Robinzon Kruzo - Turkmen - 06

şahalaryny oklaşdyryp, çöp-çalam bilen ymykly basyrdym. Şeýdip, men ýylyň belli
döwürlerinde juda gazabyna tutýan ýagyş-ýagmyrdan penalanar ýaly howlyma üçek
ýasadygym boldy.
Hemme goş-kötelimi şu howla hem-de arka tarapdan köwen gowagyma çekendigim
barada ozal aýdyp beripdim. Ýöne ýene bir belläp geçmeli zat, ilkibaşda goşlar
terslin-oňlyn münderlenip ýatyrdy. Olar bulam-bujar bolup bar ýeri tutup duransoň,
asyl ýöne, eýläňe-beýläňe aýlanyp-öwrülere maý ýokdy. Şony nazarda tutup,
gowagymy has-da aňrylygyna köwüp giňeltmäge girişdim. Sebäbi, dagyň şol künji
çägesöwden ýumşakdy, işledigimçe ol ap-aňsat opurylyp barýardy. Şeýdip, adada
janyma howp saljak ýyrtyjy haýwanlaryň ýokdugyna-da ymykly göz ýetirenimden
soň, men sag gapdal tarapa — gaýanyň jümmüşine bakan gazyp başladym. Onsoň,
şol ugur bilen ep-esli ýol ýasap köwdüm-de, ýene sag tarapa bakan ötelge gazyp,
howlymyň, has dogrusy, berkitmämiň daş ýüzünden dagy böwsüp çykdym. Ol diňe
bir çadyr bilen ammara arkaýyn girip-çykmaga mümkinçilik berýän gizlin ötelge
bolman, eýsem goş-golamlarymy saýhallap goýuşdyrmaga giňiş ýer hem döretdi.
Soňra mähetdel etmän, iň bir zerur diýip hasap edýän zatlarymy, öňi bilenem, stol
bilen oturgyç ýasamaga girişdim; şolarsyz şu adada nesibäme düşen ujypsyzja
eşretleriň-de ibaly mazasy ýokdy; stolsuz ne bir oňly iýip-içip bolýardy, ne-de hatýazuw ýa-da başga zatlar bilen meşgullanyp bolýardy. Ine, onsoň ýeňimi çyzgap işe
başladym. Şu ýerde men ýene bir zady belläp geçmeli, adamzadyň akyly
matematikanyň özeni hem-de gözbaşy bolup durýandygy sebäpli, ähli närseleri akyly
bilen kesgitläp, jaýba-jaý rejelemek hem-de iň bir paýhasly netijeleri çykarmak
47
arkaly islendik adam wagtyň geçmegi bilen islendik senetde ussatlyk derejesine ýetip
bilýär. Men ömrümde elime abzal-gural alyp gören adam däldim, emma yhlasym,
janypkeşligim, işjanlylygym bilen, onda-da gerekli abzallar bar bolanlygynda, agaç
ussaçylygyndan baş çykarjagyma kem-kemden göz ýetirdim. Şonda-da, hatda hiçhili
abzal-guralsyz hem ep-esli zat ýasadym; olaryň aglabasyny belkem henize — bu
güne çenli görülmedik usul arkaly, diňe birje paltadyr rende ulanyp, köp zähmet sarp
edip taraşladym. Meselem, diýeli maňa tagta gerek bolan wagty, hökman bir agajy
çapyp, kese ýykmakdan, tä mazaly ýasylaşyp, ýukalýança onuň iki tarapyny palta
bilen ýonup taslamakdan hem-de rendeläp ýylmamakdan başga alajym bolmaýardy.
Dogrusy, şol usul bilen tutuş bir agaçdan ýekeje tagta çykaryp bilýärdim; ýöne ýeke
tagta ýasamak üçin sarp edýän ummasyz köp wagtym bilen zähmetime derek diňe
sabyr etmekden başga elimden geljek zat ýokdy, emma wagtym bilen zähmetim
bigadyr bolansoň, olary nämä sarp edenimde hem kän bir parhy boljak däldi.
Şunlukda, öňem aýdyşym ýaly, ilki bilen stol bilen oturgyç ýasandym. Munuň üçin
sala ýükläp gämiden alyp gaýdan keltejik tagta böleklerimden peýdalandym. Ýokarda
düşündiren usulym bilen tagta baryny taraşlanymdan soň, ini bir ýarym futluk ýasy
tekjelerden ýasaşdyryp, gowagymyň bir gapdalyna uzaboýuna üst-üste diwara
kakyşdyryp çykdym we öz gurallarymy, çüýleridir demir-dükgüleri şolaryň üstüne
ýerleşdirdim. Garaz, şeýdip onda-munda pytrap ýatan zatlary ýerbe-ýerläp, aňsat
tapylar ýaly edip goýdum. Tüpeňlerimi we başga-da asylmaly zatlarymy asyşdyrmak
üçin gowagyň diwaryna gazyjaklary hem kakdym. Şol wagt, gowagymy adam-gara
gören bolsady, onda hökman ony ähli zerur goş-golamlardan depilip doldurylan
ammardyr öýderdi. Barja abzal-enjamlar şeýle bir el ujunda gaýym bolup durdy
welin, olaryň şeýlekin rejeli düzülip goýluşyny görmek gözüňi dokundyrýardy;
hususan-da näme diýseň tapdyrjak şunuň dek ammarymyň bardygy diýseň ajaýyp
wakady.
Şol işi bir ýan ýüzli edenimden soň, her gün näme işleri edendigimi ýazyp, gündelik
ýöretmäge başladym. Gündelige giç başlamagymyň sebäbi ilkibaşlarda başymy
gaşamaga hem elim degmändi, has beteri hem paýhasym örän bulanykdy. Şol pilleler
gündelik tutan bolsam, ol içgysgynç zeýrenişlerden doly bolardy. Aýdaly, meselem,
şeýle zatlar ýazardym: «30-njy sentýabr. Gark bolmakdan halas bolup, kenara
çykanymdan soňra, ilki bilen deňizde ýuwdan şor suwlarymy ögäp-gaýtaryp, az-kem
essime geldim. Ýöne, men halas edeni üçin Gudraty güýçli Allatagala şükür edenden
geçen, gaýtam iki egnimden gum sowrup, ýüzümi-gözümi ýoluşdyryp, kenarda ikibaka ylgaşlap, tä usurgap gözüm garaňkyraýança: «Wah, işim gaýtdy-la how!» diýip
zowladyp gygyrdym. Ahyryn halys tapdan gaçyp, gumaşakda birsellem çiň-arkan
ýazylyp ýatdym; ýöne ýyrtyjylar düýt-müýt ederler öýdüp, gorkyma gözüme uky
girmedi».
Men şol günden başlap, hatda gämä şonça gezek gatnap, daşap bilen zadym daşap
gutaranymdan soň hem, ençeme günleriň dowamynda özüme erk edip bilmän,
gözýetimde bir gämä gözüm düşer diýen umyt bilen, her gün kiçeňräk dag gerşine
münüp, deňze tarap gözümi dikip oturýardym. Şonda kämahal uzak gözýetimde akja
ýelken görnüp giden ýaly bolýardy-da meni şatlykly umytlar gurşap alýardy. Men
48
garagym gapylara gezek gelýänçä, şol nokatjyga tarap çiňerilip durýardym. Ol
gözden ýitip gidensoň welin, salgyma aldanandygyma içim ýanyp, edil çaga ýaly
oturyp, möňňürip aglaýardym.
Ýöne, ahyrsoňy, şol zeýilli umyt-pikirlerden belli bir derejede saplandym. Özüme
ýurt edinip, goş-golamlarymy tertibe salyşdyryp, stoldur oturgyç ýasandym, başga
gerek-ýaraklaryma-da birlaý serenjam berdim. Ana, şeýdibem, gündelik ýöretmäge
gezek geldi. Ýokarda eýýäm gürrüň beren wakalarymy gaýtalaýan-da bolsa, syýam
gutaransoň ýazmagymy bes etmeli bolan şol gündeligimi aşakda dolulygyna berýärin.
V BAP
1659-njy ýylyň 30-njy sentýabry. — Men, betbagt Robinzon Kruzo, elhenç apy-tupan
wagtynda gämim gark bolup, şu aýylganç bagtygara adanyň kenaryna gelip düşdüm.
Oňa Umytsyzlyk adasy diýip at berdim. Gäminiň tutuş ekipažy suwda gark boldy,
men hem tas ölüpdim.
Günüň galan bölegini başymdan inen şum täleýden zeýrenip geçirdim, azyksuwlugym, sümelgäm, egin-eşigim, ok-ýaragym, gyssaga düşenimde gaçyp gidere
ýerim ýokdy; halas bolmakdan umydymy üzüpdim, maňlaýymda diňe ölüp
gidibermekden başga ýol görünmeýärdi — meni ýyrtyjy haýwanlaryň tüýtmelemegi,
ýabanylaryň öldürmegi ýa-da açlykdan amanadymy tabşyrmagym ýakyn görünýärdi.
Gije düşensoň, men wagşy ýyrtyjylardan gorkyma bir agajyň depesine münüp, şol
ýerde ýatdym. Uzakly gije ýagyş ýagan hem bolsa, sarsman uklapdyryn.
1-nji oktýabr. — Irden oýanan wagtym, gäminiň daşgynyň akymy bilen gaýdyp,
adanyň has golaýyna gelendigini görüp haýranlar galdym. Ol meni bir tarapdan
ýüregime ynjalyk berdi, sebäbi gäminiň dik durandygyny, heniz abatdygyny görüp
mende umyt döredi. Şemal köşeşensoň, gämä baryp, iýmitdir gaýry zerur zatlary alyp
boljakdy; ýöne, beýleki bir tarapdan, heläk bolan ýoldaşlarym ýadyma düşüp, derdim
gozgaldy. Eger barymyz gäminiň bortundan düşmän oturan bolsak, onda belkem
gämini halas ederdik, halys bolmanda, olaryň hemmesi gark bolup gitmezdi. Şeýle
bolanda, megerem, biz gäminiň galan-gaçanlaryndan bir gaýyk ýasap, dünýäniň
başga bir künjegine ýüzüp giderdik. Şol pikirleri kellämde aýlap-öwrüp, günüň köp
bölegine bihuda geçirdim; ýöne, ahyr soňunda, suw peselip, gäminiň durşuna diýen
ýaly guryýerde galandygyny görüp, çägelik kenar gutarýança ýöredim, onsoň suw
bilen ýüzüp baryp, gämä mündüm. Şu gün hem dynman ýagyş ýagdy, ýöne hiç hili
şemal öwüsmedi.
Oktýabryň 1-nden 24-ne çenli. — Şol günleriň hemmesini gämidäki goş-golamlary,
abzal-enjamlary uşlyp ýaly zat galdyrman kenara daşamak bilen meşgullanyp
geçirdim. Ýükleri daşgyn başlansoň, sala ýükläp alyp gaýdýardym. Şol günlerde
aram-aram howa açylýardy diýmeseň, yzyny üzmän ýagyş ýagdy; ähtimal, bu ýerde
şu wagt ýagyşly möwsümdir.
20-nji oktýabr. — Salym üstündäki bar ýüklerim bilen bilelikde suwa agdaryldy;
ýöne ol ýer ýalpak ekeni, ýükleriňem köpüsi saldamlyja bolansoň, men gaýtgyn
wagtynda olaryň aglabasyny kenara çekip gutardym.
49
21-nji oktýabr. — Uzakly gün gijesi bilen ýagyş guýdy, hazlap ýel öwüsdi. Gije
harasat has-da güýjäp, gämini kül-uşak edipdir; diňe gaýtgyn wagtynda suwuň
ýüzüne somalyşyp çykýan galan-gaçan bölekleri diýäýmeseň, indi gäminiň namnyşan ýokdy. Bu güni gämiden alyp galan goş-golamlarymy ýagyşda ezilmez ýaly
basyryşdyryp, goraglap geçirdim.
26-njy oktýabr. — Uzakly gün kenarýakada gezmeläp çykdym, gijelerine ýabany
haýwanlaryň ýa-da adamlaryň çozuş etmeginden goranmagyň alajyny agtaryp, özüme
howpsuzja mesgen gurunar ýaly ýer gözledim. Agşam uçurlary ahyryn üstüne gaýa
abanyp duran çemelije bir ýeriň üstünden bardym-da, şol ýere ýarym töwerek çyzyp
bellik etdim, onuň daşyna iki hatar sütünden haýat ýa-da berkitme aýlap, daş ýüzüne
bajakly gum basmagy karar etdim. Hataran sütünleriň arasyna bolsa tanapdyr
urganlary dykyp doldurmalydy.
Oktýabryň 26-syndan 30-na çenli. — Zol-zol şabyrdap guýýan çagbanyň astynda
halys lütüm çykýança işläp, bar goş-kötelimi täze mesgenime daşadym.
31-nji oktýabr. — Ir säher bilen tüpeňimi alyp, hem-ä aw gözläýin hemem daştöweregi tanaýyn diýen hyýal bilen ada gezmäge çykdym. Bir geçi awladym welin,
owlajygy yzyma düşüp gaýdyberdi, heniz otugmandygy üçin soň ony huruş edinmeli
boldum.
1-nji noýabr. — Gaýanyň abanyp duran oýtagynda çadyrymy gurdum, ony
başardygymdan giňiş etdim, çadyryň içine iki sany sütün kakyp, torsallançagymy
asdym-da, gijäni şonda ýatyp geçirdim.
2-nji noýabr. — Berkitme gurmak üçin ozaldan belläp goýan meýdançamda
çadyrymyň daş ýüzüne ähli sandyklary, tagtalary, şeýle hem saldan söküp getiren
nawlarymy münderläp, aýmança ýasadym.
3-nji noýabr. — Awa çykyp, iki sany ördege meňzeş guşy tüpeňledim. Olaryň eti
biçak süýji ekeni. Öýlän stol ýasamak bilen gümra boldum.
4-nji noýabr. — Şu gün irden işleýän, tüpeňli awa çykýan hem-de uklap dynç alýan
wagtlarymy tertibe saldym. Ýagny, eger ýagyş ýagmaýan bolsa, gün dogansoň iküç
sagat elim tüpeňli ada gezelenje çykmaly; soňra sagat onbire çenli iş bilen
meşgullanmaly; sagat on birde barymdan bazar eýläp, ertirlik edinmeli; howa tüpyssy bolýandygy sebäpli, sagat on ikiden ikä çenli ýatyp gözümiň awusyny almaly;
agşam düşensoň ýene-de işläp başlamaly. Şu günüňem, ertiriňem iş wagty
tutuşlygyna stol ýasamaga güýmenmek bilen geçdi, sebäbi men entejikler ussaçylyga
gaty ebeteýsizdim. Ýöne, wagt bilen zerurlyk uzak gidirmän meni elinden dür
dökülýän ussa öwürdi oturyberdi. Meniň ornumda islendik adam hem bolan bolsa,
hökman şeýle bolardy.
5-nji noýabr. — Şu gün tüpeňimi, itimi alyp, awa-şikara çykdym. Bir ýabany pişik
awladym welin, derisi mymyjak hem bolsa, etini agzyňa alar ýaly däl ekeni. Öldüren
islendik jandarymyň derrew hamyny sypyryp, torbama dykdym. Deňziň ýakasyny
syryp, dolanyp gelýärkäm, süri-süri deňiz guşlaryny gördüm, ýöne görnüşlerini
anyklap bilmedim. Iki-üç sany düwlen görüp, ilki örän geň galdym, hatda birbada nä
jüre zatdyklaryny ibaly aňşyryp bilmän gorkdum diýsemem boljak. Olar hem menden
gaçyp, deňze urduryp gitdiler.
50
6-njy noýabr. — Irdenki gezelençden soňra, ýene-de stol bilen başagaý bolup, känbir
synym oturmasa-da, ony boldum etdim. Emma, köp wagt geçmänkä, men ökdeläp,
stoluň kakyş-kukuşyny ýetirmegi ele aldym.
7-nji noýabr. — Indi howa açylyşyp ugrady.
7, 8, 9, 10-njy noýabr we 12-nji noýabr irden salkyn (11-i güni ýekşenbedi). — Men
oturgyç ýasamaga dümtünip geçirdim. Oňa tagaşyk berjek bolup, baý, kösenmekkösenendirin-ä. Hatda, ony telim sapar ýere pylçap urdum. Barybir iň soňunda-da
ondan göwnüm suw içmedi.
Bellik: Basym ýekşenbe günlerini bellemek ahmalçylyga düşdi, sebäbi ýekşenbe
günlerini sütüne bellik etmek huşumdan çykypdyr, indi bolsa, haýsy günüň ýekşenbe
bolýandygy ýadyma düşenok.
13-nji noýabr. — Şu gün ýagyş ýagyp, ýerler salkynlady, menem gujurlanyp
göwnüm açyldy; ýöne gök elhenç gümmürdäp, garry mama sanajyny kakyberdi
welin, därilere uçgun düşer öýdüp, janym bokurdagyma geldi. Harasat sowlansoň,
indi howp abanmaz ýaly därilerimi mümkin boldygyndan çaklaňja gaplarda
bölüşdirip goýmagy karar etdim.
14, 15 we 16-njy noýabr. — Şu üç gün bir funt, aňry gitse iki funt däri sygar ýaly
edip, inedördül sandyjaklary, gutulary ýasaşdyrdym. Soňra därini gaplara
guýuşdyryp, biri-birinden mümkin boldugyça uzakdaky howpsuz ýerlere salyşdyryp
goýdum. Şol üç günüň birinde eti süýji bir uly guş hem awlap ýetişdim welin, arman,
adyny bilip bilmedim.
17-nji noýabr. — Şu gün örimi has-da giňeldip, arkaýynlaşar ýaly, çadyrymyň arka
tarapyndaky gaýany köwüp ugradym.
Bellik: Bu iş maňa üç sany zat, ýagny külüň, pil we galtak ýa-da sebet diýseň gerek
boldy. Şonuň üçin, men işi bir ýaňa goýdum we şol gurallara derek näme ulanyp
boljagy ýa-da olary nädip ýasajakdygym barada kelle döwüp oturdym. Külüňe derek
demir lom ulandym, ol agyr hem bolsa elime şaplaşyp durdy. Indi bolsa, pil
tapmalydy. Hakykatdan-da, şolarsyz eger-eger gymyldap boljak gümany ýokdy, ýöne
olar üçin näme emel etjegimi bilemokdym.
18-nji noýabr. — Ertesi gün tokaýy barlaşdyryp ýörkäm, çendenaşa gatydygy sebäpli
Braziliýada demir agajy diýilýän (ýa-da şoňa çalym edýän) bir agajyň üstünden
bardym. Men gara-suw bolup, paltamy döwere gezek getirip, ahyrsoňy şol agajyň
gunt ýaly agyr bir bölegini çapyp, zordan süýrekläp, öýüme alyp gaýtdym. Ol agaç
şeýle bir gaty ekeni welin, nalaç bolamsoň, uzak wagtlap iş edinip, ýonup-kertip, oňa
assa-ýuwaş piliň suduryny berip ugradym. Boldum eden wagtym, piliň sapy edil
Angliýada ýasalyşy ýaly boldy, ýöne kepje bölegine demir guýulmadyk bolansoň, ol
uzak durarly däldi. Şeýle bolsa-da, gerek bolanda ol pil daş ýany bilen hyzmat etdi,
ýöne, dünýäde hiç bir pil şunça wagtlap, şunça der dökülip ýasalan däl bolsa gerek.
Maňa entek sebet ýa-da galtak hem gerekdi. Hiç hili sebet örüp boljak däldi, çünki
sebet örer ýaly söwüt çybyjaklary ýokdy, ýa-da men henize çenli olara duş
gelmändim. Galtak barada aýdanymda bolsa, tekerinden başga zadyny ýasap bilerin
diýip güman etdim; ýöne teker hakda-da, ony nähili ýasamalydygy hakda-da
düýbünden düşünjäm ýokdy; üstesine hem, tekerden ötürer ýaly demir ok ýasamaga-
51
da mümkinçiligim ýokdy. Şonuň üçinem, galtakly işi owarram edip, gowakda gazyp
çykaran gumumy daşamak üçin, işçileriň kerpiç örüjä laý çekende ulanýan
kersenlerine meňzeş bir zat tasladym. Pil ýasanyňdan kersen ýasanyň müň paý aňsat
ekeni; şonda-da kersen, pil ýasamak hem-de galtak ýasajak bolup bihuda
güýmenmek, bolmady diýeniňde, dört günümi aldy. Dört gün diýenimde-de, men
irdenki tüpeňli gezelençlerimi ahmal etmedim, awdan elim boş gelýän günüm kän
bolmaýardy.
23-nji noýabr. — Şu abzal-gurallary ýasajak bolup taşlan işlerim maňa garaşyp
durdy. Şondan soň men mähetdel etmän işe girişdim. Gujurym bilen wagtym maý
berdiginden tutuş on sekiz günläp her gün arman-ýadaman, gowagymy inine-boýuna
gazyp giňeltdim. Azyk-suwlugymy, goşlarymy, abzal-gurallarymy jaýba-jaý
ýerleşdirmäge giňişlik ýer gerekdi.
Bellik: Bütin şol wagtyň dowamynda men şu gowagy ammar, aşhana, nahar otagy
hem-de ýerküme hökmünde ulanar ýaly giňeltmek üçin zähmet çekdim. Özüm
bolsam çadyrda ýaşaberdim, emma ýylyň ygally döwründe çagbalap güýçli ýagyş
ýaganda, çadyrymy suw basyp, birki ýola süllümmaý ezilenimden soň, ahyrsoňy
nawa kakýan uzyn pürsleri haýat bilen dag aralyga söýäp, üstüne-de çöp-çalam
diýermiň, agaçlaryň iri-iri ýapraklary diýermiň oklaşdyryp, howlyma bassyrma
ýasanmaly boldum.
10-njy dekabr. — Gowagym ýa-da ýerkümäm birkemsiz bolandyr öýdüp ýördüm
welin, ine birdenkä (çakdanaşa giňelden bolmaga çemelim) onuň bir gapdalynyň epesli ýeri opurylyp gaýdaýmazmy!? Opuryk şeýle bir uludy welin, men gaty erbet
gorkdum, gorkmazça-da däldi, sebäbi şol wagt aşagynda duran bolsam, asyl gabyr
gazyjy hem gerek bolmazdy. Şeýlelikde opurylan gumy daşamak üçin ýene-de
hupbat baryny görmeli boldum; iň wajyp mesele bolsa, ýene-de ýumrulyp
gaýdybermezligi üçin gowagyň depesini söýgetler bilen berkitmelidi.
11-nji dekabr. — Şu gün şol işiň ymykly ugruna çykdym. Iki sany söýgedi ýokaryk
petige diräp goýdum; her söýgediň üstüne iki sany tagtany atanaklap mäkämledim.
Men bu işi ertesi gün gutardym. Bir hepdäniň dowamynda ýene-de üsti tagtaly
söýgetleri direşdirip, gowagyň üçegini göwnejaý berkitdim. Hatara bolup duran
söýgetler ýerkümäni otaglara bölmäge ýardam berdi.
17-nji dekabr. — Şu günden başlap aýyň 20-sine çenli tekjeleri dakyşdyrdym, aňrybäri asyşdyrar ýaly sütünlere çüý kakyşdyrdym. Ine, şeýdip öý-içerimi tertibe saldym.
20-nji dekabr. — Ähli paty-putymy gowaga çekdim we öýümi «mebelläp» ugradym.
Iýmitleri, azyk-owkatlary tertipli ýerleşdirmek üçin birnäçe tagta bölegini bufete
meňzedip goýdum. Örän az tagta galdy, şonuň üçinem men ýene bir stol ýasandym.
24-nji dekabr. — Gijesi gündizi bilen dynman ýagyş ýagdy. Daşaryk çykman
ýatdym.
25-nji dekabr. — Uzakly gün ýagyş ýagdy.
26-njy dekabr. — Ýagyş diňdi. Howa salkynlap, has maýyl ediji boldy.
27-nji dekabr. — Bir ýaşajyk geçini awladym, başga bir owlagy bolsa, kowalap
tutmak üçin aýagyndan atdym; men ony ýüp bilen iýdip öýe alyp gaýtdym. Öýe
gelenimden soň, onuň döwülen aýagyny seýikläp daňdym.
52
Bellik: Men ol owlagy gowy bakyp-bejerdim, onuň aýagy bitip, enaýyja bökjekläp
başlady. Owlaga şeýle uzak wagtlap idi-yssywat etdim welin, ol asyl eldeki bolup
gitdi. Işigimdäki gök otjagazlary gütürdeden bolup, gaçyp gitjegem bolmady. Şonda
seçmäm bilen därim gutaran mahaly öz azygymy üpjün etmek üçin eldeki mal
saklamak baradaky pikir ilkinji gezek kelläme geldi.
28, 29, 30 we 31-nji dekabr. — Howa jokrama yssy, çöp başy gymyldamaýar. Öýden
diňe agşamyna aw gözlemek üçin çykdym. Öýde bolan wagtymy akyr-ukurlary
tertipläp geçirdim.
1-nji ýanwar. — Yssy henizem kiparlamady; men günortan dem-dynjymy aldym,
irden bilen giçlik iki gezek awa çykdym. Agşamky aw gezelenjimde adanyň
jümmüşine aralyşyp gidýän bir jülgäniň içi bilen has aňrylygyna tarap gitdim, ol
ýerde gaty köp geçi agyp-dönüp ýören ekeni; olar gaty ürkek ekeni,
ýakynlaşyberdigiň, alagüpürdi bolup gaçýarlar. Onsoň, men itimi awa salyp, bagtymy
synap görmegi ýüregime düwdüm.
2-nji ýanwar. — Aýdyşym aly, şu gün itimi ýanym bilen äkidip, geçilere saldym,
ýöne men ýalňyşypdyryn. Geçiler ite bakan şahlaryny gezäp duruberdiler welin,
uçugyna aljagyna magat göz ýetiren itim bäriräkde köw-söw edip saklandy.
3-nji ýanwar. — Men aýmança, has dogrusy, diwar gurmaga başladym. Gapyllykda
üstüme çozular öýdüp, henizem howatyr edýändigim üçin diwary örän galyň hem-de
mizemez edip gurmagy karar etdim.
Bellik: Diwary nähili gurandygym barada eýýäm gürrüň berendigim sebäpli,
gündeligimdäki şoňa degişli ýerleri ýörite galdyryp gidýärin. Uzynlygy ýigrimi dört
ýarddan geçmeýän şol diwary doly gurup, timarlap gutarýançam 2-nji ýanwardan 14nji aprele çenli wagt gerek bolandygyny belläp geçsem ýeterlik bolar. Diwar ýarym
tegelek görnüşinde bolup, iki gyrasy hem gaýa baryp sepleşýärdi, gowagyň agzy şol
iki sepiň göni ortarasyna düşýärdi, diwardan gowagyň agzyna çenli aralyk bolsa sekiz
ýard çemesidi.
Şol döwrüň dowamynda ölerimi-galarymy bilmän işledim. Ençeme günläp, hatda
hepdeläp ýagan ýagyşlar meniň işlerimi bökdeýärdi, ýöne şu diwary gurup
dynýançam, özümi doly howpsuzlykda duýup bilmejekdigim barada oýlanýardym.
Her bir iş üçin nähili güzaplary çekendigime ynanaýmak örän kyn. Aýratyn-da, gerek
boldugyndan ýogyn-ýogyn edip çapyşdyran pürslerimi tokaýdan äkelip, ýere dikip
çykýançam gören görgimi it görse gözi agarjakdy.
Haýaty tamamlap, daş ýüzüne loňňa-loňňa otjumak gum basyp gutaranymdan soň,
indi kenara gelip düşjek islendik adamyň bu ýerde adam-gara ýaşaýan mesgen bardyr
öýdüp güman etmejegine göz ýetirdim. Haýatymy gök otlar gögerip oturan toprak
bilen gallap, görer gözden ýaşyrmagymyň nähili jaýdar bolandygyny soň ýüze çykan
bir geň-enaýy waka äşgär etdi.
Şol döwrüň dowamynda howanyň açylan wagty her gün awuň gözleginde tokaýda
aýlanmaga gidýärdim, peýwagtyma gezelenç edip ýörşüme ýygy-ýygydan özüme
bähbitli haýsydyr bir zadyň üstüni açýardym. Iň esasysy, men tokaý kepderileri ýaly
agaçlarda däl-de, eýsem adaty kepderiler ýaly gaýanyň jaýryklarynda höwürtge
gurýan ýabany kepderileriň bir görnüşini tapdym. Olaryň üç-dört sany jüýjesini öýde
53
saklap, ekdi etjek boldum, ýöne ojagazlar ganat bitensoň uçup gitdiler. Megerem,
iýmit gözläp gidendirler, sebäbi men olary iýmläp bilmeýärdim. Barybir, men ýygyýygydan ýabany kepderileriň höwürtgesini tapyp, jüýjelerini alýardym-da, özüme
hörek bişirinýärdim. Hojalyk işlerini dolandyryp ugramsoň, kemlik edýän abzalguralyň örän köpdügini aňladym. Ilkibaşda olary ýasamak mümkin däl diýip oýa
batdym. Hakykatdan-da, galapyn şeýle boldy. Mysal üçin, çelegiň halkalaryny hiç
hili dakyp bilmedim. Ozal gürrüň berşim ýaly gämiden birki sany çelejik äkelipdim,
ýöne, näçe hepdeläp çyr-çytyr bolup, dyrjaşsam-da şolara meňzeş çelek ýasamak
maňa eýgertmedi. Men ne-hä çelegiň düýbüni dakyp, ne-de ýasyja tagtalaryny suw
akdyrmaz ýaly jebis berçinläp bilýärdim; şeýdip çelekli meseläni hem bir ýaňa
goýmaly boldum. Mundan başga-da, maňa näçe diýseň şem gerek bolýardy. Adaty
bolşy ýaly, agşam sagat ýedilerde gün ýaşan badyna derrew iňrik garalýardy, men
hem ýatmak bilen bolýardym. Afrikanyň kenarlaryndaky başdan geçirmelerimde şem
ýasan şol bir tokga mumum ýadyma düşýärdi, ýöne indi mende mum ýokdy.Ýeke-täk
çykalgam awda öldüren geçilerimden alan içýagymy ulanmak boldy. Men toýundan
kiçeňräk tabak ýasap, güne guratdym-da, içýagy şoňa guýdum. Soňra bolsa, smola
siňdirilen kendir ýüpünden peltejik ýasap ýaňky içýaga batyrdym. Şemiňki ýaly
ýagtylyk bermese-de, bujagaz ýag-çyra öçügsije yşyk saçyp, maňa oňuşalga boldy.
Bir gezek şol işler bilen ber-başagaý bolup, goşlarymy sermeşdirip ýörkäm, ozal hem
bir ýaňzydyp goýşum ýaly, iň soňky ýüzüşde däl-de, çakymça, ondan öňki gezek
gämimiz Lissabondan gaýdanda gämidäki guşlary iýmlemek üçin däne guýlan bir
çaklaňja torba elime ildi oturyberdi. Torbadaky galan-gaçan däneleri alakalar gemirip
gutarypdyr eken, içine seredenimde gädik-gemrik owuntykdyr külkeden başga ýekeje
düşnüge-de gözüm düşmedi. Onsoň men (şol pilleler tüýs därileri böleklejek bolup
gap-gajak gözläp ýören wagtymdy) «başga bir deregime ýaradaryn» diýen hyýal
bilen torbany gaýanyň alkymyna — haýatyň bir gyrasyna silkip goýberdim.
Bu waka eýýäm gürrüň beren çagbaly ýagyşlarymyň öňüsyrasynda bolupdy. Torbany
nirä silkenime üns hem bermändirin, hatda ony silkenim bireýýäm ýadymdan çykyp
gidipdir. Ýöne, şondan bir aý töweregi wagt geçensoň, şol ýerjagazda gökje şitilleriň
dürterip oturanyny gördüm. Ilkibaşda men ony nätanyş bir ösümlikdir öýtdüm. Ýöne
telim gün geçensoň şol baldaklaryň agynjak Ýewropada, hatda Angliýada ösýän
arpanyňka meňzäp duran on-on iki sany ajaýyp arpa sümmülini çykarandygyny
görüp, haýran galmakdan ýaňa agzymy açyp galdym.
Şul açyşa neneňsi tolgunyp, pikirlerimiň bulam-bujar bolşuny aýdyp-diýer ýaly
bolmady. Men henize — bu güne çenli dini ygtykatlara uýan adam däldim.
Hakykatdan hem, din barada meňki bolsun diýer ýaly düşünjäm ýokdy, başymdan
inýän ähli hadysalary diňe tötänlik bilen düşündirýärdim ýa-da dilimiziň ugruna
aýdyşymyz ýaly, «Allanyň halanydyr» diýip goýýardym. Men hiç haçan wakalarda
Allanyň nähili hikmetleriniň bardygy, hem-de Onuň dünýädäki hadysalary
dolandyrýan ylahy düzgün-nyzamy hakda onçakly pikirlenip oturmazdym. Emma şol
arpalaryň däneli ösümliklere ýaramly däl klimatda gök öwsüp oturşyny görüp, täsin
duýga gark boldum, sebäbi men olaryň o ýere nädip düşeni bireýýäm ýadymdan
çykarypdym ahyryn. Men Keremli Allatagalanyň tohum zat sepilmedik ýerden öz
54
gudraty bilen, özem şu ýabany, çola ýerde hut meniň rysgalym bolsun diýip arpa
gögerdenine ynanmaga başladym.
Biraz ýüregim ersip, gözüme ýaş aýlandy we meniň hatyram üçin tebigatyň şeýle
täsin gudratynyň bolup geçendigine öz ýanymdan göwnüm hoş boldy. Ýöne geň
galasy zat indi ekeni, bir görsem, arpaly ýeriň gapdaljygynda, gaýanyň gyrasyny
boýlap, başgarak baldaklar hem gök salyp oturan bolsa nätjek. Ol baldajyklar şaly
bolup çykdy, ozal Afrikanyň kenarýakasyna düşen wagtym ekin meýdanlarynda
görendigim üçin şalyny şolbada tanadym.
Men arpadyr şalyny diňe bir Allanyň beren päkize rysgaly diýip oturman, eýsem
olaryň başgarak ýerlerde hem gögerýändigine pugta ynanyp, adanyň ozal gezilen
tanyş bölegini elek-soky barlap çykdym. Her bir künjege, her bir gaýanyň düýbüne
esewan etsem-de, ne arpa duşdum, ne-de şala. Telim gün geçensoň, şol ýere
jüýjeleriň iýmli haltasyny silkelänim güpbe ýadyma düşäýmezmi?! Haýran galmak
duýgusy zym-zyýat boldy. Boýnuma alaýyn, arpadyr şalynyň ösüp oturmagynyň
gudrat däl-dä, tebigy wakadygyny bilenimdeň soňra, Perwerdigäriň nygmatyna şükür
etmek duýgym kemelip başlady. Aslynda welin, bagtymdan çykan şol geň-enaýy we
garaşylmadyk nygmat üçin alkyş okamalydym. Hakyna garasaň, alakalaryň durşuna
gemrip, kül eden däneleriniň arasyndan on-on iki sany dänäniň, ylla diýersiň,
behiştden düşen ýaly, hiç zat bolman abat galmagy diňe Allanyň gudraty bilen
bolupdy. Üstesine, men şojagaz däneleri ala-böle gaýanyň kölege düşýän mes
toprakly ýerine silkipdirin, dänelerem badabat şineläp, kök urupdyr. Eger şol wagt
olary başgarak ýere zyňan bolsam, günüň astynda gurap, zaýalanyp giderdiler.
Iýun aýynyň aýagynda sümmüller bişen wagty olary nähili usullyk bilen
ýygandygym göz öňüňize gelýändir. Men ýekejesinem gaçyrman bar däneleri
ýygnap, çäjini saýladym-da, çörek bişiriner ýaly ýeterlik mukdara ýetsin diýip, arpa
hasylyny täzeden ýere sepdim. Emma men diňe dördülenji ýyl şol dänäniň az-kem
bölegini iýmäge süýşürip bildim, onda-da näler gysganypjyk iýdim diýsene. Bu
barada entek ýerine gelende aýdyp bererin. Çünki ilkinji ekişde möwsüme kän bir üns
bermän, tüýs tomsuň depäňi gaýnadýan wagty ýere sependigim üçin tohumlar gyrzaýa boldy. Iň bolmanda, «bolmalysy ýaly gögeriş alyp bilmedim» diýeýin-de,
häzirlikçe bu arpaly gürrüňi soňlaýyn.
Eýýäm aýdyşym ýaly, arpadan başga, ýigrimi-otuz düýp şaly hem sümmülläpdi. Ony
hem çörek ýa-da nahar bişirinmek maksady bilen harpygyny saýlap, eşrepi ýaly edip
ýygnap goýdum, sebäbi howurly peje salman çörek bişirmegiň tärini tapypdym. Bu
barada hem soň gürrüň bererin.
Ýene gündelige dolanyp geleliň.
Haýaty aýlap gutarmak üçin şul üç-dört aý armany-ýadamany bilmän irginsiz
işledim. 14-nji aprel diýlende diwary doly tamamladym. Bu ýeriniň öýümdigi
daşyndan bildirmesin diýip, haýata hiç hili gapy goýmadym-da, «merdiwan söýäp
girip-çykmaly» diýen netijä geldim.
16-njy aprel. — Merdiwany ýasap boldum; merdiwana dyrmaşyp, haýatyň depesine
mündüm-de, merdiwany çekip, haýatyň iç ýüzüne söýäp howla girdim. Merdiwany
bolsa howlynyň bir künjeginde ýere ýatyryp goýdum. Indi, daş-töweregim doly
55
goraglydy. Howlym ýeterlikçe giňişdi, diwardan aşman, howla girip boljak gümany
ýokdy.
Diwary salyp gutaran günümiň ertirligi tas bar eden azabym bir gezekde puja çykyp,
özümem öläýmeli bolýardym. Ine, bolup geçen waka: Şol gün howlymyň içinde
çadyryň arkasynda gowagyň girelgesiniň öň ýanjagazynda işe güýmenip ýörkäm
duýdansyz dörän bir zenzelä allaniçigsi boldum; oslaman durkam gowagyň içindäki
iki sany sütün elhenç şatyrdap gap-bilinden döwüldi-de, üçekden, baýryň erňeginden
ep-esli daş-toprak eňterilip gaýtdy. Meniň depe saçym syh-syh bolup, zähräm
ýaryldy, ýöne bu işiň hakyky sebäbini aňşyryp bilmedim, ozalky ýaly ýene-de üçek
çökendir öýdüp çakladym. Opurygyň aşagynda gömülip galaýmaýyn diýen gorky
bilen başymy gutarjak bolup, merdiwana tarap okduryldym, emma ol ýerde-de özümi
howpsuz hasap etmän, baýryň harsaň daşlary togalanyp, üstümden gaýdyberer öýdüp,
ýüzümiň ugruna diwardan aşyp geçdim. Ýöne aýagym ýere degip-degmänkä, bu
zatlara aýylganç ýertitremäniň sebäp bolandygyna äşgär göz ýetirdim. Goja zemin
aýagymyň astynda goduklap, sekiz minut çemesi wagtda yzly-yzyna üç gezek şeýle
bir sarsgyn boldy welin, ol dünýädäki iň ygtybarly binany hem ýer bilen ýegsan edip
biljekdi. Menden ýarym mil töweregi aňyrda deňze abanyp duran bir gaýanyň depesi
şeýle bir ala-zenzele bilen opurylyp aşak gaýtdy welin, şonuň ýaly şakyrdyly gohy
ömrüme eşitmändim. Deňziň hem batly çaýkanyp, möwç urýandygyny saýgardym;
hatda, göwnüme bolmasa, deňziň astyndaky sarsgynlar adadakydan has güýçli
bolarlydy.
Munuň dek tebigy hadysa ozal duş gelmändigim, duş gelenler bilenem gürrüňdeş
bolup görmändigim üçin elimi-aýagymy ýitirip, edil öli ýaly doňup galypdyryn. Ýer
yranmasyndan ýaňa edil deňizde çaýkanýan gämide duran dek ýüregim bulandy;
ýöne, güwläp gaýdan kert gaýanyň şakyrdysy meni özüme getirip, äm-säm bolup
durmakdan açdy; açylsam hem açyldym welin, gorkudan depe saçym düýrükdi.
Baýyr süýşäge-de çadyrymy, tutuş goş-golamlarymy ýüzüniň ugruna guma garar
öýdüp, ikilenç ýüregim agzyma geldi.
Üçünji sarsgyndan soň birsellem hiç hili yranma duýulmady welin, az-kem ekezlenip