Robinzon Kruzo - Turkmen - 45

dolanan ýolagçylardy.
Şeýlelikde, biz 15-nji noýabr güni ýolbelediň yzyna düşüp, Pampeluna şäherinden
ýola düşdük. Ýolbeledimiz öňe bakan gitmän, meni haýran galdyryp, bizi Madridden
gelen ýolumyz bilen göni yza tarap ýigrimi mil çemesi alyp gaýtdy. Biz iki derýadan
aşyp, ahyrsoňy tekiz bir düzlüge baryp ýetdik. Ol ýerde howa maýyldy, daş-töwerek
göwnüňi göterýärdi, hiç ýerde gar göze ilmeýärdi. Soňra ýolbelet duýdansyz çepe
sowlup, daga başga bir ýol bilen ýakynlaşdy. Dagyň depeleri we kert uçutlary örän
eýmenç görünýän-de bolsa, ýolbelet egrem-bugram ýodajyklardan aýlap-dolap, bizi
öwrüm-öwrüm ýollardan alyp gitdi. Şeýlelikde, hiç hili garyň kynçylygyna uçraman,
dagyň belent gerşinden nädip geçenimizi hem aňşyrman galypdyrys. Ol birdenkä bize
Langedok we Gaskon welaýatynyň gök-parç bolup, al-elwan öwüsýän mes toprakly
ýerlerini görkezdi. Ol jelegaýlar entek örän daşda, ep-esli kötel ýollaryň aňyrsynda
ümezläp görünýärdi.
Şeýle-de bolsa, bir gije-gündiz dynuwsyz gar ýagyp, düşlemäge mejbur bolan
wagtymyz az-kem ynjalykdan gaçdyk. Emma ýolbelet: «Ýeri, darykmasaňyzlaň, ine,
bahym bar zat gülala-güllük bolar» diýip, bizi arkaýynlaşdyrdy. Hakykatdan hem, biz
her gün assa-ýuwaş eňaşak gaýdyp, dagyň demirgazyk etegine barha ýakynlaşýardyk.
Şeýdip, ýolbelediň yzyndan tirkeşip, gidip barýardyk.
Ýarygijä çenli iki sagada golaý wagt bardy. Ýolbeledimiz biraz öňden ýöräp, bizden
arany üzeňkirläpdi. Şol wagt gür tokaýlyga sümüp gidýän çöketlikden üç sany äpet
möjek atylyp çykdy. Olaryň yzy bilenem bir aýy gelýärdi. Möjekleriň ikisi şobada
ýolbelediň üstüne topuldy. Eger ol bizden gaty daşlaşan bolsady, onda baryp
ýetişýänçäk möjekler ony düýt-müýt edäýjek eken. Bir möjek ýolbelediň atyna agyz
urdy, beýlekisi bolsa onuň özüne ýapyşdy. Möjekleriň hüjümi şeýlebir çalt bolup
geçdi welin, ýolbelet pahyr sapançasyny almaga maý tapman, aljyrap uly ili bilen
gygyryp, bizi kömege çagyrdy. Men ýanym bilen barýan Anna atyny çapdyryp, näme
bolandygyny görmegi tabşyrdym. Ýolbelede gözi düşen badyna Anna onuň özünden
beter bogazyna bat berip: «Eý, jenap! Jenap!» diýip gygyrdy. Soňra ol sapançasyny
aldy-da, gaýduwsyzlyk bilen atyny öňe sürdi we ýolbelediň alkymyna baryp, möjegiň
göni çat maňlaýyndan otlady.
Annanyň ýetişmegi ol görgüli üçin gowy boldy. Munuň ýaly ýyrtyjylara öz ýurdunda
juda belet bolansoň, Anna batyrlyk bilen öňe okdurylyp, möjegiň kellesinden
çüýläpdi. Oňa derek başga biri bolan bolsady, onda ol uzak aralykdan atardy-da,
möjege degerinden geçen, ýolbeledi ýere ýazardy.
397
Bu ahwalat menden has batyr adamlary hem gorkuzyp biljekdi. Dogrudanam,
Annanyň sapançasy gümpüldänsoň, iki tarapdan möjekleriň gazaply uwlaşýan
seslerini eşidip, barymyzyň depe saçymyz dim-dik boldy. Uwwuldylar dagda gaýtagaýta ýaňlanyp, hamala diýersiň, möjekleriň uly bir sürüsi üstümize gaýdan ýaly
boldy. Erewde-berewligiň arasynda möjekleriň hakyky sany şondan az bolmaly däldi.
Bolsada, Anna hälki möjegiň läşini serensoň, ýolbelediň atynyň boýnundan aslyşyp
barýan möjek awdan ellibizar ýazzyny berdi. Onuň päki ýaly dişleri jylawdan
ilişendigi sebäpli, at janawara onçakly agyr ýara düşmän eken. Emma welin, ýolbelet
agyr ýaralanypdyr. Guduz açana dönen möjek onuň bir-ä, elinden agyz urupdyr,
birem, dyzynyň ýokary ýanyny çeýnäpdir. Ýolbelet biçäre başardygyndan goranan
hem bolsa, Anna ýetişip möjegi atan mahaly ol ikibaka hyzzynlaýan atynyň üstünden
tas agyp gaýdan eken.
Annanyň sapançasynyň sesini eşidip, badymyzy gataldandygymyz öz-özünden
düşnükli bolsa gerek. Biz büdür-südür ýoda bilen başardygymyzdan atymyzy ýüzin
saldyryp, näme-näme bolandygyny görmek üçin okduryldyk. Öňümizi ýapyp duran
topbak agaçlykdan saýlanan dessimize biz Annanyň ýaraly ýolbelede kömek edip
durandygyny görüp, nämeleriň bolup geçendigine göz ýetirdik.
XX bap
Emma welin, hiç bir garpyşyk Annanyň aýy bilen urşuşy ýaly gazaply we haýran
galdyryjy bolan däl bolsa gerek. Birbada howpurgap, Anna bir zat bolar öýdüp,
gorkanda bolsak, soňra ol tomaşany hezil edip synladyk. Aýy diýeniň bir göwresi
agyr, tagaşyksyz haýwan. Ol möjek ýaly ýeňil, çakgan hereket edip bilmeýär. Ýöne
onuň öz hereketlerini ugrukdyrýan iki sany häsiýeti bolýar. Birinjisi, aýylar,
umuman, adam awlajak bolmaýar (özleri hüjüm edäýmese, onuň adam bilen işi
ýokdur. Emma şu wagtky ýaly ýeri gar basyp, halys ajyganda, onuň adamlara
topulaýmasy hem bolýar. Şol gezegem şeýle bolupdy). Sen oňa azar bermeseň, ol
hem saňa degmeýär. Oňa sypaýyçylyk edip, bir çete sowlup ýol bermeli, sebäbi ol
örän salykatly jandar. Öňünden şazada çyksa-da, barmysyň diýýän däldir. Eger,
hakykatdan hem, gorksaň, onda iň gowusy — ugruňy üýtgedip, ondan arany açmak
bilen bolmaly. Aýdaly, hiç ýere butnaman, tiňkäňi dikip durdugyň, onda aýynyň
myrryhy atlanar. Barmak ýalyjak çybyjagam bolsa, bardy-geldi, bir zady oňa tarap
zyňdygyň ýeňsesini tüňňerdip başlar. Onsoň ar aljak bolup, bar zady bir ýaňa taşlarda, söbügiňe müner. Aýynyň birinji häsiýeti-hä şeýle. Onuň ikinji häsiýeti bolsa,
göwni galsa gijesi-gündizi bilen yzyňa düşüp, tä aryny alýança kowalar ýörer.
Hyzmatkärim Anna ýolbeledi halas edipdi, biz baryp ýeten wagtymyz ol onuň atdan
düşmegine kömek edip durdy. Sebäbi gorkudan ýaňa huşy başyndan göçen ýolbelet
ýaralanypdy. Biz birdenkä tokaýlykdan bir aýynyň çykyp gelýänini gördük. Ol aýy
juda mähnetdi, men hiç haçan beýle äpet aýy görmändim. Biz aljyrap elimiziaýagymyzy ýitirdik, ýöne oňa gözi düşende, Annanyň ýüzi ýagtylyp, keşbinde
gaýduwsyzlyk peýda boldy. Anna üç gezek: «Eý! Eý! Eý!» diýip gygyrdy-da, aýa
398
tarap elini uzatdy: «Hojaýyn, maňa rugsat bersene. Onuň bilen «salamlaşyp»,
güldürip içiňizi gyraýyn».
Men Annanyň nämä şat bolýandygyny geňirgäp: «Aý, akmak, ol seni iýäýmesin»
diýdim. Ol: «Meni iýer, meni iýer — diýip, iki öwran gaýtalady. — Men onuň özüni
iýerin. Häzir gülüp içiňiz gyrlar. Hany, bir gyra süýşüň bakaly!» Anna aşak oturdyda, derrew ädiklerini çykaryp, ýasy çepegini geýdi (ol öz ýurdunda geýýän ýasy
çepegini jübüsinde saklaýardy). Ol atynyň jylawyny beýleki hyzmatkärime berip, eli
tüpeňli öňe bakan okduryldy.
Aýy agras ädimler bilen daşlaşyp barýardy we adam bilen işi ýokdy. Emma Anna
onuň alkymyna dykylyp baryp, hamala, gepine düşünýän ýaly, aýa hemle urdy:
«Häýt, häýt. Saňa diýýän». Biz daşrakdan synlap durduk. Bu ýer dagyň Gaskon
tarapynda, giň tokaýlygyň çetidi. Käýerde-käýerde topbak bolup oturan agaçlar bar
diýäýmeseň, töwerek alaň-açyk, düzlük ýerdi.
Aýynyň söbügini sydyrdyp barýan Anna bahym onuň yzyndan ýetdi we eline ullakan
daş alyp, aýlap saldy. Daş aýynyň kellesine gütüläp degdi, ýöne edil diwara degen
ýaly bir gapdala zyňlyp gitdi. Aýa hiç zat bolmady. Şeýle-de bolsa, Anna öz
maksadyna ýetdi. Ol zaluwadyň gorky-ürki ýadyna düşenokdy, ýörite bizi güldürjek
bolup aýyny öz üstüne topuldyrjak bolup daş zyňypdy.
Daş degen badyna aýy öwrülip ony gördi-de, yranyp, öňürdikläp barýan at ýaly,
haýran galdyryjy tizlik bilen Annanyň yzyndan eňdi. Anna kömek soraýan ýaly, bize
tarap gaçdy. Muny görüp, biziň barymyz birden ok atyp, Annany halas etmegi
ýüregimize düwdük. Öz ugruna gidip barýan aýyny yzyna gaýtarany üçin men Anna
örän gaharlandym. Esasanam, ony öjükdirip, üstümizden getirip, bir ýaňa gaçanyna
janym dagy ýandy: «Häý, köpeý ogly diýsä. Bizi güldüren bolşuňmy şu? Çaltrak
atyňa atlan-da, bir gyra sowul. Häzir biz ony atarys» diýip gygyrdym. Anna bolsa:
«Atmaň, atmaň. Gymyldamaň. Häzir sizi güldürjek» diýip janykdy. Ol şeýlebir
çakgan hereket edýärdi welin, aýy bir ädim ätmänkä ol iki ädim ädýärdi. Ol bir
gapdalda öz maksadyna laýyk dub agajyny gördi-de, şobada şol agaja tarap sowuldy.
Bize-de, «yzymdan geliň» diýip el bulady. Ol tizligini has-da artdyryp, tüpeňini
agajyň bäş-alty ädim gapdalyna taşlady-da, sen-men ýok, agajyň üstüne dyrmaşdy.
Aýy bahym agajyň aşagyna geldi. Biz uzakdan seredişip durduk. Aýynyň birinji eden
işi tüpeňiň ýanynda saklanyp, ony ysgaşdyrmak boldy, ýöne ol oňa hiç zat etmedi.
Soňra ol şol mähnet göwresi bilen edil pişik ýaly agaja dyrmaşyp ugrady.
Hyzmatkärimiň bu bolup ýörşüne men näme etjegimi bilmän durdum. Bu ýerde hiç
hili güler ýaly zat ýokdy. Aýynyň agaja dyrmaşyp ugranyny görüp, barymyz atymyzy
sürüp ýakynlaşdyk.
Biz agajyň ýanyna ýeten wagtymyz Anna ullakan bir şahanyň ujuragyna ýetipdi, aýy
bolsa şahanyň orta gürpüne çenli dyrmaşypdy. Aýy şahanyň has inçeräk ýerine
ýetende, Anna bize: «Ähä, indi görüň meniň aýa tans etdirişimi» diýip, bökjekläp,
şahany yralamaga başlady. Aýy yraň-daraň edip, duranja ýerinde saklandy we yza
dolanmagyň alajyny gözläp, arkasyna bakan garanjaklady. Biz muňa hezil edip
gülüşdik. Emma Annanyň oýny heniz gutarmandyr eken. Ol aýynyň butnap bilmän
durşuny görüp, öňe sürnüp ugrady. Hamana diýersiň, aýy iňlis diline düşünýän ýaly:
399
«Näme duruberdiň-le? Hany, gel bakaly» diýip ýüzlendi. Anna bökjekläp, şahany
yralamagyny goýansoň, aýy edil onuň diline düşünýän ýaly, ýene öňe omzap başlady.
Anna täzeden hallanlap, şahany yralap başlanda, aýy ýene aýak çekdi.
Onsoň biz aýyny kellesinden atmagyň tüýs wagty geldi diýip pikir etdik-de, Anna
gymyldaman durmagy tabşyrdyk. Ýöne ol: «Ýok, haýyş edýän! Atmaň, ony özüm
ataryn» diýip özelendi. Gepiň gysgasy, Anna her hili oýunlar edip, aýynyň halys
gözüni-başyny aýlady. Biz gülşüp keýpden çykdyk. Ýöne hyzmatkärimiň indi näme
hokga çykarjagyny çaklap bilmeýärdik. Ilkibaşda ol şahany yralap aýyny ýere
gaçyrjak bolýandyr öýtdük, emma aýy hem ahmal däldi. Ol kän bir öňe tarap zomap
durman, tagaşyksyz penjeleri bilen agaçdan berk ýapyşýardy. Bu wakanyň soňunyň
nähili gutarjakdygy bize näbellidi.
Emma Anna bizi güman etmekden bahym saplady. Ol aýynyň şahadan pugta
ýapyşýandygyny, kän bir öňe süýşerli däldigini aňlap: «Ýeri, bolýa-da, sen gelmeseň,
özüm baraýaryn» diýdi. Soňra ol şahanyň ujragyna çenli süýşdi-de, aşak eglen
şahadan usullyk bilen ýere böküp düşdi. Tüpeňine tarap ylgady-da, ony eline alyp
dikeldi.
Men oňa: «Ýeri, Anna, indi näme etmekçi bolýaň? Näme üçin ony atmaýarsyň?»
diýip seslendim. Anna: «Ýok, ýok, entek däl. Men ony entek atmakçy däl. Sizi ýenede güldürjek» diýip jogap gaýtardy. Ol, hakykatdan hem, şeýle etdi. Aýy öz
duşmanynyň ýere düşenini görensoň, arkasyna garanjaklap, her ädimin seresap
basyp, ýuwaş-ýuwaşdan yza bakan süýşüp başlady. Ol agajyň sütünine baryp ýetdi
we ýene şol usul bilen, penjelerini ulanyp, äwmezlik bilen agaçdan düşdi. Aýy ýaňy
bir aýagyny ýere basanda, Anna bärden bardy-da, tüpeňiniň nilini onuň gulagyna
diräp, mäşäni gysdy. Aýy gürpüldäp ýere ýazyldy.
Anna gülüp-gülmeýäniňizi bilmek üçin töweregine garanjaklady, ýüzümizdäki şatlyk
alamatyny görüp, ol hahahaýlap güldi. Ol: «Biz öz ýurdumyzda aýylary şeýdip
öldürýäs» diýdi. Men: «O nähili, sizde tüpeň ýok ahyryn» diýdim. Anna bolsa:
«Tüpeň ýok, ýöne biz uzyn peýkam atyp awlaýarys» diýip jogap berdi.
Bu waka biziň göwnümizi açypdy, ýöne henizem ýalazy ýerlerden saýlanmandyk.
Ýolbeledimiz agyr ýaraly bolansoň, näme etjegimizi bilmeýärdik. Möjekleriň
uwlaşýan sesleri gulagymda ýaňlanyp durdy. Ozal gürrüň berşim ýaly, Afrikanyň
kenarýakasynda eşiden aýylganç sesimi hasap etmäniňde, hiç bir sesden beýle
gorkmandym.
Şeýlelikde, gijäniň düşüp ugramagy bizi gyssanmaga mejbur etdi. Anna «hä» diýseňä, onda ol äpet aýynyň bahasyna ýetip bolmajak hamyny sypyrjak bolup ýene-de
eglenerdi. Ýöne öňümizde üç liga ýol ýatyrdy. Ýolbeledem bizi gyssaýardy. Onsoň,
biz aýyny taşlap ýola düşdük.
Daglardaky ýaly çuň we howply bolmasa-da, ýeri henizem gar basyp ýatyrdy. Soňra
eşidişimize görä, açlykdan guduzlana dönen möjekler iýmit gözläp tokaýa we
düzlüklere gelipdirler. Adamlary ahmala salyp, obalara çozup, uly weýrançylyk
edipdirler. Birgiden goýundyr atlary, hatda birlän-ikilän adamy parçalap iýipdirler.
Ýolbelet ýene bir howply ýerden geçmelidigini, kaňkap ýören möjek sürüsi bar bolsa,
onda olara duşmagymyzyň ähtimaldygyny aýtdy. Geçip barýan ýerimiz daş-
400
töweregini tokaý gallap oturan kiçijik düzlükdi. Gije düşlär ýaly öňümizdäki oba
ýetmek üçin şu taýdan aňyrlygyna insizje bir ýodajygy syryp gitmelidik.
Tokaýa giren wagtymyz günüň ýaşmagyna ýarym sagat bardy. Biz gün ýaşarynyň yz
ýany düzlüge baryp girdik. Birinji tokaýjykda biz hiç zada duş gelmedik, emma
tokaýyň içindäki çaklaňja açyklykda, dört ýüz metr çemesi aradaşlykda, bir görseň,
aw kowalap ýören ýaly, bir görseň-de, awuň yzyny çalyp barýan ýaly bäş sany daýaw
möjegiň ýoly kesip geçenine gözümiz düşdi. Olar bize ünsem bermän az salymdan
gözden sumat boldular.
Biziň tüýs ýelýürek ýolbeledimiz muny görüp, bize ägä bolmagy tabşyrdy, sebäbi bu
jelegaýda has köp möjek bar bolmagy mümkindi.
Biz tüpeňlerimizi ykjamlap, daş-töwerege eserdeňlik bilen garamaga başladyk.
Emma ýarym liga çemesi ýazylyp ýatan tokaýdan geçip, düzlüge girýänçäk başga
möjege duşmadyk. Düzlüge giren dessimize, degre-daşymyza has hüşgär seretmeli
bolduk. Biziň ilki bilen üstünden baran zadymyz — möjekler tarapyndan düýt-müýt
edilip taşlanan bir atyň läşi boldy. Läşiň daşynda azyndan on-onki möjek bardy.
Olara et iýýär diýip boljak däldi, sebäbi at janaweriň bar etini iýip, indem süňklerini
gemirýärdiler.
Olaryň şagalaňyna päsgel bermezligi ýerlikli gördük, olaram bize onçakly pitiwa
etmedi. Anna olaryň üstüne dyzajak boldy, ýöne men oňa rugsat bermedim, çünki
beýtseň öz başyňy kelkelä salmak boljakdy. Çep tarapdaky tokaýlykdan möjekleriň
elhenç uwlaşýan seslerini eşiden wagtymyz biz düzlügiň orta gürpüne hem
ýetmändik. Şondan salym geçmänkä, ýüz töweregi möjekden ybarat ullakan ordanyň
edil tejribeli serkerdeleriň ýolbaşçylygynda nyzama düzülen atlylar ýaly bolup bize
tarap gelýändigini gördük. Olara nähili gaýtawul bermelidigini bilmeýärdim. Men
birek-birege jebis gyslyşyp, bir hatar bolup durmakdan başga çykalga tapyp
bilmedim. Onsoň biz şol pursadyň özünde bir setir bolup düzüldik. Ok atyşlygyň
arasynyň üzülmezligi üçin men hatardakylara başaşa atmagy tabşyrdym. Ok
atmaýanlar bolsa, eger möjekler saklanman hüjüme geçseler, onda ara böwşeňlik
salman ot açar ýaly tüpeňlerini taýýarlap durmalydy. Birinji tapgyrda ok atanlar
tüpeňlerini ikilenç doldurmagyň pikirini hem etmän derrew sapançalaryny alyp,
taýýar durmalydy. Sebäbi biziň her birimizde bir tüpeň bilen iki sapança bardy.
Şeýlelikde, şol usul boýunça biz iki tapgyr bolup, yzly-yzyna alty gezek atyp
biljekdik. Emma ol usul gerek hem bolmady, sebäbi ilkinji atyşda möjekler çabrap
çykan ýalyndan we gümpüldiden erbet gorkup, sakga aýak çekdiler. Olaryň dört
sanysynyň kellesinden ok degen bolsa, birentegi ýaralanyp, ganyny sarkdyryp, garyň
ýüzünde besse-besse yz galdyryp aňyrlygyna gaçdy. Emma süriniň esasy bölegi
ýerinden butnaman durdy. Şol ikarada iň gazaply ýyrtyjylaryň hem adam sesinden
gorkýandygy baradaky gürrüňler ýadyma düşdi-de, ýoldaşlarymyň ählisine bogazyna
sygdygyndan gygyrmagy buýurdym. Ol gürrüňleriň jany bar eken. Biz gygyryşyp
başlanymyzdan möjek sürüsi yza çekilmäge başlady. Biz wagt ýitirmän, olaryň
üstüne ikinji gezek ot açdyk welin, tokaýyň jümmüşine tarap ökjäni göterdiler.
Şeýlelikde, bize tüpeňlerimizi täzeden oklamaga maý boldy. Gyssagymyz özümiz
bilen bolansoň, gaýtadan ýola düşdük. Tüpeňlerimizi ýaňy bir oklap, taýýarlanymyz
401
hem şoldy welin, tokaýyň çep gyrasyndan elhenç gopgun-zenzele turdy. Ol gopgun
biziň gidip barýan ugrumyzdan eşidilýärdi.
Iňrik garalyp, garaňky düşüp başlapdy, bu ýagdaý biziň üçin gowy däldi. Sesler
güýçlendigiçe, munuň şol wagşy ýyrtyjylaryň uwlaşyp, hyňranýan sesleridigine göz
ýetirdik. Birdenkä, möjekleriň üç ordasy peýda boldy, biri çepimizde, beýlekisi
yzymyzda we üçünji orda bolsa öňümizdedi. Olar, hamala, biziň daşymyzy gaban
ýalydy. Emma, şeýle-de bolsa, olar hüjüm etmänsoň, atlarymyzy gyssap, ýolumyzy
dowam etdirdik. Ýol örän çarkandakly bolansoň, atlary diňe uly gorgununa sürüp
bolýardy. Şeýdip, biz düzlügiň aňry gyrasyndaky ikinji tokaýjygyň çetine baryp
ýetdik. Ýol şol ýerde tokaýjyga girip gidýärdi. Emma ol ýerde-de bir topar möjegiň
durandygyna gözümiz düşüp aljyradyk.
Birdenkä tokaýyň beýleki ujundan tüpeň sesi eşidildi. Ol tarapa seredenimizde eýerli,
jylaw dakylan bir atyň ýel ýaly çapyp gelýändigini, yzyndanam on alty, on ýedi
möjegiň okdurylyp, kowalap gelýändigini gördük. At kowguçylardan ep-esli arany
açypdy, ýöne ol aralygyň ahyrsoňy ýygrylyp, möjekleriň ony tutjakdygy şübhesizdi.
Şeýle hem boldy.
Atyň gaçyp çykan ýerine baranymyzda biz elhenç görnüşiň şaýady bolduk. Biz
ganhor ýyrtyjylara ýal bolan bir at bilen iki sany adam jesediniň üstünden bardyk.
Jesetleriň biri ýaňky tüpeň atanyňky bolmalydy, sebäbi onuň gapdaljygynda atylan
tüpeň ýatyrdy. Onuň kellesi hem-de göwresiniň ýokarky bölegi ýokdy.
Biz bu görnüşden biçak gorkduk we haýsy ugur bilen ýörejegimizi bilmän
ikirjiňlendik. Emma welin, möjekler kän wagt geçmänkä, bize-de hüjüm etmäge
çemelenişip, degre-daşymyzy galladylar. Olaryň sany üç ýüz dagy barmyka diýýän.
Bagtymyza, tokaýa girýän ýoluň biraz içräginde, tomus wagty çapylyp, daşamak üçin
üýşürilip goýlan äpet agaçlar bar ekeni. Men öz toparymy derrew şol agaçlaryň
arasynda ýerleşdirdim. Hemmämiz kese ýatan, uzyn bir agajyň arka tarapyna geçdik.
Meniň maslahatym bilen biz atdan düşdük we agaçlary berkitme edinip, üçburçluk
ýasap goranyşa geçdik. Atlarymyzy bolsa üçburçlygyň ortasyna saldyk.
Biziň beýdenimiz tüýs jüpüne düşüpdi. Möjekler üstümize şeýlebir çozuş etdi welin,
öňde-soňda şondan gazaply çozuş bolan däl bolsa gerek. Olar hyňranyşyp topuldylar
we berkitme hökmünde ulanýan uzyn agajymyzyň üstüne münüşip ugradylar.
Möjekleriň bu gahar-gazabynyň biziň arkamyzda duran atlara gönügendigi görnüp
durdy. Men öz toparyma iki tapgyr bolup ot açmagy buýurdym, birinji atyşda
şeýlebir gowy nyşana alypdyrys welin, bir topar möjek ýere serildi. Ýöne yzyny
üzmän ok atmalydy, çünki yzdan gelýän möjekler öňdäkileri basgylaşyp, edil melgun
ýaly müňedekleşip gelýärdiler.
Ikinji tapgyr ot açanymyzda möjekler säginen ýaly etdiler, men olar gaçyp giderler
öýtdüm. Ýöne şol säginişden soň, ýene-de ylgap gaýtdylar. Biz sapançalarymyz bilen
ýene iki ýola ok atdyk. Ýalňyşmaýan bolsam, şol dört atyşda on ýedi, on sekiz möjegi
öldürip, şondan iki esse köprägini hem ýaraladyk. Emma olaryň yzy gutarar ýaly
däldi.
Oklarymyzyň çalt atylyp gutarylmagyny islemeýärdim, onsoň Annany däl-de,
beýleki hyzmatkärimi ýanyma çagyrdym. Annany çagyrmandygymyň sebäbi, biz
402
atyşyp başagaý bolup durkak, ol iňňän çalasynlyk bilen meniňem, özüniňem tüpeňini
täzeden oklap ýetişipdi. Şonuň üçinem, aýdyşym ýaly, beýleki hyzmatkärimi
çagyryp, eline bir şahgap däri tutdurdym-da, şol därini öňde ýatan agajyň üstüne
ýogyn zolak ýasap, boýdan-başa guýmagyny tabşyrdym. Ol tabşyryşym ýaly edip, işi
dynyp barýarka, möjekler täzeden hüjüme geçip ugradylar. Birnäçe möjek agajyň
üstüne böküp mündi. Şol wagt men elimdäki atylmadyk sapançany därili zolagyň bir
çetini nyşanladym-da, därä ot berdim. Agajyň üstünde duran möjekler gyzyl ot bolup
tutaşdy. Ýedi-sekiz sanysy bolsa, oduň zarbyndan gorkup bize tarap böküp düşdi. Biz
olaryň şobada läşini serdik. Beýleki möjekler mazaly gatlyşan garaňkyda has-da
elhenç görünýän otdan gorkuşyp yza çekildiler. Onsoň men iň soňky okly
sapançalary birden atmaga buýruk berdim. Yzyndanam uly goh turzup gygyryşdyk.
Möjekler guýruklaryny ýamyzlaryna gysdylar. Biz derrew bukudan çykyp hüjüme
geçdik we ýerde urnup ýatan ýigrimi töweregi möjegiň depesinden indik. Olaryň
barysyny gylyçdan geçirip taşladyk welin, netije biziň garaşyşymyz ýaly boldy.
Ýaraly möjekleriň çyňsaşyp uwlaşýan seslerine düşünen bolarly, sag galan möjekler
bizi taşlap, ýazzyny berdiler.
Biz çaknyşygyň başyndan aýagyna çenli jemi altmyş töweregi möjek öldürdik, eger
gündiz bolan bolsady, onda olaryň ýitgisi has-da köp bolardy. Şeýlelikde, söweş
meýdanyndan duşmany kowup çykaryp, biz ýaňadan ýola düşdük. Ýene-de bir liga
çemesi ýol ýöremelidik. Gidip barşymyza wagşy ýyrtyjylaryň tokaýyň içinde
uwlaşýan seslerini birnäçe gezek eşitdik. Kämähal olar gözümize görnen ýaly hem
bolýardy, ýöne gözüňi gamaşdyrýan gardan ýaňa anyk saýgaryp bolanokdy. Bir sagat
gowrak wagtdan biz gije düşlejek şäherjigimize baryp ýetdik. Şäherde elhenç gorky
höküm sürýärdi, hemmeler ýaraglanypdy. Görüp otursak, düýn gije möjekler bilen
birnäçe aýy bu ýere çozuş eden eken. Şäherjigiň adamlary gorkudan ýaňa gijegündiz, esasan-da, gije sakçy goýup, mal-garalaryny we özlerini goraýar ekenler.
Ertesi gün irden biziň ýolbeledimiziň haly juda teňleşdi. Möjegiň dalan ýerleri, eliaýagy güp ýaly çişipdi. Onuň ýola çykyp bilmejegi görnüp durdy. Şonuň üçinem biz
täze ýolbelet tapmagyň ugruna çykdyk we onuň bilen Tuluza şäherine gitdik. Ol
şäher maýyl howaly, mes toprakly ajaýyp ýer eken. Bu ýerde ne-hä gar, ne-de
möjekler bardy. Tuluza şäherinde möjekler bilen guran söweşimizi aýdyp beren
mahalymyz adamlar bize dagyň etegindäki uly tokaýda, ylaýta-da, ýerleri gar
basanda, şonuň ýaly zatlaryň hemişe bolýan adaty wakadygyny gürrüň berdiler. Olar
munuň ýaly gazaply howada ol ýoldan bizi haýsy ýolbelediň getirmäge ýürek
edendigini, ol ýolbeledi nireden tapandygymyzy biljek bolup sorag baryny
ýagdyrýardylar. Möjeklere şam bolman sag-aman galandygymyza haýran
galýardylar. Atlaryň daşyna üçburçluk ýasap, özümizi goraýşymyz barada gürrüň
berenimizde, adamlar bizi juda köteklediler. Onuň ýaly ýagdaýda halas bolmak
umydynyň elliden bir ähtimaldygyny düşündirdiler, çünki möjekleriň guduz açana
dönmeginiň esasy sebäbi atlar eken. Olaryň bar aňy atlara giden bolmalydy, ýogsam
başga wagtlar olar tüpeňden juda gorkýan ekenler. Açlykdan ýaňa halys aňkalary
aşyp, atlara ýetjek bolup, howp-hatary unudypdyrlar. Üznüksiz ot açyp, üstesine-de,
däri partladyp, üstün çykmadyk bolsak dagy, olar biziň barymyzy tike-tike edäýjek
403
ekenler. Gürrüňdeşlerimiz, aslynda, atyň üstünde oturyp ok atan bolsak, onda
möjekleriň üsti adamly atlara golaýlaşmaýandygyny hem aýdyp berdiler. Juda
bolmasa-da, biziň hemmämiz atlarymyzy taşlap bir ýere jemlenen bolsak, möjekler
bar gahar-gazaplary bilen atlara hüjüm edip, biziňem ok-ýaragdan ýükümiz ýetik
bolansoň, arkaýyn bolmagymyz mümkin eken.
Özüm barada aýtsam, men ömrümde howp-hatary şondaky ýaly duýmandym. Üç
ýüzden gowrak aç ýyrtyjynyň agyzlaryny açyp, hyrlaşyp bizi iýmäge gelýändigini,
hiç hili gaçybatalga ýokdugyny görüp, indi işimiz gaýtdy diýip pikir edipdim. Galan
ömrüme dolanyp şol daglardan geçerin öýdemok. Her hepde gaý-harasat gopjagyny
bilsem-de, deňizde müňlerçe ligalyk syýahat edeniň beýdip gury ýerde ýöräniňden
müň paý gowy eken.
Fransiýanyň içi bilen syýahat edenimde aýratyn bir üýtgeşik waka bolmady. Aýdan
zatlarymam beýleki ýolagçy dostlarym menden has gowy edip gürrüň berýärdiler.
Men Tuluzadan Pariže gitdim, ol ýerde uzak eglenmän Kale deňiz menziline
gaýtdym. Gyşyň iň aňzakly döwründe ýüzüşe çykyp, 14-nji ýanwar güni Duwr
şäherine sag-aman aýak basdym.
Şeýlelikde, tükeniksiz syýahatlarym tamam boldy we men öz ýanym bilen getiren
weksellerimi nagt pula öwrüp, gysga wagtyň içinde täzelikde gazanan ähli
baýlyklarymy öz elimde jemledim.
Meniň esasy ýol görkezijim we maslahatçym ýene-de şol öňki dul kempir boldy.
Iberen pullaryma minnetdarlyk hökmünde ol meniň üçin öz zähmetini, aladasyny
gaýgyrmaýardy. Men islendik meselede oňa bil baglap bilýärdim. Aslynda, bu
dogruçyl zenanyň halal wepadarlygy meniň ýüregime örän uly ynjalyk berýärdi.
Soňra men Braziliýadaky mülkümi satmagy ýüregime düwdüm-de, Lissabondaky
köne dostuma ýörite hat ýazdym. Ol hem mülkümi iki täjire, ýagny meniň dünýeden
öten howandarlarymyň Braziliýada ýaşaýan ogullaryna teklip edipdir. Olar teklibi
kabul edip, otuz üç müň piastrlyk töleg puluny Lissabondaky tanyşlaryna
ugradypdyrlar.
Gämibaşy dostum satmak baradaky resminamany iberdi, menem oňa gol çekip yzyna
ýolladym. Ol hem otuz iki müň sekiz ýüz piastry weksele öwrüp, maňa iberdi. Ol
şonda özüne bagyş eden ýyllyk ýüz moýdorym bilen, ogluna bagyş eden ýyllyk elli
moýdorymy tutup galypdyr. Söz berşim ýaly, olara mülkümden hem girdeji gelip
durmalydy.
Şeýlelikde, meniň başdangeçirmelerden doly ömrümiň birinji bölegi tamamlandy. Ol
Biribaryň dürli hikmetleri bilen bezelip geçip gitdi. Onuň ýaly agyp-dönüp duran
ykbal öň hiç kime nesip etmedik bolsa gerek. Ol ýeňilkellelik bilen başlap, ahyrynda
bagtyýarlyk bilen gutarypdy we indi maňa geljek günler üçin umyt berýärdi.
Islendik adam munuň ýaly eşretli güne ýeteninden soň, elbetde, men howp-hatarlara
ýüz urmakdan saklanaryn öýtse gerek. Ýagdaýlar ugruna bolan bolsa, ol şeýle hem
bolardy. Emma men ykmanda durmuşa öwrenişipdim, ilkibaşda ne-hä maşgalam
bardy, ne-de bir ygtybarly dogan-garyndaşym. Baýdygyma seretmezden, kän bir
tanyş-bilşim hem ýokdy. Braziliýadaky mülkümi satanda bolsam, ol ýurdy
hakydamdan çykaryp bilmeýärdim. Ganat baglap, uçup gidiberesim gelýärdi.
404
Adajygymda aýlanyp, şol jelegaýda galdyryp gaýdan görgüli ispanlarymyň ykbaly
bilen gyzyklanmak höwesim barha güýjeýärdi.
Hakyky dostuma öwrülen dul kempir meni niýetimden gaýtarjak bolup kän özelendi.
Ol, şeýdip, meni ýedi ýyllap ýat ýurtlara gitmekden alyp galmagy başardy. Şol
döwrüň dowamynda men doganlarymyň biriniň iki sany çagasyny — jigilerimi öz
ýanymda sakladym. Olaryň ulusynyň az-kem mal-mülki bardy. Men ony jentlmen
edip ýetişdirdim we oňa baýlygymyň bir bölegini miras goýdum. Kiçi jigimi bir
gämibaşynyň ýanyna kömekçi edip belledim. Bäş ýyl geçensoň, ol pähim-paýhasly,
dogumly, başarjaň ýigit bolup ýetişdi. Onsoň men oňa ajaýyp gämi berip, deňze
iberdim. Soň şol ýaş ýigit, indi gartaşan hem bolsam, meni deňiz syýahatlaryna alyp
gitdi.
Aslynda, belli bir wagt geçensoň, men Angliýada ýerlemäge başlapdym. Iň esasy zat
— men ahyryn öýlendim. Öýlenenim kem bolmady — iki oglum bilen bir gyzym
boldy. Emma aýalym ir aradan çykdy. Şol wagtlar kiçi jigim Ispaniýa eden
ýüzüşinden pul baryny gazanyp dolanyp geldi. Ol daşymda pyrlanyp ýörensoň,
meniň çet ýurtlara gitmek baradaky höwesim bar zatdan üstün çykdy. Men hususy
söwdagär bolup, 1694-nji ýylda günorta-gündogar Aziýa tarap ýüzüşe ugradym.
Bu syýahatymda men adadaky täze hususy hojalygymy görmäge bardym. Özümden
soň şo taýda galan ispanlary gördüm. Olaryň we ol ýerde galdyrylan gozgalaňçylaryň
ýaşaýşy baradaky gürrüňleri diňledim. Gozgalaňçylar ilkibaşda ispanlary
äsgermändirler. Bular soňra bir ylalaşyp, bir sögüşip, bir birleşip, bir bölünip, garaz,
iş bolupdyrlar. Ahyrsoňunda, ispanlar güýç ulanypdyrlar. Gözi gorkan gozgalaňçylar
bahym mugyra gelipdir. Ispanlar olar bilen deň bolman, ýene-de ylalaşykly
ýaşapdyrlar. Bu ýerde bolan dürli-dürli gürrüňleri sanap otursam, olaryň hekaýaty
hem bäri-bärde gutarmaz. Karib adalarynda ýaşaýan goňşy taýpalar telim gezek ada
çozuş edip, uly çaknyşyklar bolupdyr. Ispanlar adanyň tarp ýerlerini özleşdiripdirler.
Bäş sany ispan goňşy ada gidip, on bir sany erkek adam bilen bäş sany aýal-gyzy
ýesir edip getiripdirler. Şonuň üçinem men baran wagtym adada ýigrimi töweregi
çaga bardy.
Men adada ýigrimi gün töweregi boldum. Olara ähli zerur zatlary, esasan hem, ýarag,
däri, seçme, egin-eşik, abzal-gural berdim. Angliýadan alnyp gaýdylan agaç ussasy
bilen demirçi ussany adada galdyrdym.
Soňra men adany olara paýlap berdim. Eýeçilik hukugy meniňki bolmak şerti bilen,
her kim halan ýerini saýlap aldy. Şeýdip, ähli işleri birlaý tertibe salanymdan soň,
adany taşlap gitmejekdiklerine söz berdirip, men olara doly erk berdim.
Şondan soň men Braziliýa degip geçdim. Ol ýerde ullakan ýelkenli gämi satyn aldym
we adada ýaşar ýaly ýene-de adam iberdim. Gämide ähli goş-golamlar, abzalgurallar, olardan başga-da ýedi sany aýal maşgala bardy. Olaryň hemmesi el işine
ökde, hyzmata gaýym aýal-gyzlardy. Ylalaşyp, oňşup bilseler, onda olar bilen goş
birikdirmäge adadakylara rugsat beripdim. Iňlisler barada aýdanymda, eger olar
ekerançylyk bilen meşgullanmakçy bolsa, onda Angliýadan ähli gerekli zatlary we
aýal-gyzlary ibermäge söz beripdim. Men şol sözümde-de durdum. Her kimiň malmülki, hojalygy aýry bolansoň, adamlar yhlas bilen zähmet çekip, adanyň akýürekli
405
ýaşaýjylaryna öwrülip gitdiler. Adanyň ilatyna Braziliýadan iberen gämimde bäş
sany bogaz sygyr, birnäçe goýundyr mekejin bardy. Soň bir gün ada ýolum düşende,
olaryň hem köpelip, ýaýrap gidendigini gördüm.
Adanyň durmuşynda her tüýsli wakalar bolupdyr. Bir gezek ýerlileriň üç ýüz
adamlyk goşuny adanyň üstüne çozup, ekin meýdanlaryny weýran edipdir. Adanyň
ilaty iki esse agdyklyk edýän duşmandan ilkibaşda ýeňlişe sezewar bolup, bir adam
ýitirip, yza çekilmeli bolupdyr. Emma ummanda aýylganç tupan turup, ýerlileri
gaýyklary-zady bilen suwuň teýine iberensoň, adalylar galan-gaçan duşmanlary bir
künjege gabap gyrypdyrlar. Iki-ýeke diri galanlaram açlykdan ölüpdir. Şeýlelikde,