұқсайтынын байқады. Бұ да əкесі сияқты ірі,
кесек. Бұның да ат жақты беті сүп -сұр. Бұл да əкесі сияқты сырын сақтап,
бірде - біреуге рай бермей, суық томсарып алады. Кішілеу көк көзі кісіге
қарағанда, əсіресе, əкесінің көзіне ұқсап, себепсіз тұнжырай қалады екен.
─ Кəпірдің əкесінен аумай қалғанын қараш,- деді Тəңірберген.
─ Апыр - ай де!.. Иттің сідігі қандай асыл еді!- деп қоштады Құдайменде,жүр, жақынырақ барайық!
Тəңірберген қозғалмады. Басқалардай ол көзге түсуге тырысқан жоқ. Иіліп
- бүгілген де жо. Қайта мына көп шуылдақтың қылығы бұның өзіне де ерсі
көрінгендей, бетіне мысқыл шауып, мұртынан күліп, бір шетте жалғыз өзі
оқшау тұрып қалған-ды. Жас Федоров шуылдаған шұбар ала жиынға тек
əншейін жай ғана, немқұрайды көз салып келе жатып, кенет Тəңірбергенге
көзі түсті. Қайта қарады. Жалбақтаған қазақ байлары мен татар, орыс
көпестерінің ішінде сұлу бойы иілмей, жалғыз өзі оқшау тұрған тəкаппар,
паң жігітке қызықтап қарап қалғанын өзі де байқамап еді. «Ишь ты, как
степной принц!»
─ Как зовут?- деді Федоров.
Тəңірберген түсінбеді. Соны байқай қойған Темірке елп етіп жетіп барды.
─ Есімің нешік деп сұрайды.
─ Тəңірберген.
─ Қалай? Тан... Тяни...
─ Ваше высокородие... бұл аса бай жігіт. Тəңірберген деген мырза,- деді
Темірке.
─ Тян... Тяни-бр-р...
Федоров тілі келмесін білді де, қабағын шытып тоқтап қалды. Жас мырзаға
əлгіден артық көз салмай, өзіне күні бұрын алдын ала даярлап қойған үйге
барды. Жуынды. Қырынды. Киімін алмастырды. Сол үстіне қасына еріп
келген қосшысы - жылпос жігіт кірді.
─ Ваше высокородие, қалай, ұнады ма?
─ А а?..
─ Амал қайсы, Азияның аты Азия. Əсіресе, алғашқы кезде қиын. Кейін
бірақ үйреніп кетесің. Сізді бүгін күтіп алған кісілер... Бұлардың бəрі
кезінде сіздің əкеңізбен істес болған кісілер. Ептеп тілдескеніңде болатын
еді...
─ Ну их!..
Федоров ас - суланып, біразырақ тынышқасын сыртқа шықты. Жылпос
жігіт ере шықты.
─ Марқұм əкеңізден қалған... промсол осы,- деді ол теңіз жағалауындағы
екі - үш үй мен лабазды көрсетіп.
Федоров төбеге ұрғандай тоқтай қалды:
─ Ты что?.. Шутить изволишь?
─ Не дегеніңіз, мырза?! Промсолдың кемі жоқ.- Федоров сенген жоқ.
Сосын қасына Курнос Иванды ертіп, промсолды армансыз аралап шықты.
Курнос Иванда ес - түс жоқ. Жас Федоровқа тіл қатқалы оқтала береді де
тоқтап қалады. Аузын ашса болды өкпесі аузына тығылады да, демі жетпей
бара жатқасын тұтығып, қақалып - шашалып қала береді. Аралға келгелі
ішпей - жемей жиған азын - аулақ ақшасы барды. Федоровтан кейін
ешкімнің қосын жеккісі келмеген жігіт бес жүз құлаш қара торды сатып
алып, ендігі жерге, не көрсе де, өз бетімен жеке талап қылуды арман етіп
жүр еді.
─ Қадірлі мырза... Ғұмыр бойы ұмытпайын. Дұғама кіргізіп, құлық боп
өтейін...
─ Что - о?
─ Құлың боп өтейін, маған əкеңнен қалған...
─ Не - е?..
─ Əкеңнен қалған ескі қара тор...
─ Тор - р?
─ Иə, тор... невод...
─ Поверенныйға бар! Соған айт!
Иван жүгіре жөнелді. Жас Федоров бала кезде Волга бойынан ірі бай
көпестердің талай -талай балық заводын көргені барды. Əкеден қалған
мұра солардай жүздеген адам істейтін үлкен өндіріс болмаса да, бұның
өміріне жететін біраз байлық өзін алдында тосып тұрғандай көріп еді.
Сүйтсе, о, Құдай... əкеден қалған байлықтың сиқы... Небəрі... Болып
болғаны... Сонша: жерден ат сабылтып келген еңбегіне тұрмайтын бірдеңе.
Федоров келгеніне өкінді. Абырой болғанда, əскери қатал тəрбие тезінен
өткен жігіт көңіл күйін қасындағыларға сездірмеді. Осы сапарға өзімен
бірге əйелін ала келмей, əкесінің үйінде қалдырып кеткеніне қуанды.
Əйтпегенде, бай көпестің ерке, шолжақ қызы бұны мазақтап итін
шығаратын еді. Онсызда бұл өз өміріне ырза емес. Кішкентай күннен əке
тəрбиесін көрмеді. Оқуға жасы толар - толмаста əкесі бұны Самар
қаласында тұратын досына жіберді. Он жылы сонда өтті. Оқуын бітірген
бойда бұны əскерге алды. Сонан бері күні де, түні де əскер өмірінің
мазасыз, сартыл - сұртылда өтіп, ата - ана тірлігінен шеттеп, бауыры суып
кеткенін өзі де сезбепті. Рас, ішер ас, киер киімге тарыққан жоқ. Əкесі
артынан ай сайын жіберіп тұрған ақшаның бет - жүзіне қарамай, ретті ретсіз судай шашты. Өзі судай шашып жүрген ақшаның ана жақта əкесіне
қандай қиындықпен түсіп жатқаны жас Федоровтың миына кіріп - шыққан
жоқ-ты. Енді бақса... əкесі байғұс, керек десе көзі тіріде адамға ұқсап
дұрыс өмір сүре алмапты. Қатын - бала анда, өзі бұнда. Ат аяғы жетпейтін
қу дала, құба мекенде, тілі, діні бөлек жабайы халық арасында есіл - дерті
мал табам, бай болам деп жанын жалдап жүргенде, ақырында кісі қолынан
қаза тапты. Сүйегі далада қалды. Өлігін күл шыққандай, ауыл сыртындағы
əлдебір төбеге апарып, тізеден қазған шұқырға көме салыпты. Қабір
басына шанышқан ағаш кресті де кейін түйе сүйкеніп құлатып кетіпті.
Жас Федоровқа Шура қатты ұнады. Тек əкесі өлгеннен кейін бейшара
келіншек ештеңенің парқын білмейтін қасиетсіз неменің қолына түскен де,
қапелімде ұйпалақталып қалған екен. Бұған кездескенде назарын тіктеп
қарай алмай, басы иіліп, өңіріндегі түймені тартқылап тұрып қалды. Əкесі
сияқты, əйел нəсіліне бұның өзінің де көңілі жүйрік еді. Заманында, Құдай
біледі, мына бəлекей келіншек талай еркектің жүрегін дірілдеткен болар-ау
деп ойлады. Əкесін мал табудан басқа түк білмейтін тиын қуған қаймана
көптің бірі көретін-ді. Сүйтсе, жо - қ, о да əйел нəсілінен салымсыз
болмапты.
Жас Федоров езу тарта түсті де, тез тыйыла қалды. Жылпос жігітті қасына
шақырып алды:
─ Балықшы киргиздар қайда тұрады?
─ Ана жақта... Жар басында.
─ Көп пе?
─ Жетеді... жүзден астам үй. Ваше благородие, барып көргіңіз келсе...
«Қайтып кетсем бе екен?»- деді Федоров ішінен. Көңілі құлазып тұр.
Келгеніне өкінді. Осы сапарға аттанарда өзін ана жақтағы жолдастарының
қалай шығарып салғаны есіне түссе бетінен оты шығады. Рахаты аз əскер
өмірінің сарт - сұртында күзетке бірге тұрып, қызға бірге барып, күні де,
түні де бірге өтіп жүрген өңкей сарала иық жас офицерлер жүретін күні
бұны бəрі қаумалап жолаяқ жасатты. Арақ судай ішілді. Шекесі қызып
алған желөкпе жас немелер əкесінен қалған иен байлыққа кенелгелі бара
жатқан бақытты жігітке қызығып, бəрі көтермелеп, қолпаштап бақты. Əрі берідесін бұны өз атымен атамай, бірде Ротшильд, бірде Рябушинский,
Рокфеллер деп, əкесінен қалған байлыққа əлден қалтасын қалыңдатып
жатты. Бұған бəрінің бауыры бітіп, бəрі дос, қанды көйлек жолдас болуға
жанын салып, өліп-өшкен еді. Бұнысы жас Федоровқа ұнады. Былайғы
кезде қабағы ашылмай, тұнжырап жүретін көк көзде күлкі ұшқындады.
Бұл жүрген күні сырт аяз еді. Орнынан жылжып, қозғалып бара жатқан
пойызға шаққа үлгерді. Қанша күн жүргені есінде қалмапты. Əйтеуір, жол
ұзақ болды. Күн жүрді. Түн жүрді. Ұйқыдан тұра сала ұмтылып тұсындағы
терезеге қарайды. Қашан қараса да терезенің арғы жағы аппақ ақ қар.
Сарылған ұзақ жол. Өмірі көрмеген ел. Қарт Азия. Киіз үй. Əлдебір Арал
теңізі. Қырғыз-қайсақ елі. Əкесінен қалған мұра. Ағыл-тегіл байлық...
Араққа қызып алған офицерлер бауыры бітіп бара жатқандай, бұны бірінен
кейін бірі құшақтады. Бір құшақтан босаса, екінші, үшінші құшақ
жабысып, оңашалап шетке алып шығып, соңыра қарызға ақша берерсің деп
қиылған еді.
Енді... Енді, міне... ана жақта жолдастары қалыңдатып жіберген қалтасын,
бұл жақта өзін күтіп алған əлгі алаяқтар алдап соғып, қу тақырға
отырғызып кеткендей. Жас Федоров сол күннің ертеңіне төсектен тұра сала
жылпос жігітке:
─ Атты даярла,- деді.
─ Ay, мырза... Бұныңыз қалай? Ертең торг... Басы - қасында болғаныңыз
дұрыс қой.
─ Басы - қасында өзің бол! Мен қайтам.
Іле - шала қос ат жеккен жеңіл шана үй алдына кеп тоқтады. Көлдей қасқыр
ішікке оранып алған жас Федоров жан адаммен қоштаспай, ат шананың
жез қоңырауын сылдыратып жүріп кетті. Алда ұзақ жол!
***
Кəлен күн кештете Көлқора табанында отырған үйіне келген-ді. Бірер күн
балалардың қасында боп, мауқын басқасын Шалқарда түрмеде жатқан
Еламанға барып қайтпақ болды да, ұзақ жолға мінетін торы атты таң
асырып, кір - қоңын жудырып жатқан. Əдетте, үйде отырғанда үстіне келі
түйіп жатса да қыңқ етпейтін Кəлен, қашанда от басына тыныш. Балалар
əкесін сағынып қалған екен. Əсіресе, кішісі - Кəленнің өзіне тартқан шот
маңдай, шүңірек көз қара бала кешеден бері əке қасынан екі елі шыққан
жоқ.
─ Ой, ит - шошқа,- деді Кəлен - Жаман неме... Кімге ұқсап елжірек болған...
─ Қайдан білейін, осы балаң сен дегенде шығарда жаны басқа,- деді
Жамал.
─ Жаман ит, не біліп жақсы көреді екен?
─ Сорлы бала, сен келгелі жапырағын жайып, бір жасап қалып еді. Ертең
сен кеткесін тағы да жүдеп қалатын болды. Еламанмен дидарласқасын
босқа жата бермей, тезірек қайтарсың.
Жамал бір еркектің орнына жүретін қайратты əйел, Кəлен көбіне түзде
жүргендіктен бұл үйдің бар шаруасы бір өзінің мойнында. Отынын, шөбін
шабады. Балаларын бағады. Малын жайлайды. Жайшылық өмірде үй
ішінің тірлігі қаперіне кіріп - шықпай, өмір бойы əйеліне арқа сүйеп, ат
үстінің сарт - сұртымен жүрген Кəлен өзі жоқта от басында не боп, не
қойып жатқанын ойлаған емес-ті. Кейде шырқап алысқа кетіп, ат
арқасында айлап жүріп қалғанда да, бұл артында өзінің бар- жоғын
ойлатпай, от басын құстың ұясындай көңірсітіп ұстап, бауырындағы
балаларға қамқор, қайырымды ана болғасын ылғи да бойдақ адамдай етекжеңін кеңге салып, мүлде қаперсіз жүретін. Балықшылармен қос болғалы
бұл тіпті ат ізін салмай кеткен-ді. Кəлен əйелін шын аяды. Бүгін төсектен
тұрғанда жолға шыққанша Жамалға қолғабыс бергісі келіп еді. Қолдағы аз
ғана қара -құраға көз қырын салып, қораның қиын ойып, көңін сыртқа
шығармақшы еді. Бұл ойдан да ештеңе шықпады. Үй ішінің тірлігіне
келгенде əдетте кежегесі кейін тартатын да тұратын ыждағатсыздығы əсер
етті ме, əлде, кім білсін, шай үстінде басына қайдағы-жайдағы ренішті
бірдеңелер келді де, көңілі аяқ астынан ит талағандай болды. Шайға да
зауқы шаппай, кесесін төңкере салды. Өзіне көлденеңнен көз тастаған
əйелінен назарын бұрып əкетті. Аузына қайдан түскенін, ішінен: «Əй, осы
ит өмір!»- деді. Айтса да, өмірін ат үстінде өткізді. Қасына қара ертпей,
жалғыз жортып ел асып, жер асып, оты, суы бөлек өзге жұрттың желісін
қиып нар алды, аруана алды. Бір елдің маңдайына балаған сəйгүлік
жүйрігін алды. Ол жесірдікі ме, жетімдікі ме, оны ойлаған жоқ; зар еңіреп
қалған сорлының ол кездерде бұл обал-сауабын ойлап басын қатырды ма?
Керек десе, көз жас пен қарғысқа да шайтаны селт етпей, тек жетегі мен
қосарының мол болғанын ойлапты. Ол кімге ырыс, несібе болды? Қай
мұратына жетті? Қаратаздың қорасын малға толтырса толтырған шығар, ал
бірақ ерлігімді елге танытам деп жүріп қанша жұрттың көз жасы мен
қарғысын арқалағанын ойлады ма?
Кəлен ертеңіне де ауыр ойдан айыға алмады. Шайдан кейін көңіл күйін бір
кез домбыра сазынан іздеп, қос ішекті саусақ ұшымен шертіп отыр еді, үй
сыртынан ат тұяғының дүбірі шықты. Жалма-жан тұсындағы терезеге
созылып, сыртқа көз тастап еді, тасырлатып шауып кеп үйге ат тұмсығын
тірей тоқтаған бір топ кісінің түрін ұнатпады. Ішінде - Құдайменде,
Ебейсін. Құдайменде қора жаққа қамшысын сілтеп, тіл қатып еді. Төрт бес кісі аттан домалап түсе - түсе сала, шабалаңдап үрген иттерді
қамшымен жасқап, мал қораға ұмтылды.
─ Сен отыра тұр,- деді Жамал,- мен барып біліп келейін.
─ Білетін ештеңесі жоқ, мынау - жау.
Бұл үстіне бірдеңе ілем дегенше есікке жақын отырған Жамал желең
бойымен сыртқа жүгіріп шығып еді. Мал қораның аузы аңқайып ашылып
қапты. Таң асырып қойған Кəленнің торысын біреу жетелеп əкетіп барады
екен.
─ Азаматтар - ау, бұларың қалай? Тал түсте малымызды талауға салғандай
біз не жаздың?
Аналар əйелді жыр демеді. Жамал мына лаңның басқа емес,
Құдаймендеден келгенін білді де, ат үстінде шіреніп отырған болыстың
шылбырына оратылды.
─ Азамат емессің бе, тоқтатпайсың ба мыналарыңды?!- Болыс Ебейсінге
күңк етті:
─ Не істеп жүрсіңдер? Мына қатын аяққа оратылып... Ебейсін қамшысын
көтеріп Жамалға ұмтылды.
─ Кəлен, қайдасың?
─ Е, ол не істейді бізге?!- деп Ебейсін атын омыраулатып келді де, қатынды
қақ бастан тартып жіберді. Жамал бетін басып отыра қалды.
Кəлен іштен дəл осы кезде шықты. Оны үйде жоқ деген оймен еркін кетіп
жүрген жігіттер алып денелі, бұжыр қара кісіні көргенде жетектегі малды
тастай сала аттарына жүгірді. Олармен Кəленнің ісі болған жоқ. Үйден
атып шыққан бойда ол бірден Ебейсінге тап берді.
Құдайменде аттың басын асығыс бұрып, сырттап жөнеле берді. Тек
былайырақ ұзап шыққасын Кəленнің жалғыз жəне қарусыз, құр қол екенін
көрді де, ат басын тартты. Сол екі арада жігіттер де есін жиып,
Құдайменденің төңірегіне жиналып қалған еді.
─ Қаптаңдар!
Кəлен тізесіне салып мыжғылап жатқан Ебейсіннің үстінен атып тұрды.
Бірақ құр қол екені есіне түсіп, айналаға асығыс көз тастап еді, қамыс
қораға сүйеп қойған жиде қадаларды көргенде қуанып кетті; ытқып барып
соның жуандау бірін ұстады.
Құдайменде жалғыз болғанмен Кəленді ала алмасын білді де, өңкиген ұзын
қараға: «Мойнына арқан таста»,- деді. Жігіттер екіге қақ бөлінді. Қамыс
қораға арқасын тіреп тұрған Кəленді екі жақтан ортаға алып, бірақ бата
алмай аңдысып тұр еді, əлгі имек қара астындағы аң жал айғырды тебініп,
құрың бойы жақындап келді де ер үстінен көтеріле бере қолындағы қыл
арқанның тұзақтаған басын Кəленнің мойнына тастап жіберді. Сүйтті де
арқанның қолындағы ұшын тақымына баса сала аттың басын жалт бұрды.
Кəлен жан -дəрмен арқанға жармасты. Бірақ салған жерден сығып ала
жөнелген қыл арқанды мойнынан шығара алмай, ағыза жөнелген ат
соңында бір құлап, бір тұрып сүйретіліп бара жатты. Құдайменде ат
үстіндегі ұрысқа мықты еді. Қолы да қарулы. Ағызып кеп қамшымен
Кəленді қақ бастан тартып өтті. Келесі соққы тіпті қатты тиіп, көзі
қарауытып бара жатқанын білді.
Бір кезде есін жиды. Қол - аяғы байлаулы. Кішкентай екі баласы қасынан
кетпей дірдектеп жылап жүр. Жамал да анандай жерде ақ қарда қол - аяғы
байлаулы бұған басын көтеріп қарады.
─ Тірі екенсің ғой.
Қамсыз отырғанда қапы қалғанына күйінді ме, қатын - бала алдында көрген
мына зəбір жанына батты ма, Кəлен əйелінің бетіне қарай алмады.
─ Мына ауылға жүгір,- деді Жамал қасында шырылдап жүрген балаларына.
Кəлен дыбысын шығармай тістеніп алған. Мынау бұның бұл тірлікте
өзіндей жұмыр басты адамнан көрген жалғыз қорлық еді. Анада
балықшыларға кəсіп іздеп өз аяғынан баруын барса да, бұл əлі де болса
баяғы өмірді аңсап, кейде көз қиығы төр жақта ілулі тұрған жуан дойырға
қадала қарап отырғанын байқап қалатын. Мынадан кейін Кəлен биыл жаз
шығып, жер аяғы кеңігесін үй ішін балықшылар аулына көшіріп алатын
боп нық байламға келді.
***
Сəске түс еді, қаладан қайтқан кірешілерге ілесіп Рай келді. Əбден жүдепті.
Үсті - басы ебіл - себіл. Мойнына қиып салған қылмысы болмағасын біраз
ұстапты да, қамаудан босатыпты. Анада мұзға ыққанда екі бетінің ұшы
суыққа шалдығып үсіген еді. Түрмеде емдемей, беті қара қотырланып,
ұсқыны қашып кеткен екен. Қарт əже оны даусынан таныды.
─ Қоңыр қозым, ботам, келші! Келші бермен!- деді құшағын ашып.
Рай шайдан кейін Ақбалаға барды. Жеңгесі баладан кейін өзіне - өзі келе
алмапты. Бұрын үйде де, түзде де бойын сəндеп күтіп жүретін əйелдің
үстіндегі киімдері де иініне қалай болса солай, олпы - солпы іліне салыпты.
От жанбай, ызғып тұрған үй көңілсіз екен. Ақбала орнынан ақырын тұрды,
ақырын қозғалып төрге төсек салды.
─ Аман - есен оралдың ба?
─ Шүкір...
─ Ағаң аман ба? Бізге... не айтты?
Рай өзін ұстайын десе де, көзінде мөлтілдеген жастан қысылып, сырт
айнала берді. Жым -жырт үй ішінен екеуінің дірілдеген демі ғана естіліп
тұр. Райдан көрі қайта Ақбала өзін тез биледі. Сызылған сабырлы қалпы
қазанға ет салды. Онан самауырға шай қойды да, Кəлен, Мөңкеге, Досқа
бала жүгіртті. Жасы үлкен кісілер алып - жұлып бара жатқан шаруа
болмаса, басқа уақытта ер - азаматы жоқ үйге өз бетімен кеп бас сұға
қоймайтын. Райдың түрмеден босанып келген сылтауымен Ақбала осы
ауылдың ендігі бас көтерерлерінің басын қосып, қонақ қып жібермек
болған-ды.
Ақбала жоқ - жітік жайын тілінің ұшына алмады. «Жағдайың қалай?»- деп
Рай да сұрамады. Онсыз да жеңгесінің жұпыны, жүдеу өмірін көріп отыр.
Ақбала шай демдегенше бұл пеш түбінде құндақтаулы жатқан баланы
қолына алды. Құрақ көрпе арасынан шарананың бір шөкім бетін шаққа
тапты.
─ Мырзамыздың түрі осы,- деді Ақбала. Тағы да түк дей алмаған Рай
бауырындағы балаға бетін басты да, құрдан құр ернін тістелей берді.
Ағасын Сібірге айдарда аяғындағы темір кісенді шылдыратып сыртқа
шығарды. Екеуі түрменің ауласында тұрған ат арбаның жанында тұрып
қоштасты. Бұл сонда да дəл қазіргідей жас жуған бетін ағасының иығына
салып, дыбысын шығармай дірілдеп жабысып алғанда, екі солдат бұларды
əзер айырған еді. Ат арба ақырын қозғалды. Ағасы құп - қу. Бетінде қан,
көзінде жас жоқ Аяғындағы ауыр кісен шылдыр етіп, бір басып, екі басып
жүріп кетті. Артына жалтақтап қарап бара жатып: «Сорлы жетімегімнің
сенен басқа кімі бар, көз қырыңды сала жүр»,- деп еді. Сол мынау.
Жұмыртқасын жарып шыққан ұядағы құс балапанындай, тыңқитып ораған
құрақ көрпе арасынан бір шөкім беті əзер көрінеді. Дем алған тынысы да
естіліп тұрған жоқ.
Рай көзіндегі жасты құрақ көрпеге үйкеді де, түу болмағандай жадырап:
─ Мына күшік қайтеді, əй? Үйіне қонақ келсе де ұйықтай бере ме? Əй, тұр!
Тұр енді!- деп Рай құндақта жатқан баланың танауын шымшылады. Бала
көзін ашпады. Кішкентай аузымен əлдене іздегендей, қаймаңдап ернін
қозғады.- Жеңеше, домбыра қайда? Мен мұны, ендеше, əнмен оятайын,деп Рай күле түсті де, бір қолымен баланы бауырына қысып отырып,
домбыраға даусын қосып ақырын ыңырсыды. Ішке Кəлен, Мөңке, Дос
кірді. Төрге шыққан бойда Мөңке мен Дос Ақбалаға тіл қатып:
─ Келін қарағым, қалайсың?
─ Бөпең өсіп келе ме?- деп амандық - саулық сұрасты. Кəленнің көз қиығы
Райда. Ағасының үйіне келгесін жас жігіттің есіне əр нəрсе түсіп, көңілі
бұзылып отырған үстінен шығам ба деп ойлап еді; оның орнына жас
жігіттің жарқын жүзін көргенде Кəленнің өзі де жадырап сала берді. Төрге
шыққасын иығына жамылып келген шидем күпіні шынтағымен бір серіпті
де, бойын жеңілдеп алды:
─ Бала, бері əкел,- деп, Райдың қолынан домбыраны алды. Əуелі тиегін
дұрыстады. Сосын құлағын келтірді. Сонан соң ол домбыраны
құшырланып, қаттырақ қағып - қағып жіберді де, салған жерден Сарының
əнін шырқай жөнелді. Кəлен жігіт кезінде қасына қыз -бозбала ертіп біраз
серілік құрған-ды. Бұл өңір сол кезден оның əніне құштар. Күні кешеге
дейін ол қатысқан ойын-сауыққа аяқ жетер жердегі халық іздеп баратын.
Өзі көңілденгенде ешкім қолқалап сұрамаса да, кісі басы құралған алқалы
жиында арқасы ұстап кететін. Ондайда бұл жазбастан Батақтың Сарысын
шырқайтын. Иегі түбіттенген бозбала күннен Сары ел ішінде ылғи да
құдіреттілермен жұлдызы қарсы болды да, сонан қашан қыршыннан
қырқылғанша өмірі ат үстінде өтті. Серілік пен бөрілікті діттеген қыршын
жас тарлан атпен Арал, Каспий арасындағы қара жонда талай жортқан-ды.
Кəлен осы жолы да Райдың қолынан домбыраны ала сала көйлектің
омырауын жалаңаштап ашып тастады да, құрықтай мойнының өндіршегін
бұлт еткізіп тамағын кенеп алды. Сосын қалт етіп тына қалған үй
ішіндегілердің ешқайсысына назар салып қарамай, көзін əуелетіп үйдің
алысырақ бұрышына қалды да, əне бір серілік қып жүрген жас кезде
айдалада ат үстінде cap желіп келе жатып əн салғандай, асқақ зор дауыспен
шырқай жөнелді. Ол əн салғанда көршілер үйлерінде отыра алмай, көтеріле
сыртқа шықты. Шамалыдан кейін Ақбаланың үйі лық толды. Кəлен
жазбастан Сарының əнін шырқады. Басқа жұрт қайғырса да, Сары өз
бойын сергек ұстап, əніне де, өлеңіне де əзілін араластырып, көңіл күйін
қырық құбылтып отыратын өр жан еді.