Robinzon Kruzo - Turkmen - 43

yzyna gaýtaryp biljek bir pirimjik meniň kelläme geldi. Dogrusy, şol pirim meniň
gökdäki dilegimi ýerde gowşur-dy.
Men Anna hem-de gämibaşynyň kömekçisine duralgajykdan aňryk günbatarlygyna
— Annany halas eden gezegim ýabanylaryň gelip düşlän oýtagyna gidip, şonuň
ýarym mil çemesi beýle ýanyndaky depä çykyp, bogazlaryna sygdygyndan
gygyrmaklaryny tabşyrdym. Meniň hasabyma görä, ol ikisi deňizçiler öz seslerini
eşidip, jogap berip gygyryp başlansoňlar, göze ilmän yzçylaryň gykylyklaryna jogap
berip, ýuwaş-ýuwaşdan adanyň jümmüşine bakan süýşüp, olary tokaýyň çolaja ýerine
eltmelidi. Soňra olar meniň salgy beren öwrümli ýollarymdan ýöräp, biziň ýanymyza
dolanyp gelmelidi.
Yzçylar ýaňy bir gaýyga münjek bolup durkalar, Anna bilen kömekçiniň gygyrýan
sesleri eşidildi. Olar şol wagtyň özünde jogap berip gygyrdylar-da, deňziň ýakasyny
syryp, günbatarlygyna — sesiň gelýän tarapyna ylgadylar. Emma olar duralgajyga
ýetip sakga durmaly boldular, sebäbi daşgyn başlandygy üçin suw örän beýgelipdi.
Yzçylar birsellem saklandylar-da, edil meniň garaşyşym ýaly, suwdan ýüzüp geçmek
üçin gaýygy çagyryp gygyrdylar.
Soňra olar duralgajykdan ýüzüp geçdiler-de, gaýygy kenarda ösüp oturan pessejik
agajyň töňňesine daňyp goýdular. Onsoň gaýykda oturanlaryňam birini ýanlaryna
alyp, tokaýyň içi bilen aňyrlygyna ýöräp gitdiler. Gaýyk bolsa edil aýlaga giren ýaly,
duralgajygyň ortarasynda durdy we indi ony diňe iki sany sakçy goraýardy. Bu tüýs
isleýşim ýaly bolupdy. Men Annadyr kömekçini öz işleri bilen meşgullanmaga
goýdum-da, dessine beýlekileri yzyma tirkäp, herekete geçdim. Biz yzçylaryň gözüne
ilmän, assyrynlyk bilen duralgajykdan geçdik we aman-zamanyny bermän,
sakçylaryň üstüni basdyk. Olaryň biri kenarýakada ymyzganyp, beýlekisem gaýykda
irkilip oturan eken. Kenarda ýatan deňizçi oýaly-ukuly, äm-säm bolup ýaňy bir
ýerinden turmakçy boldy welin, iň öňden okdurylyp barýan gämibaşy onuň üstüne
özüni oklady-da, gabyrdadyp ýere basdy. Soňra ol gaýykda oturan deňizçä: «Boýun
eg, bolmasa, häzir tepbediň okalýa» diýip abyr-zabyr etdi.
Ýoldaşynyň ýer bagyrtlanyny, öz üstüne-de bäş sany pyýadanyň sürnüp gelýändigini
gören deňizçini boýun egmäge razy etmek onçakly kyn bolmady. Üstesine-de, ol
topalaňa nalaç goşulan üç sany deňizçiniň biri bolup çykdy. Şonuň üçinem ol boýun
egmäge ikelläp razylaşdy we tüýs ýüregi bilen biziň hatarymyza goşulmaga isleg
bildirdi.
Şol ikarada gämibaşynyň kömekçisi bilen Anna ýerli-ýerden zowladyşyp, o baýyrdan
bu baýra, o tokaýdan bu tokaýa siňip baryşlaryna sese kowalaşyp gelýän gözlegçileri
halys surnukdyran eken. Soňra Anna ikisi olary tä gün ýaşyp, iňrik garalýança,
gaýygyň ýanyna dolanyp bilmejek ýerlerine eltip, şo taýda gygyrmaklaryny bes edip,
379
yza dolanypdyrlar. Olaryň özem juda ýadan bolarly, biziň ýanymyza zordan
süýeklerini süýreşip geldiler.
Indi bize diňe garaňka dulanyp, tä gözlegçiler dolanyp gelýänçä garaşyp ýatybermek
galypdy, olar geldigi aman-zamanyny bermän, duýdansyz hüjüme geçmelidik.
Anna dagy gaýdyp geleli bäri telim sagat geçipdi, ýöne daş-töwerek gum-guklukdy.
Ahyrsoňy, garakçylaryň hümürdileri eşidilip ugrady. Öňden gelýäniň biri yzdakylara
«Tijeniň» diýip hoňňuldaýardy, olar bolsa: «Halys aýagymyz gurap, sütünimiz
süýndi-le» diýip zeýrenişýärdiler. Biz muny eşidip, göwnühoşluk bilen ümleşdik.
Az salymdan deňizçiler gaýygyň ýanyna gelip ýetdiler. Gaýtgyn başlap, gaýygyň
çägä süsdürilip galandygyny, iki sakçynyň bolsa nirädir bir ýere gürüm-jürüm
bolandygyny gören deňizçileriň nähili howsala düşendigini aýdyp-diýip düşündirmek
mümkin däldi. Biz olaryň gözlerini elek-çelek edip «Arwah-jynly ada düşüpdiris»
diýşip, bir-birlerine erbet-erbet gargynyşyp, uly gowur turzandygyny eşidip durduk.
Olar: «Bu adanyň eýeleri kellekeser bolsa, onda barymyzy paýhynlap taşlarlar.
Ondanam beteri, eger bu ýerleri arwah-jynlar eýelän bolsa, onda bizi tokaýa süýräp,
ýiligimizi sorarlar» diýip, iki ýana zowzuldaýardylar. Gaýyga sakçy goýan
ýoldaşlarynyň atlaryny tutup, köp gygyrdylar, ýöne, elbetde, olara jogap gaýtaran
bolmady. Biz agşamyň alagaraňkysynda deňizçileriň umytsyzlykdan ýaňa ellerini
owkalaşdyryp, bir eýläk-bir beýläk alakjaýşyny synlap, ümsüm garaşyp otyrdyk. Olar
käte demleri düşüşip, gaýyga girip birsellem oturýardylar, soňra ýene duralgajygyň
kenaryna baryp, köw-söw edýärdiler. Garaz, şol bir hereketler gaýtalanyp durdy.
Meniň adamlarym garaňkydan peýdalanyp, haýal etmän hüjüme geçmäge rugsat
sorap özelenýärdiler. Emma men garakçylary başardygymdan diri ele salmak
maksady bilen olar mazaly surnugyp, başlary çaşýança garaşmagy müwessa bildim.
Üstesine-de, olaryň ok-ýaraglary birkemsiz üpjün bolansoň, öz adamlarymyň janyny
howp astyna salasym gelmeýärdi. Men olar ikä bölünmezlermikä diýen tama bilen
garaşmagy ýüregime düwdüm. Şeýlelikde, ahmal bolmazdan gaýyga golaýlaşmak
üçin, Anna bilen gämibaşa ýer bagyrtlap, garakçylara bildirmän, mümkin boldugyça
öňe süýşmeklerini hem-de ot açmaga amatly ýerde jaýlaşmaklaryny buýurdym.
Olar täze ýerlerine baranlaryndan soň kän wagt geçmänkä, bosman bilen iki deňizçi
olaryň bukulyp ýatan ýerine tarap ýöräp gaýtdy. Topalaňyň başyny başlan bosman
indi hemmeden beter ruhdan düşüp, elini-aýagyny ýitiripdi. Gämibaşy bar belanyň
körügi bolan bosmany ele salmak maksady bilen ol gelýäniň şolmy-dälligini biljek
bolup, keýer-jekläp ugrady. Sebäbi şu wagta çenli onuň diňe lagyrdysy eşidilýärdi. Ol
üçüsi el aýtymyna gelen wagty Anna bilen gämibaşy böküp turdy-da, olara tarap ot
açdy.
Bosman duran ýerinde jan berdi, deňizçileriň biri agyr ýaralanyp, onuň gapdalyna
gürpüldäp ýykyldy (ol şondan soň birki sagatlap çalajan ýatdy). Beýleki deňizçi bolsa
yza bakan ökjäni göterdi.
Men tüpeň sesini eşiden dessime, bar goşunymy herekete girizdim. Biz jemi sekiz
adamdan ybaratdyk: ýagny men — generalissimus, Anna — general-leýtenant,
gämibaşy, onuň kömekçisi, ýolagçy hem-de biziň ýarag ynanan üç sany ýesirimiz.
380
Biz hüjüme geçen wagtymyz iňrik mazaly garalypdy, şonuň üçinem duşman biziň
näçe adamdygymyzy saýgaryp bilmeýärdi. Men gaýygyň biziň tarapymyza geçen
sakçysyna deňizçileriň ýekeme-ýeke adyny tutup gygyrtdym. Men gepleşik
geçirmäge synanyşýardym, sebäbi olaryň ylalaşyga geläýmegi ähtimaldy. Biziň
çakymyz dogry bolup çykdy, topalaňçylaryň nähili çykgynsyz ýagdaýa düşendigini
hasaba alsaň, onda olaryň örän göwünjeňlik bilen boýun egjekdigi onsuzam görnüp
durdy. Şeýle bolansoň, meniň deňizçim olaryň biriniň adyny tutup, çasly gygyrdy:
«Tom Smit! Eý, Tom Smit!» Tom Smit gygyrýanyň sesini tanan bolarly, ol şobada
jogap berdi: «Robinzon, bu senmiň?» Robinzonam bärden: «Hawa, bu men; Hudaýyň
haky üçin, Tom Smit, ýaragyňy taşla-da, boýun eg, ýogsam häzir baryňyzyň
böwrüňizi garaldýalar» diýip seslendi. «Biz kime boýun egmeli? Hany, olar nirede?»
— diýip, Tom Smit täzeden gygyrdy. Robinzon jogap berdi: «Olar bärde. Ynha, biziň
gämibaşymyz, ýanynda-da elli adam bar. Olar iki sagatdan bäri siziň yzyňyza düşüp
ýörler. Bosman amanadyny tabşyrdy, Will Fraý ýaralandy, menem ýesir düşdüm;
eger boýun egmeseňiz, siziňem häzir tepbediňiz okalýa».
Tom Smit: «Eger boýun egsek, olar bize aman berermikä?» diýip sorady. «Boýun
egjegiňiz çyn bolsa, men häzir sorap göreýin» diýip, Robinzonam bärden gygyrdy. Ol
gämibaşydan sorady, onsoň gämibaşynyň özi topalaňçylara abaý-syýasat bilen hemle
urdy: «Eý, Smit, meniň sesim-ä tanansyň-la; häziriň özünde baryňyz tüpeňleriňizi
taşlaňda, boýun synyň.Will Atkinsden galanyňyzyň günäsini geçýän».
Onsoň garaňkylykdan Will Atkinsiň naýynjar sesi eşidildi: «Hudaýyň haky üçin,
jenap, maňa rehim et; meniň ýazygym näme? Bularyň menden näme parhy bar?»
Aslynda, onuň aýdýany ýalandy, sebäbi gämide topalaň başlan pillesi Will Atkins
ilkinji bolup gämibaşynyň üstüne topulypdyr, onuň ellerini şatyrdadyp daňypdyr we
oňa kemsidiji sözler bilen sögüpdir. Şeýle-de bolsa, gämibaşy oňa: «Gepiňi tüketde,
ýaragyňy ýere taşla. Seniň ykbalyňy adanyň häkimi çözer» diýip gygyrdy. Onuň
«häkim» diýýäni mendim, beýlekilerem maňa şeýle ýüzlenýärdiler.
Gepiň keltesi, deňizçiler ýaraglaryny ýere okladylar-da, bizden aman dilediler.
Şeýlelik bilen, men gepleşik geçiren Robinzon bilen ýene iki adamy iberdim-de,
olaryň ählisini daňdyrdym. Onsoň meniň elli adamlyk (aslynda, şol üçüsi bilen jemi
sekiz adamdyk) uly toparym duşmanyň gaçybatalgasyny eýeläp, gaýygy ele geçirdi.
Diňe men bilen hyzmatkärim ýesirlere görünmän saklandyk.
Biziň şondan soňky işimiz gaýygy abatlamak hem-de gämini nähili ele geçirmelidigi
barada pikirlenmek boldy. Indi ýesirler bilen arkaýyn gepleşmäge maý tapan
gämibaşy bolsa, olara igenýärdi, baş goşan işleriniň nähili erbet jenaýatdygyny,
etsem-petsemleriniň bolgusyzdygyny düşündirýärdi.
Topalaňçylar tüýs ýürekden toba edişip: «Ganymyzy geçiň» diýip ýalbarmaga
başladylar. Muny gören gämibaşy täzeden söze başlady: «Sizi men däl-de, adanyň
häkimi ýesir aldy. Siz meni adam aýagy sekmedik, janly-jemende ýaşamaýan çolaja
kenara zyňandyryn öýdüpdiňiz; Biribaryň özi maňa garaşyk edip, sizi adam ýaşaýan,
onda-da iňlis häkiminiň dolandyrýan adasyna gönükdiripdir. Hakyna garasaň, siziň
hemmäňizi syrtmakdan sallamaly, ýöne adanyň häkimi size aman berdi. Şonuň
üçinem ol baryňyzy Angliýa ugratsa gerek. Goý, şol ýerde siziň etmişiňize adalat
381
esasynda temmi bersinler. Ýöne Will Atkins bu ýerde galmaly bolar, häkimiň
buýrugy bilen ol ertir daň saz berende, dar agajyndan asylar».
Bu zatlaryň barysyny gämibaşynyň özi toslap tapan-da bolsa, ol netijesini berdi.
Atkins dyzyna çökdi-de, özüni häkimiň bagyşlamagyny haýyş edip, gämibaşa
ýalbarmaga başlady. Beýlekilerem Taňrynyň haky üçin özleriniň Angliýa
iberilmezligini sorap, ýerli-ýerden özelendiler.
Birdenkä halas boljak pursadymyzyň gelip ýetendigi güpbe kelläme geldi,
dogrudanam, bu deňizçileri gämini basyp almaga yrmak üçin kän zat gerek däldi
ahyryn. Onsoň men tokaýyň has garaňky künjegine çekildim-de (men olaryň häkimiň
nätüýsli adamdygyny görmeklerini islemeýärdim), sesime bat berip, gämibaşyny öz
ýanyma çagyrdym. Meniň hol beýleden gygyrýanymy eşiden deňizçileriň biri
gämibaşynyň ýanyna bardy-da: «Gämibaşy, häkim sizi çagyrýar» diýdi. Gämibaşy
bolsa mähetdel etmän, gerekli jogaby suňşurdy: «Alyhezrete aýt, men häziriň özünde
barýan». Ýesirler muňa biçak haýran galdylar we häkimiň elli esgeri bilen ýakyn bir
ýerde durandygyna güp ynandylar.
Gämibaşy ýanyma gelen mahaly, men oňa gämini basyp almak baradaky hyýalymy
aýtdym. Ol muňa begenip, iki bolup bilmedi we ertir ir bilen işe girişmegiň pikirine
mündi. Emma men bu pikiri mazaly bişirmek hem-de ussatlarça amala aşyrmak
maksady bilen tussaglary ikä bölmegi maslahat berdim. Atkins bilen onuň iň näkes
iki sany ülpediniň ellerini daňyp, beýlekileriň ýatan gowagyna ugratsak, biçeme
boljak däldi. Biz bu işi Anna hem-de gämibaşynyň kömekçisi bilen ýolagça
tabşyrdyk.
Anna dagy ol üçüsini idenekledip, edil zyndana salan ýaly, gowaga dykypdyrlar.
Dogrudanam, ol gowak demligiňi daraldýan ýerdi, ylaýta-da, olaryň ýagdaýyndaky
adamlar üçin. Beýleki ýesirleri bolsa meniň size eýýäm gürrüň beren telärli mülk
ýerime ugratdym. Daşyna aýmança aýlanan howly elleri daňylgy ýesirleri saklamak
üçin ýeterlik derejede ygtybarlydy. Men, elbetde, bu ýesirleriň akylynyň gözünde
boljakdygyny hem unutmaýardym.
Ertesi daň atyp, jahan ýagtylansoň, men gämibaşyny ýesirleriň ýanyna gepleşik
geçirmäge iberdim. Gämibaşy olaryň ýüpüniň üstünde odun goýarlygy barmyýokmy, olara bil baglap, gämä hüjüm edip boljakmy-bolmajakmy, şony
anyklamalydy. Ol ýesirlere, özüni nähili kemsidendiklerini, şonuň üçinem olaryň
eýgilik tamasyny etmeli däldigini aýdypdyr. Häkim häzirlikçe olaryň ganyny
geçenem bolsa, barybir, gämi Angliýa baran badyna aýaklaryna gandal urlup, dar
agajyndan asyljakdygyny düşündiripdir. Ol sözüniň ahyrynda: «Eger biziň
hatarymyza goşulyp, gämini ele salmaga kömek etseňiz, onda häkim siziň günäňiziň
geçilmegi barada häkimiýetlere towakga eder» diýip, tussaglara ýol salgy beripdir.
Janyndan el üzüp oturan zaluwatlaryň bu teklibi nähili höwes bilen kabul edendigini
çak etmek kyn däldi. Olar gämibaşynyň öňünde dyza çöküp, ýerli-ýerden soňky
demlerine çenli oňa wepaly bolmaga jan-dilden ähdi-peýman edipdirler. Öz janlary
üçin oňa ömürbaky bergidar boljakdyklaryny we onuň bilen dünýäniň ol ujuna-da
gitmäge taýýardyklaryny, ony öz kakalary hökmünde görjekdiklerini aýdypdyrlar.
«Ýeri, bolýa-da! — diýip, gämibaşy gep oýnadypdyr: — Bu gürrüňleriňizi häkime
382
bir aýdyp göreýin bakaly. Men ony razy etmek üçin elimden geleni gaýgyrmaryn».
Soňra ol meniň ýanyma gelip, tussaglaryň boluşlaryny birin-birin gürrüň berdi we
olaryň wepaly boljakdygyna jany-teni bilen ynanýandygyny aýtdy.
Herniçik-de bolsa, göwnejaý bolar ýaly gämibaşa deňizçileriň ýanyna dolanyp
barmagy teklip etdim. Ol bäş deňizçini saýlap alyp, olara özleriniň adama mätäç
däldigini, şonuň üçinem ol bäşisini özüne kömekçi edip alýandygyny aýtmalydy. Ol
beýleki iki deňizçini hem-de gowakda oturan üç sany tussagy bolsa, häkimiň zamun
hökmünde saklamagy ýüregine düwendigini, bardy-geldi, bu bäş deňizçi lebzinden
dänäýse, onda ýaňky zamunlary kenarda göz edip asmakçy bolýandygyny hem mälim
etmelidi.
Bu ýowuz çözgüt olary häkimiň garaçynydygyna ynandyrypdyr. Ýogsa-da olaryň
kabul etmän, gitjek ýeri nire diýsene! Şondan soň saýlanan bäş deňizçiniň öz
borçlaryny ýerine ýetirmegi üçin gämibaşy hem-de bäş zamun, baý, elewrediler-ä!
Şeýlelikde, indi biziň sanymyz ýörişe çykmaga ýeterlik bolupdy: 1) gämibaşy, onuň
kömekçisi we ýolagçy; 2) birinji tapgyrda ele düşen iki ýesir; gämibaşy kepil
geçensoň, men olary azat edip, ellerine ok-ýarag beripdim; 3) telärli howlymda
daňdyryp goýan iki ýesirim; olary hem gämibaşynyň ara düşmegi bilen boşadypdym;
4) iň soňky boşadylan bäş ýesir. Şonluk bilen, olaryň jemi on iki bolupdy, gowakdada bäşisi zamunlykda otyrdy.
Men gämibaşa: «Siz şunça deňizçi bilen gämini zabt edip almaga töwekgelçilik edip
bilersiňizmi?» diýip ýüzlendim. Özüm bilen hyzmatkärim Anna barada aýtsam, biziň
adadan aýak üzmegimiz ýerlikli boljak däldi, sebäbi biziň elimizde ýedi sany adam
bardy. Olaryň hersini bir ýerräkde saklamalydy, azyk-suwlugyny berip durmalydy.
Men gowakdaky bäş ýesiri berk gözegçilikde saklamagy ýüregime düwdüm. Anna
günde iki gezek baryp, olaryň azyk-suwluklaryny eltip berdi. Beýleki iki tussag bolsa
azyk-suwluklary belli bir aralyga getirýärdi we Anna olary alýardy.
Men ol iki zamuna görnen mahalym gämibaşy olara: «Bu adama häkim size
seretmegi tabşyrdy. Ondan birugsat ýeke ýere ädim ädiji bolaýmaň. Eger aýdylany
bilen bolmasaňyz, aýagyňyza gandal urup, gala taşlarys» diýip çynaberimsiz gürledi.
Şeýlelikde, men häkimsirän bolmak derdinden gutulyp, başga bir adama öwrüldim
oturyberdim. Onsoň maý tapdygymdan häkim, berkitme, gala we şoňa meňzeş zatlar
barada gep owadanlamaga giriş-dim.
Ähli kynçylyklar birýaňalyk bolansoň, gämibaşy barkasyň düýbüni ýamadyp, beýleki
gaýygy hem taýýarlatdy we olaryň hersine bir topar belledi. Ol öz ýany bilen gelen
ýolagçyny dört adamlyk kiçi topara baştutan edip belledi-de, olara gaýygy berdi, özi
bolsa kömekçisi bilen bilelikde bäş adamlyk topar bilen barkasa mündi. Olar ýüzüşi
örän ezberlik bilen amala aşyrypdyrlar we ýarygije uçurlary gäminiň alkymyna baryp
ýetipdirler. Gäminiň sesýeter aralygyna ýeten batlaryna gämibaşynyň buýrugy
boýunça Robinzon gämidäkilere gygyryp, adada ýiten ýoldaşlaryny we barkasy alyp
gelýändiklerini aýdypdyr. Ol «Bulary tokaýdan gözläp tapýançak, gaty köp
aýlanmaly bolduk» diýip, ýene bir topar gep-gürrüňleri toslaşdyryp, garaz, barkas
gäminiň böwrüne ýetýänçä, sakçylary güýmäpdir. Onsoň elleri ýaragly gä­mibaşy
bilen kömekçisi ilkinji bolup, paluba münüpdirler we ikinji kömekçidir gämi
383
ussasyny muşketiň gundagy bilen seňseledip, göz açyp-ýumasy salymda ýere
ýazypdyrlar. Biziňkileriň gaýduwsyz durmagy bilen gämibaşy ýokarda gezip ýören
topalaňçylary ele salypdyr. Soňra bolsa gäminiň ammaryndakylar daşyna çykmaz
ýaly, hasyr-husur palubanyň gapaklaryny pugta temmeledipdir. Oňa çenli beýleki
gaýykdaky ikinji topar zynjyrlardan dyrmaşyp, derrew gäminiň burun tarapyny basyp
alypdyrlar we gäminiň aşhanasyna eltýän girelgäni eýeläp, üç sany deňizçini tussag
edipdirler.
Hüjüm şowly gutaryp, paluba sag-aman ele salnansoň, gämibaşy öz kömekçisine
ýanyna üç adam alyp, topalaňçylaryň bellän täze baştutanynyň ýatan kaýutasynyň
gapysyny döwmegi buýrupdyr. Täze gämibaşy howsalaly gykylyklary eşiden dessine
iki sany deňizçi bilen ýaş ýungasyny çagyryp, tüpeňdir sapançalaryny taýýarlap,
goranyşa taýýarlanyp duran eken. Gämibaşynyň kömekçisi öz adamlary bilen gapyny
döwen wagty, täze baştutan bilen onuň adamlary ot açypdyrlar. Kömekçiniň çignine
muşketiň oky degip döwüpdir, iki sany deňizçi bolsa ýaralanypdyr, emma ölen adam
bolmandyr.
Gämibaşynyň kömekçisi kömege çagyryp gygyrypdyr-da, ýaralanandygyna
seretmezden, kaýutanyň içine kürsäp giripdir we sapançasy bilen täze gämibaşynyň
kellesinden çüýläpdir. Gülle agzyndan girip, gulagynyň arka tarapyndan çykan
baştutansumak jyňkyny çykaryp ýetişmän, gürpüldäp gaýdypdyr. Muny gören
beýleki üçüsi ellerini galdyryp, boýun egipdiler we şeýlelik bilen, ondan artyk gan
dökülmezden gämi ele salnypdyr.
Gäminiň doly eýelenerine mähetdel, gämibaşy ýedi gezek top atmaga buýruk
beripdir. Ol atyşlar gämibaşy ikimiziň bar zadyň şowly bolandygyny buşlamak
barada şertleşen duýduryşymyzdy. Men gije sagat ikä çenli kenarýakadan gözümi
aýyrman, howlymda garaşyp oturypdym. Şonuň üçinem top seslerini eşiden mahalym
nähili şatlanandygym göz öňüňize gelýändir.
Men buşlugy aýyl-saýyl eşidenimden soň arkan süýndüm we örän hysyrdyly geçen
günüň argynlygy bilen süýji uka gitdim. Aradan näçe wagt geçenini bilemok, ýöne
daň atanda men topuň gümmürdisine tisginip oýandym-da, ör turdum. Kimdir biri
maňa: «Häkim! Häkim!» diýip gygyrdy. Men gämibaşynyň sesini şobada tanadym.
Ol howlymyň gapdalyndaky baýryň üstünde durdy. Men onuň ýanyna dyrmaşyp
baran wagtym ol gämä bakan elini uzatdy-da, meni garsa gujaklap: «Gadyrdan
dostum, halasgärim! Hanha, gämi, ol indi siziňki. Bizem, gämidäki ähli goşgolamlaram siziňki» diýip, tolgunyp gürledi. Men gämä tarap seretdim, ol,
hakykatdan-da, kenardan ýarym mil töweregi aradaşlykda endigan yranjyrap durdy.
Gämini doly eýelän batlaryna gämibaşy labyry galdyrdypdyr-da, ugurdaş ýelden
peýdalanyp, gämini edil duralgajygyň ummana girýän ýerine getirip goýupdyr.
Daşgyn wagty bolansoň, gämibaşy özüniň ýörite gaýyjagyny meniň ilkinji gezek sal
getiren ýerime çenli ýüzdürip gelipdir-de, edil howlymyň duşunda düşüpdir.
Men begenjimden ýaňa tas özümi lampa ýere goýberipdim. Şunça görgülerden soňra
meni halas etjek gämi, ynha, gözümiň alnynda leňňer atyp durdy. Onda-da ullakan
gämi — ol meni göwün islän ýerime äkitmäge taýýardy. Hemme zat gülala-güllük.
Men duýdansyz dörän şatlykdan ýaňa (lakytak bolup,) gämibaşa ýeke agyz sözem
384
aýdyp bilmedim. Hernä onuň meni tutup saklany gowy bolupdy, ýogsam duran
ýerimden gürpüldäp ýere gaýdarly görünýärdim.
Biçak tolgunýandygyma göz ýetiren gämibaşy jübüsinden bir çüýşejik çykardy-da,
az-owlak içgi hödürledi. Ol ony ýörite maňa niýetläp alan eken. Men içgiden azajyk
owurtladym-da, ýere çökdüm. Az-kem aýňalanda bolsam, doly özüme gelip dil
ýarýançam, aradan esli wagt geçdi.
Meniňki ýaly şatlygy başdan geçirmese-de, gämibaşy görgüliniň özi hem
begenjinden ýaňa näme edip-näme goýýandygyny bilmeýärdi. Ol maňa müň dürli
mähirli, mylaýym sözleri aýdyşdyrýardy, meni özüme getirmek üçin daşymda
hozanak bolýardy. Meniň bolsa şatlykly joşgunym hut kükregimi ýaryp gelýärdi,
göwün guşum al-asmanda pel-pelleýärdi. Gözümden begenç gözýaşlary paýyrdap
gaýdýardy. Birsellem şeýdip oturanymdan soň, men ahyry gürlemäge rowgat tapdym.
Soňra men ýerimden turup, öz halasgärim hökmünde gämibaşyny gujakladym:
«Gadyrdan, meni halas etmek üçin sizi Hudaýyň özi iberipdir. Bu bolup geçen
ahwalatlaryň barysy duranja bir gudrat. Şu zatlaryň özi Biribaryň tutuş älem-jahana
höküm edýändiginiň hem-de dünýäniň iň bir çet künjegindäki mysapyr bendelerini
hem görüp, islendik wagt olaryň dadyna ýetişýändiginiň äşgär alamaty ahyryn» diýip,
oňa ýüregimi açdym.
Men päk ýürekden Hudaýa şükür edip, alkyş okamagy hem ýatdan çykarmadym.
Meni şeýle ajaýyp gudrat bilen iňläp ýatan düňle çölden halas edip, ýeke-ýalňyz
durmuşdan gutaran Perwerdigäre näçe şükür etsem-de, az boljagy bellidi. Bendesiniň
göwnüni açýan ähli ýagşylyklar, elbetde, Ondan gelýärdi ahbetin.
Biz birsellem gürleşip oturdyk. Şol wagt gämibaşy maňa delje ýürekselik bolar ýaly,
gämide galan azyk-owkatlardan alyp gelendigini aýtdy. Şunça wagt geçen-de bolsa,
topalaňçylar heniz ähli azyk-suwlugy ýele sowrup ýetişmän eken. Soňra gämibaşy
gaýykda oturan deňizçilere gygyrdy-da, häkim üçin niýetlenen goş-golamlary kenara
daşamagy buýurdy. Ol goş-golamlar şeýlebir kändi welin, men özümi, hamana
diýersiň, täze dostlarym bilen gitmän ýene şu adada ýaşamaly ýaly duýdum.
Ýükleriň arasyndan, ilki bilen, bir çelek ajaýyp içgi hem-de alty sany ullakan çüýşede
madera çakyry çykdy (olaryň her biriniň göwrümi iki kwarta barabardy). Bulardan
başga-da, iki funt päkize temmäki, on iki tokga sygyr eti, alty bölek ýekegapan eti,
bir halta nohut bilen ýüz funt çemesi külçe hem bar eken. Gämibaşy hersi bir çelek
şeker bilen un diýermiň, tümmek bir halta limon bilen iki çüýşe laým şerbeti
diýermiň, garaz, eçilip bilipdir. Bu getirilen iýer-içerleriň daşyndan, gämibaşy maňa
boýna atylýan nepis alty ýaglyk, iki jübüt ellik, bir jübüt köwüş, şlýapa we bir jübüt
jorap sowgat etdi. Bularyň üstüne özüniň az-kem geýlen iňňeden çykma penjegini
hem peşgeş berdi. Gepiň gysgasy, gämibaşy meni başdan-aýak birlaý geýindirdi.
Üpül-süpül bolup ýören men görgülä bu serpaýlaryň nähili hoş ýakandygyny göz
öňüne bir getirip görüň. Emma bu egin-eşikleri geýmek meni birbada şeýlebir
oňaýsyzlyga salyp gysyp-gowurdy welin, ylla diýersiň, dünýäde şolardan tagaşyksyz
zat ýok ýaly göründi.
Maňa ýükleri bir ujundan görkezip çykansoňlar, deňizçiler olaryň barysyny meniň
howlyma alyp gaýtdylar. Soňra biz ýesirleri näme etmelidigini maslahatlaşmaga
385
başladyk. Olary, ylaýta-da ýakasyny tanadan, sana salyp bolmajak iki deýýusy öz
aramyza goşmalymy-goşmaly dälmi diýen mesele örän wajypdy. Gämibaşy ol
haramzadalaryň zatdan gaýtmajakdygyny, şonuň üçinem, bardy-geldi olary äkitmäge
razy bolaýanda hem tussag hökmünde ellerine-aýaklaryna gandal urup, ilkinji duş
geljek iňlis mülküne eltip, adalatly kazyýetiň eline berjekdigini çürt-kesik mälim etdi.
Emma, dogrusyny aýtsam, onuň özem biraz iňkisliräk görünýärdi.
Onsoň men gämibaşa, eger islese, gürrüňini edýän şol iki deňizçisini öz islegleri bilen
şu adada galar ýaly edip biljekdigimi ýaňzytdym. «Wah, oňa ýetesi zat barmy? —
diýip, gämibaşynyň ýüzi açylyp gitdi. — Men ikelläp razy».
Men: «Örän oňat! — diýip, sözümi dowam etdirdim. — Men häzir olary getirdip,
siziň üçin gürleşip bereýin». Soňra men Anna bilen iki zamuny gowaga ugratdym
(ýoldaşlary sözünde duransoň, indi olary boşadypdym). Hawa, men olary gowaga
iberdim we ol ýerdäki elleri daňylgy bäş ýesiri telärli howlyma eltip, men barýançam
garaşmaklaryny tabşyrdym.
Men birnäçe wagt güýmeň-süýmeň etdim-de, täze egin-eşiklerimi geýnip, jülgä tarap
ýola düşdüm. Indi men, hakykatdan-da, häkim hökmünde barýardym. Hemmämiz
teläriň aşagynda jemlenenimizden soň, gämibaşyny ýanymda oturdyp, tussaglary
getirmegi buýurdym. Gelensoňlar, men ol netikazalara öz eden pyssy-pyjurlyklary
hakynda gämibaşynyň jikme-jik gürrüň berendigini, topalaň turzup gämini alyp
gaçandyklaryny hem-de garakçylyga ýüz urmaga hyýal edendiklerini ýeke-ýeke
sanap berdim. Hudaýyň bu peläketleri öz guran duzaklaryna düşürip, il üçin gazan
çukurlaryna özlerini gapgarandygyny teýeneläp düşündirdim.
Men olara gäminiň öz buýrugym bilen basylyp alnandygyny habar berdim-de: «Ol
indi öz hak eýesine gowuşdy, täze baştutanyňyz bolsa öz eden jenaýaty üçin
almytyny alar. Bahym onuň hallanlap duran jesedini öz gözüňiz bilen görersiňiz. Indi
siz barada gürleşeliň. Sizi jenaýatyň üstünde tutulan garakçylar hökmünde asmakdan
meni kim saklap biler? Ygyp ýören deňiz garakçylaryny dar agajynda hallanlatmaga
meniň ygtyýarymyň bardygyny, elbetde, siz bilýän bolmaly!» diýip sözümi
soňladym.
Olaryň biri beýlekileriniň adyndan jogap berip, gürlemäge ýüzleriniň ýokdugyny,
ýöne ýesir alnan wagtlary gämibaşynyň ganlaryny ötmäge söz berendigini aýtdy we
pespällik bilen özlerine meniň rehim etmegimi sorady. Şonda men oňa sowal bilen
ýüzlendim: «Size neneň rehim edäýerkäm? Dogrymy aýtsam, meniň öz adamlarymy
alyp, bu adany taşlap gitmek hyýalym bar. Gämibaşy bolsa eýýäm bizi Angliýa alyp
gitmäge taýýarlanyp ýör. Elbetde, ol sizi hem Angliýa äkitmekçi bolýar, ýöne eliňiziaýagyňyzy zynjyrlap. Siz topalaň turzup, gämini alyp gaçandygyňyz üçin adalatly
kazyýetiň öňünde kelläňizi ýalaňaçlap jogap berersiňiz. Onsoň size diňe syrtmagyň
garaşýandygyny hem bilip goýuň. Haýsysyny halajagyňyzy bilemok, ýöne, belkem,
siz öz bagtyňyzy şu adada synap görersiňiz. Men indi bu jelegaýda uzak eglenmerin.
Eger özüňiz isleseňiz, «adada günümizi göreris» diýseňiz, onda ganyňyzy geçip, sizi
şu ýerde galdyrmak hyýalym hem ýok däl».
386
Olar meniň teklibime monça bolup, alkyş baryny okadylar we Angliýa baryp, dara
çekilenlerinden, şu çolaja adada gün görenleriniň ibaly boljakdygyny tekrarladylar.
Men şeýdip, bu meseläni çözdüm etdim.
Gä­mibaşy ör-gökden gelen kişi bolup, olary bu ýerde goýup gitmek niýetiniň
ýokdugyny aýtdy. Menem gözümi alardan bolup, onuň al-petinden aldym: «Jenap
gämibaşy, bular siziň däl-de, meniň ýesirlerim. Rast, men bulara söz berdimmi,
diýmek, men öz sözümde-de duraryn. Eger maňa nägileçiligiňiz bar bolsa, onda
bulary häziriň özünde erkinlige goýberjek. Onsoň, başarsaňyz, özüňiz kowalaňda,
tutuberiň».
Bu gürrüňi diňläp duran tussaglar maňa ýene-de alkyş baryny ýagdyrdylar. Aýdyşym
ýaly, men olary erkinlige goýberdim we gizlin gowagyň ýanyndaky tokaýlyga
ugratdym. Ýola düşmänkäler, men olara: «Men size ýeterlik tüpeňdir ok-däri
goýduraryn. Eger kanagat edip, arkaýyn ýaşaryn diýseňiz, onda size näme-näme
etmelidigini hem öwrederin» diýip, az-kem gop berdim. Şondan soň men öý
goşlarymy gözden geçirip, gämä äkidilmeli zatlary tükellemäge başladym. Gämibaşa
bolsa, bu gijäni howlymda goş düwüp geçirjekdigimi aýdyp, onuň özüniň gämä
gitmegini haýyş etdim. «Gämini birkemsiz tertip-düzgüne salyp, ertir ir bilen maňa
bir gaýyk ugratsaňyz, minnetdar bolaryn. Ondan başga-da, adada galjak deňizçilere
göz bolar ýaly, gämä baran dessiňize, şol bihepbe baştutansumagyň jesedini ýokardan
asdyrmagy ýatdan çykarmaweriň» diýip pugta sargyt etdim.
Gämibaşy gidensoň, men hälki bäş deňizçini howlyma çagyrtdym-da, olaryň ýagdaýy
barada çynlakaý gürrüň etdim. Men olara dogry ýoly saýlap alandyklaryny, sebäbi
gämibaşy olary alyp gidäýse, onda dardan asyljaklarynyň ikuçsuzdygyny gowy
düşündirdim. Men olara gäminiň ýokarsyndan asylgy duran baştutansumagyň
jesedini hem görkezdim we özlerine-de şonuňkydan gowy ykbalyň
garaşmaýandygyny aýtdym.
Olar bu ýerde galmaga göwünjeňdiklerini ýene bir gaýtalansoň, men özümiň adadaky
başdan geçiren wakalarymy gürrüň berip, bu ýerde ýaşamagyň usullaryny
öwretmekçi bolýandygymy aýtdym. Şeýlelik bilen, men olara bu ada gelip
düşüşimden başlap, bar zady jikme-jik gürrüň berdim. Öz guran berkitmeli howlymy
görkezdim, nan bişirşimi, däne ekişimi, kişmiş serşimi düşündirdim. Başga-da, olaryň
kösenmezligi üçin gerek bolan zatlary öwredişdirip çykdym. Soňra men olara on ýedi
sany ispan hakynda hem gürrüň berdim we olara gowşurar ýaly hat ýazdym. Olar
gelen wagty deň-derejeli gatnaşyp, goşulyşmaga kasam etdirdim (ýeri gelende
aýtsam, syýany gämibaşy getiripdi. Dogrusy, men has kyn işleriň hem hötdesinden
gelende bolsam, agaç-kömür bilen suwy garyp, syýa ýasamagyň kelläme gelmeýşine
ol örän haýran galypdy).
Men adada galjak deňizçilere öz ýaraglarymy, ýagny bäş sany muşketimi, üç sany aw
tüpeňimi we üç sany gamamy goýdum. Mende bir ýarym çelek däri galypdy, sebäbi
başky birki ýyldan soň ony juda aýawly ulanypdym. Onam bulara berdim. Olara
geçileri saklamagyň, süýdüni sagyp mesgedir peýnir ýasamagyň tärlerini
öwredişdirdim. Gepiň keltesi, men olara bütin başdangeçirmelerimi aýdyp berdim we
gämibaşydan towakga edip, ýene iki çelek däri bilen gök-bakja ekinleriniň
387
çigitlerinden goýdurmaga söz berdim. «Bu zatlarym bolan bolsady, özüm-ä juda
begenerdim» diýdim. Bulardan başga-da, men adanyň täze ýaşaýjylaryna
gämibaşynyň maňa getiren bir halta nohudyny tabşyrdym we ony ekip
köpeltmeklerini maslahat berdim.
XIX bap