Robinzon Kruzo - Turkmen - 07

ugradym. Barybir, diriligme kesegiň aşagynda galaýmaýyn diýen iňkis bilen,
diwardan aşmaga batyrlyk edip bilmedim. Onsoň özümi lampa ýere goýberdim-de,
näme edip näme işlejegimi aň edip bilmän, çugutdyryp oturyberdim. Tutuş şol
wagtyň dowamynda dilimiň ugruna «Alla jan, özüň rehim edeweri» diýip samran
sözlerimi hasap etmeseň, din-ygtykat hakda kemteresinden ýekeje pikir hem kelläme
gelmändir. Howp sowlansoň bolsa, ol sözlerem gaýyp bolup gitdi.
Şeýdip oturşyma, asmanda lemmer-lemmer bulut oýnap, howa garalyp, ýagyş
ýagarly boldy. Sähel salymdan çalajadan ýel öwsüp ugrady-da, ýarym sagat geçipgeçmänkä, ol ýeri-gögi gapyşdyryp barýan harasada öwrüldi. Deňiz hem birdenkä
lerzana gelip, dumly-duşa ak köpük saçyp, gazaply möwç urup başlady; äpet gomlar
zarp bilen kenara urlup, agaçlary köki-zady bilen sogrup zyňýardy. Harasadyň
gopguny biçak elhençdi. Şeýdip üç sagat töweregi nagarasyny döwensoň, harasat
kiparlamaga başlady. Şondan soň iki sagat çemesi çöp başy gymyldaman, imisalalyk
aralaşdy. Yzyndan bolsa, güýçli çagba asmandan şaglap indi. Men gorkyma
56
ýygrylyp, şonça gopgun-zenzeläň aşagynda ýerimden galyp bilmän hyrçymy dişläp
oturdym. Ýöne apyla-sapyla sowlup gutaransoň, birdenkä «ýertitreme sebäpli tupan
turup, ýagyş ýagdy, diýmek, ýer hem yranyp bolandyr. Indi howla girse bolar» diýen
pikir kelläme geldi. Maňa şol pikir gop berip ugrady, şabyrdap guýýan ýagyş hem
ýeňsämden itip duransoň, ýüregimi bire baglap, haýatdan aşdym-da, çadyryma girip
dyzymy epdim. Emma ýagyş şeýle bir güýçli ýagýardy welin, çadyrym ýegşerilip,
edil ýöne ýykylaýjak-ýykylaýjak bolýardy. Onsoň men çadyr başyma ýykylaýmasyn
diýip, ýüregim suw üstünde bolsa-da, garaz, nalaç gowaga girmeli boldum. Şol güýçli
ýagan ýagyş maňa täze bir iş çykardy; howlyny, gowagy suw basmaz ýaly, haýatyň
düýbünden bir deşik deşip, daşarlygyna ternaw çekmeli boldum. Gowagymda
birsalym dem-dynjymy alyp, indi ýer sarsgynlarynyň togtandygyna göz ýetirenimden
soň, janym birneme aram tapdy. Men henizem elenip duran ruhumy götermek üçin
ammarjygyma baryp, bir owurtjyk rom içdim. Umuman, men romy diýseň tygşytly
içýärdim, sebäbi, bir gutaransoň, dolanyp roma ýüzümiň düşmejegi äşgärdi. Şol gijede, ertirligem dynuwsyz ýagyş ýagmagyny dowam etdirdi, men hem gowakdan
çykyp bilmän busup oturdym. Indi ýüregim az-kem karar tapypdy. Men nädenimde
gowy boljakdygy barada oýlanmaga başladym. Eger adada ýygy-ýygydan ýer
yranýan bolsa, onda gowakda ýaşap bilmejekdigim barada netijä geldim. Açyklyk bir
ýerde çaklaňja külbe gurup, wagşy haýwanlaryň ýa-da ýabany adamlaryň howp
salmagyndan goranmak üçin, edil şu ýerdäki ýaly, daşyna diwar aýlamagyň pikirini
edip başladym. Eger gowakdan bir ýaňa göçüp gitmesem, irde-giçde diriligme
gumuň-daşyň aşagynda galjagym köre hasa bolupdy.
Şol pikirler bilen, baýryň abanyp duran, indiki sarsgynda gürrüňsiz aşak süýşüp
gaýdarly görünýän dik ýapgydynyň aşagynda ýerleşýän çadyrymy başga bir ýere
göçürmegi ýüregime düwdüm. Şondan soňky iki güni — 19-njy we 20-nji apreli täze,
oňaýly ýer gözlemek hem-de öýümi nädip göçürjegim barada oýlanmak bilen
geçirdim. Diriligme ýeriň hopmagyndan howatyr edip, gijelerine rahat uklap
bilmeýärdim; barybir haýadyň daş ýüzünde alaň-açykda ýatsam hem şondan ibaly
boljak däldi. Şonuň bilen birlikde, bir çetde oturyp, sümelgämi synlan mahalym öýiçerimiň nähili tertiplidigini, onuň gözden uzak bukuja ýerdedigini hem-de «iki
aýakly», «dört aýakly» howp-hatardan nähili arkaýyndygymy görüp, bu ýerden
göçesim gelmedi. Şol ikiarada, göçmek üçin biçak köp wagt gerek boljakdygyny
hasaplap gördüm. Çaky, men tä göçüp barar ýaly göwnejaý täze bir howly
gurunýançam, howply hem bolsa, şu gowagyň içinde oňňut etmelidim. Şeýle netijä
gelip, ýüregim düşüşdi, soňra bolsa, gyssagym öz ýanymdan, täze bir ýerden naw
bilen urgandan aýlaw görnüşli aýmança gurup, ol doly taýýar bolansoň, çadyrymy
şonuň içine göçürip eltmegi karar etdim. Ýöne aýmança göçüp barmaga taýýar
bolýança, häzirki ýerimde ýaşamagy ýüregime düwdüm. Şol gün aprel aýynyň 21-di.
22-nji aprel. — Ertesi daň atyp, jahan ýagtylansoň, şol çözgüdimi nähili serişdeler
arkaly ýerine ýetirip boljakdygy hakda pikirlendim. Zerur abzal-gurallar örän
ýetmezçilik edýärdi. Meniň üç sany uly paltam bardy. Kiçi palta bolsa, näçe diýseň
üýşüp ýatyrdy (sebäbi, biz olary indeýlere satmak üçin alyp barýardyk); ýöne,
düwünlek berk agaçlary çapmakdan ýaňa, olaryň barysy kütelişip, ýüzleri gädik-
57
gemrik bolup ýatyrdy. Meniň çalgy daşym bar hem bolsa, ony iki el bilen
aýlamalydygy üçin, abzal-gurallarymy ýiteldip bilmeýärdim. Bu mesele meni döwlet
işgäriniň wajyp bir syýasy soraga çözgüt tapmak üçin, ýa-da kazynyň bir adamyň
ölmek ýa-da diri galmak meselesini höküm etmek üçin kelle döwşüçeräk meşgul etdi.
Ahyrsoňy, aýak pedaly bilen işleýän ýüpli çarh oýlap tapdym-da, çalgy daşy şoňa
berkitdim welin, iki elim hem boş galdy.
Bellik: Beýle tilsime Angliýada duş gelmändim, has dogrusy, onuň nähili
ýasalýandygy ünsümi çekmändir. Soň görüp otursam, çarhly çalgy daşy Angliýada
giňden ýaýran ekeni. Ondan başga-da, meniň çalgy daşym örän mähnetden gelen
agyrdy. Bu abzala syntgy berip dynýançam tutuş bir hepde wagt gerek boldy.
28-nji we 29-njy aprel. — Şu iki güni abzal-gurallary ýiteldip geçirdim; täze çalgydaş
suw ýaly işleýär.
30-njy aprel. — Külçelerimiň gutaryp barýandygyny gördüm. Hasap edişdirip, günde
bir külçeden artyk iýmeli däl etdim. Özüme juda ýüregim awady.
1-nji maý. — Şu gün irden gaýtgyn wagty deňze seredip durkam, kenarda çelege
çalym edýän ullakan bir zadyň keserilip ýatandygy gözüme kaklyşdy. Ýanyna baryp
görsem, kiçeňräk bir çelejik bilen gämiden galan iküç bölek döwük-ýenjik tagta ýatan
ekeni. Araky harasatda kenara gelip urupdyrlar. Men gäminiň deňze süsňäp,
pytraman galan çökündisine esewan etdim welin, ol göwnüme bolmasa, suwdan has
ýokarrakda duran ýaly boldy. Deňziň kenara çykaryp taşlan çelejigini barlaşdyryp,
basym onuň därili çelekdigini bildim. Ýöne onuň içindäki däri ençeme wagtdan bäri
suwa ezilgi bolansoň, edil daş kimin saň-gaty bolupdyr. Şonda-da men ony togalap,
şol wagtlykça kenardan daşlaşdyrdym. Soňra bolsa, başgarak akyr-ukur agtarmak
üçin, çägelik saý bilen ýöräp, gämä tarap ugradym.
VI BAP
Gäminiň ýanyna baran mahalym, onuň geň ýagdaýda ýerinden gozganandygyny
gördüm. Gäminiň öň çägä gömülip ýatan burun bölegi iň bolmanda alty fut çemesi
ýokary göterilipdir. Elek-soky edip barlan gezegimiň yzysüre gaý-tupanyň zarbyna
çym-pytrak bolup, gämiden gopan yzky bölek hem bir gapdala zyňlyp, gyşaryp
ýatyrdy. Çökündiden kenara tarap şeýle çäge ykgyny syrapdyr welin, öň kenardan
gämä barýançam çärýek mil töweregi ýüzüp gitmeli bolýan bolsam, indi gaýtgyn
wagtynda gämä çenli arkaýyn ýöräp baryp bolýardy. Men bu üýtgeşiklige ilkibada
örän geň galdym, ýöne basym muňa ýer yranmasy sebäp bolandyr diýen netijä
geldim. Şol kuwwatly sarsgyn gämini öňküsindenem beter çagşadypdyr welin, her
gün şemalyň, tolkunlaryň badyna gämiden gopan her tüýsli zatlar kenara bakan
ýüzüp gelýärdi.
Gämi bilen baglanyşykly waka öýümi göçürmek baradaky hyýalymdan doly ünsümi
sowdy. Şol gün günuzyn gäminiň içerki böleklerine aralaşmak üçin böwşeňräk ýer
agtaryp çykdym. Ýöne ol pikirim başa barmady, sebäbi gäminiň içleri durşuna çäge
bilen gömülipdir. Şeýle hem bolsa, men hiç bir zatdan umydyňy üzmeli däldigini indi
öwrenipdim. Şonuň üçin, «näme tapanymda hem, yrýasy bolmaz» diýip, gäminiň
çökündisini bölek-bölekden kenara çekip gutarmagy ýüregime düwdüm.
58
3-nji maý. — Gämide byçgy bilen işläp başladym. Şkans bilen palubanyň ýokarky
bölegini saklaýandyr diýen çak bilen, gäminiň bimsini (kese goýlan pürsüni)
byçgylap kesdim-de, açylan deşikden girip, çägeleri elim bilen syryşdyryp aýyrdym.
Şol wagt daşgyn güýçlenip ugrandygy üçin, şu günlükçe iş goýmaly boldum.
4-nji maý. — Balyk tutmaga gitdim, ýöne keşdiň çekip iýer ýaly ýekeje balyk hem
tutup bolmady. Çolpyma zat ilmän, halys bezgek bolup, gaýdaýyn diýip durkam,
çeňňegime bir ýaşajyk delfin düşdi. Çeňňek diýýänimem hakyky çeňňek däl-de, hälki
bir smola siňdirilen uzyn ýüpdi, ujunda gaňyrçak zat ýokdy. Barybir şojagaz tilsim
bilen näçe iýesim gelse şonça-da balyk tutup bilýärdim. Balyklaryň barysyny güne
kakadyp iýýärdim.
5-nji maý. — Gämide işledim. Ýene bir bimsi byçgylap bölekledim. Sosna agajyndan
ýasalan üç sany ýasy tagtany palubadan goparyp aldym-da, çugdamlap gabşyrdym.
Daşgyn başlan wagty bolsa, ony kenara bakan ýüzdürip goýberdim.
6-njy maý. — Gämide işledim. Birnäçe demir bolt bilen ýene-de şoňa meňzeş demirdükgüleri sogrup aldym. Gara derimi saçyp, hars urup işledim. Öýe gelen wagtym
halys surnugyp, lütüm çykypdy. Işi goýbolsun etsem öýdýän?!
7-nji maý. — Şu gün hem gämä gitdim. Işlemek hyýalym ýokdy. Bims pürsleri
kesilensoň, paluba öz agramyna döz getirip bilmän çöküpdir. Gäminiň beýleki
bölekleri hem ýaý beripdir. Trýumyň üsti açylyp, indi onuň içi aýyl-saýyl görnüp
durdy, ýöne trýumda inine-boýuna çäge üýşüp, suw jalkyldap duran ekeni.
8-nji maý. — Demir lom alyp, gämä gitdim. Niýetim indi doly diýen ýaly suwdan,
çägeden saplanan palubany derbi-dagyn edip, külüni çykarmakdy. Iki sany uzyn ýasy
tagtany goparyp, daşgyn bilen akdyryp kenara çykardym. Demir lomy ertir hem gelip
işlemek üçin gämide goýup gaýtdym.
9-njy maý. — Bu gün hem gämä gitdim. Demir lom bilen palubany omur-jomur edip,
tagtalaryny döwüşdirip, ahyrsoňy, sermeleşdirip üç-dört sany çelegiň üstünden
bardym. Lom bilen gaňryp, olary orunlaryndan çykaryşdyrdym. Çelekler şeýle
mäkäm berçinlenipdir welin, urubam döwüp bilmedim. Bir düýrüm iňlis gurşuny
hem elime ildi welin, arman, agyrlygyndan ýaňa ýerinden gozgar ýaly däl ekeni.
10-14-nji maý. — Her gün gämä gitdim. Küde-küde agaç bölegini, tagtadyr pürsler,
ýüz-ýüz elli kilogram demiri alyp, kenarýaka daşadym.
15-nji maý. — Ýanym bilen iki sany paltajyk alyp gitdim. Birki bölek goparyp
bolmazmyka diýip, bir paltany gurşun düýrüminiň üstünde dik goýaga-da, beýleki
paltanyň çüwdesi bilen birinji paltanyň çüwdesine güýjümde baryny edip ýelmäp
başladym. Emma, gurşun bir ýarym fut çemesi suwuň aşagynda bolansoň, urgularym
juda gowuşgynsyz boldy.
16-njy maý. — Gije hazlap gaty erbet şemal boldy. Güýçli tolkunlar gäminiň
galanjasyny hem lagşadyp taşlapdyr. Şamlyk üçin tokaýyň içinde kepderi gözläp,
alakjap ýörşüme, daşgynyň başlanyny duýman galypdyryn. Şeýdibem bu gün gämä
gidip bilmedim.
17-nji maý. — Gämiden gopan käbir bölekleriň hol beýlede, iki mil çemesi aňyrda
kenarda garalyp ýatanyna gözüm kaklyşdy. Men onuň nämedigine äňetjek bolup, şol
59
ýere bakan ýöräp gitdim. Baryp görsem, ol gäminiň burun bölegi ekeni, özem şeýle
bir mähnet, agyrdy welin, göterip ýa-da süýräp biljek umydyň ýokdy.
24-nji maý. — Şu güne deňiç her gün gäminiň galyndysynda işledim. Gatyr ýaly
işläp, lom bilen gaňryp-ýenjip, käbir zatlaryň şeýle bir süňňüni çagşatdym welin,
eýýäm ilkinji daşgynda alty-ýedi sany çelek bilen iki sany deňizçi sandygy
zompuldap suwuň ýüzüne çykdy. Ýöne şemal kenar tarapdan öwüsýändigi sebäpli,
içine az-owlak brazil doňzunyň kakadylan eti salnan äpet çelek bilen iküç bölek tagta
diýäýmeseň, kenara suwytly çykan zat bolmady. Ol çelegem suwuň aşagynda şonça
wagt ýatansoň, içine çäge girip, etler zer-zaýa bolup giden ekeni. Men aw awlap,
iýmit gözleýän wagtymy daşgynyň beýgelýän pursadyna gabat getirip, tä 15-nji iýuna
çenli, her gün gaýtgyn başlan badyna gämini bölekläp, kenara daşamak bilen
meşgullandym. Men şol üç hepdäniň dowamynda başym çykmasa-da göwnejaý bir
gaýyk ýasar ýaly tagtamydyň, nawmydyň, ýa-da bolmasa her tüýslek demirdükürmidiň, garaz, güýjüm ýeten zady kenara çekip gutardym. Mundan başga-da,
köp gezek gatnap, bölejik-bölejikden elli kilogram töweregi gurşun listi kesip aldym.
16-njy iýun. — Deňziň ýakasynda gezmeläp ýörkäm, ullakan bir deňiz pyşdylyny
tapdym. Bu ilkinji gezek pyşdyl görüşimdi. Mundan ozal maňa pyşdyl
duşmazlygynyň sebäbi olaryň adada seýrekdigi däl-de, eýsem men binesipligim
bolmaly. Eger adanyň beýleki tarapyna düşen bolsam, men her gün ýüzläp pyşdyl
awlap biljek ekenim. Soň görüp otursam, bu maňa gymmada düşjek ekeni.
17-nji iýun. — Wagtymy pyşdyl etini bişirip geçirdim. Ondan altmyş sany ýumurtga
çykdy. Şu elhenç ada düşelim bäri geçi bilen guşdan başga et iýip görmämsoň,
jyzyrdap bişen pyşdyl eti janyma şypa bolup, edil agzymda eräp barýardy. Çaky, ol
ömrümde iýip gören iň süýji etimdi.
18-nji iýun. — Uzakly gün ýagyş ýagdy. Men öýden çykman ýatdym. Şol ýagyş
ýaganda howa sowan bolarly, sebäbi men sowuklap, galpyldap başladym. Aslynda
dünýäniň bu giňişliginde sowuk howa-ha bolmaly däl.
19-njy iýun. — Halym juda teň. Süňňümi saklap bilemok. Gyş düşen ýaly.
20-nji iýun. — Uzakly gijäni dik oturyp geçdim; kelläm ýarylyp barýar, gagşap
ýatyryn.
21-nji iýun. — Eňek atyp ýatyryn; hassa ýatan halyma, hemaýat berjek adam
ýokdugy barada oýlanyp, öler ýaly gorkýaryn. Hall şäherinden ugranymyzda çykan
apy-tupandan bäri birinji gezek tüýs ýüregimden Allatagala ýalbaryp dileg etdim,
ýöne, huşum ýerinde bolmansoň, nämeler aýdanym ýa-da nämçün aýdanym teý
ýadyma düşenok.
22-nji iýun. — Az-kem ganymatlaşdym, agyr nähoşlaryn öýdüp henizem gorkýaryn.
23-nji iýun. — Ýene ýagdaýym ýaramazlaşdy: dişimi şakyrdadyp, gagşap ýatyryn.
Giçlik gaty erbet kellämden tutdy.
24-nji iýun. — Bäri bakyşýaryn.
25-nji iýun. — Gaty erbet ysytma tutdy; ýedi sagatlap bir gyzdyryp, bir üşüdip
ýatdym. Soňundan bolsa, başym aýlanyp der geldi.
26-njy iýun. — Ganymat. Iýmek-içmegim gutarypdyr. Tüpeňimi alymy awa çykdym,
ýöne özümi halys mejalsyz duýdun. Bolsa-da, bir geçi awlap bildim. Hyk-çok edip,
60
ony zordan öýe aşyrdym. Bir bölek etini kesip, otda kakmaç edip tamşandym.
Çorbajyk gaýnadyp iýen bolsam gözüm ýerine gelerdi, arman, entek gazanym ýok.
27-nji iýun. — Ýaňadan şeýle bir güçli ysytma tutdy welin, iýmekden-içmekden
kesilip, günuzyn düşekden galyp bilmän ýatdym. Teşnelikden ýaňa ölüp barýardym,
ýöne ýerimden galyp, suw almaga halys ysgyn-mydarym ýokdy. Men ýene Alladan
dileg etmäge başladym, ýöne kelläm dumanlap durdy. Janym sagat wagty werziş
bolmandygym üçin, doga-dileglere dilim öwrülmeýärdi. Ýatan ýerimden: «Allahym,
bendäňe nazar sal! Özüň garaşyk et! Alla jan, rehim edeweri!» diýip gygyrýardym.
Ysytma sabaýança, iküç sagat dagyn şeýdip samrandyryn. Meň soňra uka gidip,
ýarygijä çenli sarsman ýatypdyryn. Oýanyp, gözümi açan mahalym, özümi has ýeňil
duýdum, ýöne ysgynsyzdym. Teşnelikden ýaňa agzym kepäp gidipdir. Çadyrymda
agyzsuw bolmansoň, ertesi daň saz berýänçä nalaç ýatyp uklamaly boldum. Ikilenç
ýatanymda elhenç düýş gördüm: Haýadyň daş ýüzünde ýerde otyrmykam diýýän, edil
ýer yranansoň harasat wagty oturan ýerimde. Şol pursat äpet gara bulutdan daştöweregini ýere ýagty saçýan ot bilen ýalyn gallap duran bir adamyň aşaklygyna
düşüp gelýänini gördüm. Ol edil alaw ýaly bolup, dumly-duşa şeýle bir ýiti şöhle
saçýardy welin, gözüm gamaşyp, oňa zordan seredip bilýärdim. Şol äteňediň ýüz
keşbiniň gorkunçlygyny, heý, adam dilinde diýip-düşündirip boljak söz ýokdy.
Göwnüme bolmasa, ol her ädim uranda ýer edil ýertitremedäki ýaly sarsyp gidýärdi.
Men tutuş howada ýalyn çabrap, çar tarapa uçgunlar zyňylýarmyka diýýän. Ol ýere
düşen dessine öldürjek bolup, eli uzyn naýzaly maňa bakan ýöräp ugrady. Bir
tümmejige ýetende saklanyp, şol ýerden maňa bir zatlar diýdi welin, onuň eýmenç
sesine depe saçym düýrügüp, ýedi süňňüm gowşap gitdi. Ol adam köp zat aýtsa-da,
diňe: «Şunça bolan wakalar seni henizem toba getirmändir, indi sen ölersiň!» —
diýen sözleri aňşyrdym. Ol şeý diýensoň, naýzasyny gezäp meni öldürjek
bolýarmyka diýýän.
Şu hekaýaty okan her bir okyjy şol eýmenç düýşüň mende nähili aýylganç gorky
döredendigini meniň düşündirip bilmejegimi aňýan bolsa gerek. Aýtjak bolýanym,
düýş bolsa-da, şol gorkular edil huşumda bolup geçen ýalydy. Tisginip oýanyp,
munuň ýöne bir düýşdügine düşünenimden soň hem, onuň mende nähili täsir
galdyrandygyny söz bilen düşündirer ýaly däldi.
Haýp, din barada hiçhili maglumatym ýokdy. Kakamyň öwreden ýagşy öwütlerinden
alan edep-terbiýäm sekiz ýyldan bäri deňizlerde üznüksiz ygyp ýörmegim hem-de
özüm ýaly dinden-imandan bihabar bidöwletler bilen oturyşyp-turuşandygym zerarly
hakydamdan öçüp gidipdir. Tutuş şol döwrüň içinde ýeke gezek golumy asmana
göterip Allatagala ýalbaranym ýa-da böwrüme diň salyp, öz edähetlerim hakynda
çynlakaý oýlananym ýadyma düşenok. Tersine, ýagşylyk etmek höwesinden,
ýamanlygy saýgarmakdan jyda düşen bir tüýsli ruhy aňkawlyk meni gurşap alypdy.
Meniň azy ýaranlygymy, kelesaňlygymy we sansyzlygymy göreniňde beýleki
gämideş deňizçilerimi ýüzüňe sylaýmalydy. Ne-hä janym howp astyndaka Alladan
gorkmagy, ne-de bir halas bolan mahalym Alla alkyş okap, şükür etmegi jinnek ýaly
hem bilmeýärdim.
61
Kitabyň başynda aýdan gürrüňlerim okyjynyň ýadyna düşýän bolsa gerek. Şu çaka
çenli başymdan inen her dürli hasratly wakalarda Allanyň eradasynyň bardygy, şol
külpetleriň öz eden etmişimiň, ýagny kakamyň gepini ýykyp, garşy çykmagymyň,
hem-de hetden aşan häzirki günälerimiň, şeýle hem biweç ýaşap ýörmegimiň
jezasydygy hakynda hiç haçan kelle döwmändigimi aýtsam, onda Allanyň öňündäki
bu gedemligimiň sebäbine has aňsat düşünse bolar. Afrikanyň çola kenarlarynda
geçiren şol umytsyz ýolagçylygym mahaly, başymdan näme injekdigi barada pikir
hem etmändim, barjak ýerime sag-aman baryp ýetmek, daş-töweregimi gurşap alan
howp-hatarlardan, wagşy haýwanlardyr guduz açan ýabanylaryň penjesinden
goranmak üçin kelam-agyz Allatagala dileg edip ýalbarmandym. Külli jahanyň bir
Ýaradyjysy, Perwerdigäri bardyr öýdüp ýedi uklamda düýşüme-de girmezdi, ýyrtyjy
haýwan kimin diňe tebigatyň kanunlaryndan ugur alyp, sagdyn pikiriň hökümlerini
berjaý edip ýaşaýardym. Hatda, şondan hem beter bolmagym ahmaldy. Portugal
kapitan meni deňizde halas edip, öz gämisine mündürip, maňa adamkärçilikli,
akýürekli hem-de tüýs ýürekden hemaýat eden pursadynda hem mende Allatagala
sähelçe-de bolsa şükür etmek duýgusy döremändi. Şondan soň, gämim heläk bolan
çagy, gark bolmakdan gutulyp, şu ada çykan wagtymda hem bu waka sebäpli ne-hä
toba-tagsyr edipdim, ne-de oňa Allanyň inderen külpeti diýip düşünipdim. Oňa derek,
äden ugrumda maňlaýymyň daşa degýänini, doglalym bäri betbagtlykdan gözümiň
açylmaýanyny aýdyp, öz-özümi ýepbekleýärdim.
Dogry, şu ada ilkinji gezek aýak basanymda, gäminiň tutuş ekipažynyň gark bolup,
bir özümiň diri sypandygymy gören mahalym ruhumda şeýle bir göçgünli joşgun
döräpdi welin, şonda keremli Alla medet beren bolsady, şol joşgunyň hakyky şükür
duýgusyna öwrülip gitmegi ähtimaldy. Emma welin, meni halas eden Eliň nähili
ýagşylyk edendigi, galan hemme kişi gark bolanda bir meni alyp galandygy hem-de
Gudraty Güýçliniň näme sebäpli ala-böle maňa rehim-şepagat edendigi hakda hiç hili
oýlanman, eýsem diriligime şatlanyp-begenip, göçgünli duýgularym aýrylyp gitdi.
Umuman, meniň şatlanyşym edil adaty deňizçileriň gämi heläkçiliginden sag-aman
gutulyp, kenara aýak basanlarynda halas bolmagyň şatlygyny bir bulgur punş bilen
ýuwup, bar zady şol demde ýatdan çykaryşlary ýalydy. Ada düşelim bäri hem ol
şeýleligine galypdy. Hatda şondan soňra, pähimli oýlanyp, öz düşen ýagdaýyma göz
ýetirip, adam-garanyň aýagy düşmejek bu eýmenç ýere nädip düşendigim barada
oýlanyp, halas bolmak baradaky islendik tamadan rişdämi üzüpdim, emma welin,
ýaşamaga umyt döräp, açlykdan ölmejegimi bilen pilläm ähli gam-gussalarymdan
saplandym oturyberdim. Ýüregim ynjalyk tapdy, onsoň men özümi ýaşaýyş şertlerini
üpjün etmäge hem-de goranmaga degişli işlere berdim. Şonluk bilen, öz ýagdaýyma
gynanmagy, ony ylahy adalatyň netijesi ýa-da Allanyň başymdan inderen gazaby
hasap etmekligi bir ýaňa goýdum. Munuň ýaly pikirler kelläme setanda-seýranda
gelýärdi.
Eýýäm gündeligimde aýdyp geçişim ýaly, arpa bilen şalynyň gögermegi ilkibaşda
maňa az-kem täsir edipdi, şol ahwalatda nähilidir bir gudratyň bardygy barada pikir
edenimde, hakykatdan-da, ýüregim eräberýärdi; ýöne eýýäm gürrüň berşim ýaly,
gudrat hakyndaky pikirlerim aýrylansoň, onuň döreden ähli täsirleri hem aňymdan
62
zym-zyýat boldy. Hatda, şu zeýilli närselere bir özi erk edip bilýän, göz bilen
görülmeýän Eradany gönümel ýadyňa salýan hem-de tebigatyň iň elhenç hadysasy
bolup durýan ýer yranmasynyň hem, ilkibaşdaky gorkym aýrylan dessine, mende
döreden täsirleri ýom-ýok bolup ötägidipdi. Hamala diýersiň, bal günüme batan ýaly,
ne-hä Allany ýatlaýardym, ne-de başymdan inen şu külpetli günleriň Onuň eradasy
bilen bolýandygynyň ýorgudyny ýorýardym. Ýöne men syrkawlap, ölümiň güzaply
ejirleri gözümiň öňünde ör-boýuna galan pursadynda, ruhum agyr keseliň labyrynyň
astynda ýegşerilip, gazaply ysytma halys ysgyn-rowgatymy alan pillesinde, meniň
uzak wagtdan bäri ukuda ýatan wyždanym oýanyp ugrady; men şol wagta çenliki
bolup ýörüşim üçin öz-özümi köteklemäge başladym; men diňe şonda öz aç-açan
bozgak edähetlerim sebäpli Allatagalanyň öz adalaty bilen, edil menden gazaply ar
alýan dek, agyr zarbalary depämden inderendigine düşünip galdym. Şol pikirler
kesellänimiň ikilenji we üçülenji günlerinde meni juda ýowuz basmarlady.
Ysytmanyň çekdirýän jebrine hem-de wyždanymyň ahmyrly ejirlerine tap getirip
bilmän, meniň agzymdan Hudaýa ýalbarýan doga-dileglere çalymdaş sözler
çykýardy, megerem, olar arzuw bilen umydyň däl-de, eýsem diňe gorky bilen
umytsyzlygyň edýän oýnudy. Pikirlerim bulam-bujardy, öz etimi özüm iýerlidim;
şunuň ýaly göz-gülban halda ölüp gitmegiň elhençligi haýýadymy göçürip, jebegämi
daraldýardy; jan howluma näme diýip, näme goýýandygymy biler ýaly däldim. Men:
«Alla jan, men bir betbagt mahluk! Eger keselläýsem, idi-yssywatsyz ölüp giderin.
Halym niçik bolar!» diýip, möňňürip goýberdim welin, gözümden paýrap ýaş gaýtdy,
onsoň birsellem içim-içime sygman ýatdym. Şol wagt kakamyň şu hekaýatyň
başynda gürrüň berlen ýagşy öwüt-ündewlerini we welilik bilen aýdan sözlerini ýada
saldym. Kyblam atam eger ýüregime düwen niýetimden dänmesem, onda Allanyň
meni ýalkamajakdygyny, öz pendi-nesihatyny tutmadygyma ahyr bir gün barybir
ahmyr etjekdigimi, emma şonda megerem dadyma ýetişere adam tapylmajakdygyny
aýdypdy. «Wah, wah-eý» diýip, men gaty ses bilen gürledim: «Mähriban kyblamyň
aýdany hak bolup çykdy; Allanyň adalaty ezenegimden ebşitläp tutdy, indi dadyperýadymy eşidip, haraýyma ýetjek adam bolmaz! Men birkemsiz guwanyp,
peýwagtyma ýaşap ýörmeli asuda durmuşy maňa bagyş eden Allanyň kalbyma guýan
sesine gulak asmandyryn; muňa ne-hä özüm düşünjek bolupdyryn, ne-de enematamyň pendine nesihatyna hä diýipdirin. Men kemakyllyk bilen olaryň bagryny
paralap gaýdypdym, indi bolsa, şol eden işimiň netijeleri öz bagrymdan ok bolup
geçýärdi. Men olaryň şu dünýäde maňa abraý getirjek, her bir işimi asan etjek
hemaýatdyr goldawlaryndan ýüz öwürdim, indi bolsa, men hut tebigatyň özüniňem
kömek ederinden çökder kynçylyklara garşy göreşmeli boldum, ýeke özüm,
goldawsyz, kömeksiz, ýyly sözden, öwüt-nesihatdan mahrum halda». Onsoň men
çydap bilmän: «Eý, Allam, özüňden medet, men bir biçäre bendäň!» — diýip
gygyrdym. Bu meniň şonça ýyldan soň ilkinji ýola mynajat edişimdi, elbetde,
bolşuna görä.
Ýene gündelige dolanyp geleliň.
28-nji iýun. — Gijeki ukudan soň az-owlak kuwwatlanyp aýaga galdym; ysytmam
doly saplanypdyr; gören düýşümiň döreden gorkusy we elhençligi uly hem bolsa,
63
barybir ysytma tutgaýynyň ertir ýene gaýtalanmagynyň mümkindigini göz öňünde
tutdum-da, eger halym teňleşse, gerek bolaýjak gurplandyryjy serişdeleri öňünden
jemläp goýmagy ýüregime düwdüm. Birinji işim daşyna galyň mata tutulan äpet
çüýşäni suwdan dolduryp, düşegimden elim ýeter ýaly edip, stoluň üstünde goýmak
boldy. Men suwuň dümew ýa-da ysytma döredýän täsirlerini aýyrmak üçin, onuň
üstüne çärýek pinta barabar rom guýup çaýkaşdyrdym. Ondan soň geçiniň etinden bir
bölek kesip, közde kakmaç etdim, ýöne örän azajyk iýip bildim. Aýlaň-çaýlaň etmäge
çykdym, ýöne ysgynsyzlykdan ýaňa zordan ýöräp bildim. Üstesine-de gözgyny
ýagdaýym barada pikirlenip, ysytmanyň ertir ýene gaýtalanmagyndan howatyrlanyp
gam-gussa batypdym. Agşam üç sany pyşdyl ýumurtgasy gyzgyn gora gömüp, çalaja
bişirip şamlyk edindim. Şonda, ýadyma düşüşine görä, ömrüme ilkinji ýola nahardan
soň Allaha şükür etdim. Nahardan soň, biraz aýlanasym geldi, ýöne şeýle bir
mejalym ýokdy welin, iň bärkisi tüpeňimi hem göterip bilmedim. Men hiç haçan
tüpeňsiz gezmäge çykmaýardym. Şonuň üçin, kän uzaklaşman ýere çökdüm-de,
öňümde asuda, endigan ýaýylyp ýatan deňzi synladym. Şol ýerde otyrkam oýa
batdym: «Aňyrsy-bärsi görünmeýän şu deňiz bilen gury ýer nämekä? Bular haçan
döredikä? Men kim? Öýdeçi ýa-da düzdeçi, adam ýa-da haýwan, bu janly-jandarlar
näme? Biz nireden, nämeden gelýäris? Gürrüňsiz, biziň barymyzy ýeri, asmany,
howany, deňizleri ýaradan bir gizlin Erada ýaradypdyr. Ol kimkä?» Ine, şeýlelikde
barça zady ýaradanyň Allatagaladygy öz-özünden düşnükli bolup başlady. Soňra
bolsa, mende haýran galdyryjy bir pikir döredi: eger Allatagala şu närseleriň
hemmesini ýaradan bolsa, diýmek, Ol ýaradan närseleriniň barysyna ýol görkezýän,
şol närseler bilen baglanyşykly ähli işlere höküm edýän bolmaly; sebäbi, şolaryň
ählisini ýaradyp bilýän Erada hökman olara höküm edip, dogry ýola gönükdirip hem
bilýändir. Eger şeýle bolsa, onda Onuň işleriniň ümmülmez giňişliginde hiç bir zadyň
Onuň ylmyndan ýa-da takdyryndan bidin amala aşmagy mümkin däl ahyryn.
Eger Onuň ylmyndan bidin hiç zat amala aşmaýan bolsa, Ol meniň şu ýerdedigimi,
gözgyny haldadygymy hökman bilýändir; eger Onuň takdyryndan bidin hiç zat amala
aşmaýan bolsa, onda başymdan inen şu külpetleri Onuň özi maňlaýyma ýazandyr. Şu
çykaran netijelerime gapma-garşy hiçhili pikir kelläme gelmedi, şonuň üçin hem, olar
mende has-da güýçli täsir galdyrdy, ýagny, başyma düşen şu ahwalaty Allatagala
maňlaýyma ýazan bolmalydy; meni şu gözgyny ýagdaýa Onuň hökümi sezewar eden
bolmalydy, çünki Ol diňe bir meni däl, eýsem külli älem-jahany buýrugyna tabyn
edýän ýeke-täk güýjüň eýesidi. Men: «Gudraty Güýçli näme üçin meni
jezalandyrýarka? Beýle bolar ýaly meniň ýazygym nämedikä?» — diýip, pikir
ýumagyny çözläp başlanym hem şoldy welin, birdenkä, göýä diýersiň, küpür
geplänim ýaly, wyždanym al-petimden aldy, göwnüme bolmasa, onuň özi dil açana
meňzeýärdi: «Päheý, bidöwlet zaňňar! Ýazygym nämekä diýen bolmaň näme seň?
Salgyma gyzyp, ýel gysymlan ýaly geçip giden ýyllaryňa bir äňedip gör, nämeler
etmändigiňi ilki özüňden sora. Sora, näme üçin sen şu çaka çenli heläk bolman gezip
ýörsüň? Nämçün Ýarmut reýdinde gark bolmadyňkaň? Sale şäheriniň garakçylary
gämiňizi basyp alanda, garpyşykda öldürilmändiň, Afrikanyň kenarlarynda wagşy
ýyrtyjylar seni tüýt-müýt etmändi, şeýle dälmi? Gäminiň tutuş ekipažyndan diňe sen
64
gark bolman galypdyň gerek? Şonda-da, sen ýazygymyň nämekä diýen bolýaň,
şeýlemi?». Wyždanymda dörän bu sowallar meni serpmeden gaýdan ýaly etdi.
Aýdara kelam agyz sözüm, öz-özüme berip biljek ýeke jogabym hem ýokdy. Men
ünjüli we tukat görnüşde ýerimden turdum-da, pyşdyllap tünegime gaýtdym.
Haýatdan aşyp geçdim-de, ýorganagirip ýatmaga çemelendim. Ýöne, gozgalaň tapan
gamgyn pikirlerden ýaňa gözüňe uky giräýse dagy nädersiň!? Onsoň men eýýäm
iňrik garalandygy üçin, ýag-çyrany otlap, oturgyja çökdüm. Ysytmanyň täzeden
tutmagyndan heniz hem juda heder edýärdim. Ine, birdenkä-de, braziliýalylaryň tas
islendik kesel üçin derman-därä derek temmäki ulanýandygy güpbe ýadyma düşdi.
Sandyklaryň birinde birnäçe düýrüm temmäki bardygyny bilýärdim, düýrümleriň biri
doly işlenen taýýar temmäkidi, beýlekiler bolsa, düýrlenip guradylan ýapraklardan
ybaratdy.
Şübhesiz, Allanyň özi ýüregime guýan bolmaly, men temmäki gözlemäge
hyýallanyp, gowaga baraga-da, şol sandygy açdym welin, ondan ruhumyň hem-de
bedenimiň hakyky emini tapdym. Dogrusy, men sandygy açyp, agtarýan zadymy —
temmäkini tapdym, ýöne gep onda däl, sandykda gämiden äkelen käbir Injil
kitaplarym hem bar ekeni. Ozal hem gürrüň berşim ýaly, şol çaka çenli kitaplara göz
aýlamaga hem wagtym bolmandy, hem-de islegim ýokdy. Men bir Injili temmäki
bilen bilelikde alyp gaýtdym-da, getirip stoluň üstünde goýdum. Kesel bejermek üçin
temmäkini nähili ulanjagymy bilmeýärdim, onuň ysytma peýdasynyň-zyýanynyň
bardygy hem belli däldi. Men barybir «bolsa bäş, bolmasa ýigrimi bäş» diýip, çakalla
synag geçirmäge girişdim. Ilki bilen men bir ýaprak temmäki alyp, agzyma saldymda, çeýnäp başladym. Temmäki entek gök hem bolsa, ýitije ekeni. Heniz beýle zada
öwrenişmämsoň, ol meniň beýnimi mazalyja dumanlatdy. Ukudan öň bir ölçegjik
içmegi ýüregime düwüp, az-owlak temmäkini romuň içine atyp, birki sagat
gaýnatdym. Ahyryn bolsa, gyzgyn tabada temmäki tüsseledip, burnumy şoňa ýakyn