Robinzon Kruzo - Turkmen - 38

düşäýsem, maňa näme boljagy ýa-da üstüme çozaýsalar, nädip gaçyp sypjagym
barada pikirlenjek bolup azara-da galmaýardym. Ol zatlar beýlede dursun, men asyl o
taýyk baryp ýetmegiň, ýerlileriň islendik bir taýpasy üstüme hüjüm edäýse, goranyp
aman galmagyň mümkindigi-däldigi dogrusynda hem oýlanmaýardym. Bagtym
getirip, ýabanylaryň eline düşmän sypaýanymda-da, aňyrda näme iýip-içjegim, haýsy
ugur boýunça ýüzüp gitjegimem belli däldi. Bu pikirleriň hiç haýsysy ýadyma-oýuma
gelmeýärdi, ýöne öz gaýygym bilen yklyma ýüzüp barmak baradaky arzuwym welin,
barha möwjeýärdi. Men şol wagtky ýagdaýyma iň betbagtçylykly ýagdaý hökmünde
334
garaýardym. Ölüp dynaýmakdan başga elimden geljek zat ýokdy. Göwnüme
bolmasa, yklymyň kenaryna baryp ýetsem, nähilidir bir delalata duş geläýjek
ýalydym. Belkem, Afrikanyň kenarýakasyndaky ýaly, tä adam ýaşaýan bir ýeriň
üstünden barýançam, gury ýeri ýakalap gidibersem, biçem bolmaz. Kim bilýär,
ýolugruna meni hem alyp gitjek bir ýewropaly gämä duş gelerin. Eger beterinden
beterine uçrap, janymdan el üzmeli bolaýsam, onda şu ýalançynyň azabyndangüzabyndan dyndygym boljakdy. Okyjynyň bir meselä üns bermegini towakga
edýärin. Meniň şol ruhy ahwalym halys kelebiň ujuny ýitiren pähim-paýhasym bilen
bisabyr häsiýetimiň miwesidi. Köne howsalalarym hem-de gark bolan gämä
baranymdaky başdan geçiren lapykeçligim ýüregimdäki ody birsyhly ölçerýärdi. Şol
gämide näçe wagtdan bäri tüýs ýüregimden arzuw edip ýören zadyma, has dogrusy,
meniň bilen gepleşip, meniň nirede ýerleşýändigimi hem-de bu ýerden nädip gidip
boljakdygyny aýdyp biljek diri adamlara sataşmaga örän golaýlaşypdym. Şu hili
pikirler meniň ýüregimi mynçgalaýardy. Dury akylym, Beýik Biribara bolan
tabynlygym we Ondan gelýän hökümlere imisala garaşyp oturmak häsiýetim, birhili,
paýawlan dek bolupdy. Yklyma bakan gaýykly ýüzüp gitmek baradaky islegimden
ünsümi sowmaga mende hiç hili erk-ygtyýar ýok ýalydy. Ol isleg meni şeýlebir
aldym-berdime salýardy welin, asyl onuň garşysynda durar ýaly däldi.
Iki sagatdan gowrak wagtlap aňymy gozgalaňa salan oý-pikirler şeýlebir ganymy
gaýnatdy welin, içimdäki adatdan daşary tolgunma zerarly, ýüregimiň urşy çaltlanyp
ugrady. Men, göýä, ysytma tutan ýaly gagşap ýatyşyma, pikir ýadawlygyndan ýaňa
halys sütünim süýnüp, süýji uka gidip, düýş gördüm. Huşumdaky howsalaly pikirler
düýşüme girendir öýdüp çaklamagyňyz mümkin. Ýöne ol beýle bolmady. Men
düýşümde ne-hä ol pikirleri gördüm, ne-de olar bilen baglanyşykly zatlary. Ol
düýbünden başga hili düýşdi. Men, adaty bolşy ýaly, ir bilen galajygymdan çykyp,
ýöräp barýarmykam diýýän. Birdenkä, iki sany gaýygyň kenara ýanaşandygyny we
gaýyklardan on bir sany ýabanynyň düşendigini gördüm. Olar öldürip iýmek üçin
başga bir ýabany adamy ýesir edip äkelipdirler. Birden, ýaňky ýesir tarsa ýerinden
turdy-da, güýjünde baryny edip, aýagaldygyna gaçmaga başlady. Ukynyň arasynda,
ol adam howlymyň öň ýanyndaky gür tokaýjyga gaçyp gizlenýärmikä diýýän. Men
onuň ýeke özüdigini we yzyndan kowup gelýän kowguçylaryň ýokdugyny görüp,
öňünden çykyp, oňa ýylgyryp seredýärmikäm, köşeşdirjek bolýarmykam diýýän. Ol
meniň öňümde dyza çöküp, kömek sorap, ýalbarýan ýalydy. Onsoň men oňa öz
merduwanymy görkezdim-de, haýatdan dyrmaşdyryp, howlynyň içine saldym we
gowaga eltdim. Soňra ol meniň hyzmatkärim boldy. Men ol ýabanyny öz ygtyýaryma
geçirenimden soňra: «Ine, indi yklyma bakan ýüzüşe çyksa-da bolar. Hyzmatkärim
darga (losman) bolar we näme etmelidigini, ýabanylara şam bolmazlyk üçin haýsy
jelegaýlardan gaça durmalydygyny, nirä baryp-nirä barmaly däldigini öwreder»
diýip, içimi gepletdim. Şol pursatda-da, men ukudan oýandym. Men düýşümdäki
halas bolmak umydyndan dörän begenjimden ýaňa, aýdyp-diýip düşündirip bolmajak
ýakymly duýgulary başdan geçirdim, ukudan oýanyp, onuň ýöne bir düýşdügine göz
ýetiren badyma-da, örän lapykeç bolup, gam laýyna batdym.
335
Şondan soňra men şeýle netijä geldim: bu ýerden gaçyp sypmak üçin meniň ýeke-täk
çykalgam — bir ýabany adamy ele salmakdy. Eger başaryp bilsem, adamhorlaryň
öldürip iýmek üçin, elini-aýagyny daňyp getirýän ýesirlerinden birini halas etjek
bolmalydym. Ýöne bu hyýalymy amala aşyrmaga päsgel berýän bir kynçylyk bardy:
maksadyma ýetmek üçin ýabanylaryň giden bir leşgeri bilen garpyşyp, olary
uçdantutma gyrmagyň hötdesinden gelmelidim. Munuň özi barypýatan pähimsizlikdi,
bolaryndan bolmazy ýakyndy. Üstesine, nähak ýere gan dökmegiň adalatly bolupbolmajagy barada hem juda ikirjiňlenýärdim. Öz janymy halas etmek üçin şonça
adamyň ömür tanapyny üzmek meniň ýüregimi endiredýärdi. Şu hyýalyň garşysyna
kelläme gelen tutaryklary ozal aýdyp berendigim sebäpli, indi olary gaýtalap
oturmakçy däl. Aslynda, bu ýere gelýän ýabany adamlaryň meniň janyma howp
salýandygy, ellerine düşäýsem, meni gowrup iýjekdigi, şol hili ölümden aman
sypmak üçin etjek islendik synanyşygymyň, sözüň hakyky manysynda, özümi
goramaklygym diýlip hasap ediljekdigi, olaryň özi üstüme çozuş etse-etmese-de,
barybir, öz janymy halas etmek üçin bir gün olary öldürmeli boljakdygym barada
birgiden delil getirip biljekdim. Ýöne, barybir, öz başymy gutarmak üçin adam
ganyny dökmeklik maňa örän eýmenç bolup görünýärdi. Şonuň üçinem men bu pikir
bilen köp wagtlap ylalaşyp bilmedim.
Şeýle-de bolsa, öz-özüm bilen dynuwsyz çekeleşip, bir o ýana, bir bu ýana agypdönenimden soňra, ahyrsoňunda, halas bolmak baradaky alawlap tutaşýan islegim
kellämde at salýan beýleki delillerdir sebäplerden üstün çykdy. Onsoň her edip-hesip
edip, şol ýabanylaryň birini ele salmagy pugta ýüregime düwdüm. Indi muny nädip
amala aşyrmalydygy hakynda oýlanmalydy, bu bolsa diýseň kyn meseledi. Kelläme
hiç hili göwnejaý pikir gelmänsoň, men ýabanylaryň kenara haçan gelýändigini
bilmek üçin hemişe garawulçylyk çekmeli hem-de şol wagtky şertlere görä, hereket
edip, soňam başa gelenini görübermeli diýen netijä geldim.
Şunlukda, mümkin boldugyça ýygy-ýygydan kenarýakada garawulçylyk çekmäge
başladym. Bukalgama şeýlebir köp gatnaýardym welin, ahyrsoňy ol halys ýüregime
düşüp ugrady. Men, şeýdip, bir ýarym ýyldan gowrak garaşyp gezdim. Şol döwrüň
aglaba böleginde, her gün diýen ýaly, ýabany adamlaryň gaýyklaryny görjek bolup,
adanyň günbatar we günorta-günbatar ujuna gatnaýardym. Ýöne içiňi ýakaýyn diýen
ýaly, ýekeje-de gaýyk göze ilmeýärdi. Soňabaka, bu şowsuzlyk örän lapymy keç
edip, janymy ýakyp ugrady. Ýöne, elbetde, ozalky lapykeçligimiň tersine, bu gezek
öz etsem-petsemimi bir gyra goýmadym. Gaýtam, oňa ikelläp ýapyşdym. Gaýyklaryň
gelşi näçe gijikdigiçe, hyjuwym şonça möwç alýardy. Bir söz bilen aýdanyňda, indi
ýabany adamlar bilen ýüzbe-ýüz bolmak baradaky höwesim olary görmekden,
gözlerine ilmekden gaça durmaga bolan ozalky meýlimden has rüstem gelýärdi.
Mundan başga-da, men: «Ýabanylaryň birini, belkem, iküç sanysyny ele salyp, gul
edinäýsem, onda olara bir diýenimi iki gaýtalatman işlemegi hem-de maňa gyýa göz
bilen seretmezligi öwrederin» diýip göwün ýüwürdýärdim. Şol iş bilen gümra bolup
ýörşüme, aýlar aýlanyp, günler dolanypdy, ýöne ne gelýän bardy, ne-de gidýän.
Meniň ähli arzuwym puç bolupdy. Indi ençe wagtdan bäri ýabany adamlar gara
bermeýärdi.
336
Şol etsem-petsemlerim bilen bir ýarym ýyl töweregi güýmenip gezenimden soň, men
indi olaryň ýöne bir gury hyýaldygyna ynanyp başlapdym. Şol günleriň birinde, ir
säher bilen adanyň meniň ýaşaýan tarapymdaky kenarynda azyndan bäş sany boş
gaýygyň durandygyny görüp, haýran galdym. Olarda ýüzüp gelen ýabanylar nirädir
bir ýere siňen bolmalydy. Ýabanylaryň sanynyň köp bolmagy meniň bar hasabymy
bulam-bujar etdi. Olaryň gaýyga hemişe dört ýa-da alty adam, käteler bolsa has köp
bolup münýändiklerini eýýäm bilýärdim. Ýigrimi-otuz adamyň garşysyna ýeke
özümiň näme etjegimi kesgitläp bilmän, elimi-aýagymy ýitirip, galajygymda
aljyraňňy halda ysgyn-deramatsyz ýere çökdüm. Ýene-de, her niçigem bolsa, öňden
taýynlap goýan goranyş meýilnamamy berjaý edip, islendik hüjüme gaýtawul
bermäge taýýarlanyp ugradym. Men ýabanylaryň sesleri gelermikän diýip, esli salym
diňşirgenip duranymdan soň, takat edip bilmän, tüpeňlerimi merduwanyň gapdalyna
söýedim-de, adaty bolşy ýaly, iki aşyrymda merduwana dyrmaşyp, gaýanyň depesine
ýetdim. Ýöne duşmana görünmejek bolup, kelläm ýokarda somalyp durmaz ýaly edip
saklandym. Elime dürbimi alyp, synlamaga başladym. Ýabanylar, bolmady
diýeniňde, otuz adam töweregi eken. Olaryň kenarda ot ýakyp, etmi-nämemi, bir
zatlar bişirmek bilen başagaýdygyny gördüm. Olaryň näme bişirýändigini, nähili
bişirýändigini anyk aňşyryp bilmedim. Olaryň hemmesi oduň daşynda halka bolup,
öz wagşy dessurlaryna görä, birgeňsi böküşip, towsuşyp, tans edýärdiler.
Men dürbim bilen olary synlap durkam, soýmak üçin getirileni mese-mälim bolup
duran, el-aýagy daňylgy iki biçäräni gaýygyň içinden süýrekläp düşürendiklerini
gördüm. Serdesse ýa-da tagta gylyç bilen urdularmy-nämemi, ýesirleriň biri şobada
ýere ýazyldy. Ýabanylaryň adam öldürişi şeýle bolarlydy. Iküç sany adam derrew
onuň içgoşuny çykaryp, etini böleklemäge başlady. Beýleki görgüli bolsa, öz
gezegine garaşyp, bir gapdalda serim-sal bolup durdy. Edil şol pursatda, el-aýagynyň
ýüpi çözülip, özüni az-kem erkinlikde duýan ýaňky ýesir, ýüreginde dörän ýaşamak
umydy bilen, birdenkä öňe okduryldy-da, çägeli kenaryň ugry bilen ýazzyny berdi.
Ol şeýlebir çalt ylgaýardy welin, gözüňe ynanar ýaly däldi. Ol göni maňa, has
dogrusy, howlymyň ýerleşýän tarapyndaky kenara bakan ýüzin salyp gelýärdi.
Boýnuma alaýyn, onuň maňa tarap şapadaňlap gelýänine gözüm düşen wagty,
ýabanylaryň barysy yzyndan eňendir öýdüp, ýüregim agzyma geldi. Gören düşýümiň
birinji bölegi oraşan bolup çykypdy. Şoňa seretseň, onda ýüwrüp gelýän ýabany
meniň tokaýjygymda gaçyp gizlenmelidi. Emma welin, düýşümiň ikinji bölegine,
ýagny ýabanylaryň gaçgagy yzarlap, bu ýere gelmejekdigine bil baglap biljek däldim.
Herniçik-de bolsa, öz ornumy taşlaman garaşyp başladym. Kowguçylaryň iküç
sanydygyny görenimde, men az-kem dogumlandym. Gaçyp gelýän ýabanynyň
kowguçylary tozana garyp, ep-esli öňden gelýänini görüp, doly arkaýynlaşdym. Ol
ýene ýarym sagatjyk şol tizliginde gaçyp bilse, onda onuň sypjagy äşgär görnüp
durdy.
Gaçha-kow bolşup gelýän ýabanylar bilen meniň galajygymyň arasynda bir deňiz
duralgajygy bardy (okyjynyň ýadynda bolsa, hekaýatymyň başynda gämiden goşgolam daşaýşym barada gürrüň berenimde, ol duralgajyk hakynda aýdyp geçipdim).
Men gaçgak biçäräniň hökman şol duralgajykdan ýüzüp geçmelidigini, ýogsam onuň
337
ele düşjekdigini äşgär gördüm. Ol daşgyn wagtydygyna garamazdan, ýüzüniň ugruna
özüni suwa urdy-da, takmynan, otuz gulaçda bärki kenara çykdy we ýene
aýagaldygyna ylgamaga başlady. Kowguçylar duralgajyga ýeten mahaly, olaryň iki
sanysy derrew suwa böküp, ýüzüp ugrady. Üçünji ýabany ýüzüp bilmeýän bolara
çemeli, ol kürtdürip durdy-da, öz ýoldaşlarynyň yzyndan garady. Soňra bolsa
äwmezeklik bilen mytdyldap yzyna dolandy. Munuň bähbide çekendigi bahym belli
boldy.
Suwa böken iki kowguçynyň bärki tarapa ýüzüp geçmek üçin gaçgakdan iki esse köp
wagt sarp etmeli bolandygy meniň ünsümi çekdi. Birdenkä, şu wagt özüme
hyzmatkär, belkem, dost ýa-da kömekçi gazanmak üçin iň amatly pursadyň gelendigi
baradaky mylaýym pikir meni biygtyýar gurşap aldy. Hakykatdan-da, Biribaryň özi
meni bu görgüli bendäniň janyny halas etmäge çagyrýan bolmalydy. Men derrew
merduwandan düşüp, onuň düýbünde gaýa söýäp goýan iki sany muşketimi garbap
aldym-da, ýene ýokaryk — gaýanyň depesine dyrmaşdym. Soňra gaçgagyň öňüni
gyýalap, deňze tarap ylgadym. Men baýryň ýapgydyndan eňaşak okduryldym we
gaçgak bilen kowguçylaryň göni arasyna baryp düşdüm. Gaçgagyň yzyndan
zowladyp gygyranymda, ol ýalta bärisine garady-da, ilkibaşda, göwnüme bolmasa,
menden kowguçylardan bäş beter gorkaýan ýaly boldy. Men elimi bulaýlap, ony
bärik çagyrdym we kowguçylara bakan alňasaman ýöräp ugradym. Olaryň öňden
gelýäni golaýyma ýetiberende, men ur-tut öňe topuldym-da, ony tüpeňin gundagy
bilen urup, ýere ýazdym. Beýleki ýabanylar eşider öýdüp, tüpeň atasym gelmedi.
Aslynda, tüpeň sesini ýabanylaryň munça aralykdan eşitmegi gatybir mümkinem
däldi, onuň tüssesi hem görünjek däldi, ýöne men, barybir, çekinýärdim. Yzdan
gelýän ýabany ýoldaşynyň ýykylanyny görüp, gorkdumy-nämemi, sakga durdy
welin, meniň özüm onuň üstüne eňdim. Ýöne golaýlaşan wagtym, onuň elinde okýaý bardygy we ýaýyny maňa çenäp, peýkam atmaga häzirlenýändigi gözüme ildi.
Onsoň men öňürtmeli boldum we ony bir okda ýere serdim.
Gaçgak görgüli gözüniň öňünde iki duşmanynyň-da ýere ýazylanyny görende, aýak
çekdi-de, tüpeňiň sesinden we çabrap giden ýalnyndan gorkup, dikilgazyk bolup
duruberdi. Ol ne-hä aňyrlygyna ädim ädip bilýärdi, ne-de bärligine. Ýöne sähel tebil
tapdygy, meniň ýanyma gelmän, ökje götärli görünýärdi. Onsoň men oňa gaýtadan
gygyryp, ýanyma gelmegi yşarat etdim. Ýabany adam muňa düşündi-de, maňa tarap
azajyk ýöräp, saklandy, soňra ýene azajyk ýöräp, ýene saklandy. Şol wagt men onuň
özüni ýesir düşen hasap edip, edil iki sany duşmanyny öldürişim ýaly, özüni hem
öldürjek bolýandyryn öýdüp, galpyldaýandygyny saýgardym. Men ony ýene-de öz
ýanyma çagyrdym we elimi bulaýlaşdyryp, başardygymdan ekezlendirmäge
çalyşdym. Ol öz janyny halas edendigime minnetdarlyk bildirýändiginiň alamaty
hökmünde her on-onki ädimden bir dyzyna çöküp, barha we barha golaýyma geldi.
Men oňa hoşamaý seredip ýylgyrdym we has-da ýakynlaşmagyny yşarat etdim.
Ahyrsoňy, ol ýanyma geldi we ýaňadan dyzyna çöküp, ýeri ogşady. Kellesini ýerde
goýup, aýagymdan tutdy-da, kellesiniň üstünde goýdy. Çaky, bu hereket onuň maňa
hemişelik gul bolmaga ähdi-peýman edýändiginiň alamaty bolmalydy. Men ony
ýerinden turuzdym-da, üst-başyny kakyşdyrdym we başardygymdan köşeşdirmäge
338
çalyşdym. Ýöne meniň entek etmeli işlerim bardy, tüpeň gundagy bilen urup ýere
ýykan ýabanym ölmän, ýöne seňseläpdi. Ol indi ýuwaş-ýuwaşdan essine gelip
ugrapdy. Men elimi uzadyp, onuň heniz ölmändigini, halas eden ýabanyma
görkezdim. Onsoň ol düşnüksiz dilde maňa bir zatlar aýdyşdyrdy. Düşünip
bilmesem-de, onuň aýdan sözleri gulagyma örän ýakymly eşidildi. Çünki öz sesimi
hasap etmäniňde, ýigrimi bäş ýyldan gowrak wagt bäri ilkinji gezek adam sesini
eşidýärdim. Emma şu wagt bu zatlaryň pikirini edip oturmagyň wagty däldi. Seňselän
ýabany adam özüni dürsäp, eýýäm dikelip otyrdy. Men öz ýabanymyň oňa gözi
düşüp, gorkmaga başlandygyny gördüm. Onsoň ony köşeşdirjek bolup, ikinji
muşketimi ýerde oturan ýabana çenedim. Şonda meniň ýabanym (men indi ony şeýle
atlandyrýardym) kemerime gysdyrylgy ýalaňaç gama tarap elini uzadyp, ony
bermegimi ümleşdirdi. Men hem oňa gamamy berdim. Ol gamany alyp-alman,
duşmanynyň üstüne okduryldy we Germaniýadaky islendik jellada gaýra dur
diýdirjek çalasynlyk bilen onuň kellesini togalap goýberdi. Henize-bu güne çenli
tagta gylyçdan başga zat görene çalym etmeýän bu ýigidiň sowuk ýaraga şeýle
ussatlyk bilen erk edişine men haýran galdym. Elbetde, wagtyň geçmegi bilen, men
ýabanylaryň tagta gylyçlary bir urguda kelläni, goly kesip taşlar ýaly, berk agaçdan,
kesgir we agyr edip ýasaýandygyny bildim. Ol işini bitirensoň, göwnühoş halda
ýyrşaryp, ýanyma geldi-de, birtopar düşnüksiz hereketler edişdirip, ýaňky ýabanynyň
kellesi bilen gamany gülçüldedip aýagymyň astyna oklady.
Ýöne ony has geň galdyran zat — meniň beýleki ýabanyny şonça aradaşlykdan nädip
öldürendigim boldy. Ol eli bilen ümleşdirip, şol jesediň ýanyna barmaga rugsat
sorady. Menem özümçe ümläp, oňa rugsat berdim. Ol jesediň ýanyna bardy-da,
haýran galyp, synlamaga durdy. Meniň ýabanym ony bir eýlesine, bir beýlesine
öwürdi. Gülläniň böwsüp geçen ýarasyny synlaşdyrdy. Gülle göni kükrekden parran
geçip, yz ýasan eken. Kän gan akmansoň, gan içine urandyr diýip çaklamak boljakdy,
sebäbi jeset bireýýäm sowan eken.
Meniň ýabanym öliniň ýaýyny we peýkamlaryny alyp, ýanyma geldi. Men ol ýerden
daşlaşmak üçin yzyma öwrüldim we oňa-da «yzyma düş, başga kowguçylaryň
gelmegi ahmal» diýen terzde elimi salgaşdyrdym.
Şol wagt, ol beýleki ýabanylar aňtap geläýen ýagdaýynda, meýitleri görmez ýaly,
olary çägä gömeli diýip, eli bilen her hili yşaratlar edişdirdi. Men hem «bolar» diýen
manyda şol bir hereketleri gaýtaladym. Onsoň ol işe girişdi we sanlyja salymyň
içinde eli bilen çägäni köwüp, bir adam sygarlyk çukur gazdy. Soňra birinji ölini
süýräp, çukura taşlady-da, üstüne çäge sürdi. Ol beýleki jesedi hem şeýdip çägä
dulady. Ýalňyşmaýan bolsam, ýabany iki jesedi on bäş minut çemesi wagtyň içinde
jaýlap dyndy. Onsoň men ony gaýtadan çagyryp, galajygyma däl-de, adanyň beýleki
ujundaky gowagyma alyp gitdim. Şeýlelikde, men düýşümiň soňky böleginiň oraşan
bolmagynyň, ýagny ýabany adamyň meniň tokaýjygyma gaçyp gelmeginiň öňüni
aldym.
Gowaga baran wagtymyz, men oňa çörek bilen bir hoşa kişmiş hödür etdim, içmäge
suw berdim. Sebäbi ol gaçan wagty ýadap, halys tapdan düşen eken. Ýabany iýipiçip, mazaly gurplanansoň, men oňa yşarat edip, gowagyň künjegindäki şaly sypaldan
339
düşelen düşejigimi we ýorganymy görkezip, ýatyp dem-dynjyny almalygyny
düşündirdim. Bu ýere meniň özüm kämahallar ýatmaga gelýärdim. Görgüli sessizüýnsüz düşege süýndi-de, şobada süýji uka gitdi.
Ol görmegeý, on iki süňňi jaýba-jaý, boý-syraty gelşikli, edil guýlan kenek ýaly
berdaşly ýigit eken. Daş keşbine seretseň, ol ýigrimi bäş-ýigrimi alty ýaşlarynda
bolmalydy. Onuň ýüzi ýakymlydy, hyrsyz ýa-da gyňyr däldi, erkek adama mahsus
bolan gaýduwsyzlyk bardy. Şeýle-de bolsa, ylaýta-da, ýylgyran wagty, onuň keşbine
edil ýewropalylaryňky ýaly mylaýymlyk we ýumşaklyk çaýylýardy. Onuň uzyn gara
saçy ýüň ýaly buýra-buýra däl-de, gönüdi. Uzyndan gelen giň maňlaýy bardy.
Endamynyň reňki hüýt-gara däl-de, garaýagyzdy. Ýöne ol braziliýalylar,
wirjiniýalylar we Amerikanyň beýleki ýerli halklary ýaly sargylt öwüsýän myrtar
garaýagyz reňkde däl-de, ýaldyrap duran küljümek zeýtun reňklidi. Nähili
düşündirjegimi bilemok, ýöne onuň ten reňkinde örän täsin öwüşgin bardy. Onuň
ýüzi tegelekden dolmuşdy. Kiçijik burny hebeşileriňki ýaly paşşyk däldi. Biçüwli
agzy, inçe dodaklary bardy. Seteram dişleri misly şirmaýy dek lowurdaýardy.
Ol ýarym sagada golaý uklap, has dogrusy, irkilip, gözüniň awusyny alansoň,
gowakdan çykyp ýanyma geldi. Men gowagyň beýle ýanyndaky agylda geçi sagyp
otyrdym. Ol maňa gözi düşeninden ylgap gelip, ýene ýere süýndi. Minnetdarlygyny
görkezmek üçin, kiçigöwünlilik bilen her dürli geň-taň hereketler edişdirdi. Ol iň
soňunda başyny aýagymyň ýanynda ýere goýdy we ozal edişi ýaly, beýleki aýagymy
galdyryp, kellesiniň üstünde goýdy. Soňra bolsa, ömürboýy maňa nähili hyzmat
etjekdigini görkezýän hem-de hormaty, tabynlygy we hyzmata taýynlygyny aňladýan
hereketler etdi. Men onuň aýtmak isleýän zatlarynyň köpüsine düşündim we ondan
göwnümiň bitendigini, hoşal bolandygymy ümleşdirdim. Sähel salymyň içinde men
onuň bilen düşünişmäge başladym we özüm bilen gepleşmegi öwredip ugradym. Ilki
bilen, oňa Anna diýip at goýandygymy düşündirdim. Men ony hepdäniň anna güni
halas edipdim we şol günüň hormatyna öz ýabanyma şeýle at goýdum. Soňra oňa
«hojaýyn» diýen sözi öwretdim, ol sözüň meniň adymdygyny düşündirdim. Şeýle
hem oňa «hawa» we «ýok» diýmegi hem-de şol sözleriň manylaryny öwretdim. Men
oňa toýun küýzede süýt hödürledim we oňa görkezmek üçin, küýzeden süýt içdim,
süýde nan batyryp iýdim. Soňra ýaňky iýip-içişimi gaýtalar ýaly, oňa bir bölek çörek
berdim. Ol bolşy-bolşy ýaly edip, süýdüni içip, çöregini iýdi-de, özüniň biçak hoşal
bolandygyny üm bilen düşündirdi.
Men gijäni onuň bilen gowakda ýatyp geçirdim; daň atyp, jahan ýagtylan dessine,
oňa yzyma düşmegini, özüne geýim-gejim berjegimi ümläp düşündirdim. Ol muňa
biçak begendi, sebäbi ol çuw-ýalaňaçdy. Biz onuň iki sany ýabanyny gömen ýerine
ýeten mahalymyz, ol göni şol ýere barmagyny çommaltdy. Ol asyl guburlaryň ýeri
belli bolar ýaly ýörite çelgiler goýan eken. Ol ümleşdirip, jesetleri gazyp çykaryp,
etini iýeli diýip yşarat etdi. Men muňa biçak gaharlanyp, ýüzümi çytdym. Beýle zada
aňrym bärik gelip, ýüregimiň bulanýandygyny äşgär etdim. Onsoň, oňa «bärik gel»
diýen terzde elimi salgadym welin, ol diýenedijilik bilen ylgap ýanyma geldi. Men
ony, duşmanlarynyň gidip-gitmändigini biler ýaly, baýryň depesine alyp çykdym.
Dürbimi çykaryp, ýabanylaryň düşlän ýerini birlaý synladym, olaryň ne özleri, ne-de
340
gaýyklary göze ilýärdi. Olaryň yzda galan iki sany ýoldaşlaryny gözlejegem bolman,
bu ýerden ýüzüp gidendikleri mese-mälim görnüp durdy.
Emma men ol açyş bilen ynjalmadym. Indi has batyrgaýlanypdym, ýüregim
bilesigelijilik bilen gürsüldeýärdi. Men öz hyzmatkärim Annany ýanyma alyp, onuň
eline gama bilen ýaýy tutdurdym, peýkamly sagdagy egninden asdym. Ol peýkam
atmaga biçak türgen ekeni. Men iki sany tüpeňi özüm alyp, üçünjisini hyzmatkäre
götertdim. Şeýlelikde, biz iki bolup, adamhor wagşylaryň meýlis guran ýerine bakan
ýola düşdük. Olar barada has anyk maglumat ýygnamagy ýüregime düwüpdim. Ol
ýere baryp ýeten mahalymyz, kenardaky elhençligiň yzlaryna gözüm düşende,
gorkudan ýaňa dilim gurap, doňup galdym. Hakykatdan hem ol örän eýmenç
görnüşdi, iň bolmanda, ol meniň üçin şeýledi. Annanyň bolsa göwni bir ýalydy.
Çägesöw gumaklygyň ähli ýerinde adam süňkleri sergi bolup ýatyr, toprak gana
eýlenipdir. Çala iýlen, ütüm-ýolum edilen, oda daglanan tokga-tokga adam etleri
eýläk-beýläk zyňlypdyr. Wagşylaryň öz duşmanlaryndan üstün çykmagynyň şanyna
guralan ýeňiş meýlisiniň ähli alamatlary görnüp durdy. Men üç sany kelleçanak, bäş
sany el, üç-dört sany aýak süňki bilen ýene birgiden beden agzasyny gördüm. Anna
ümleşdirip, ýabanylaryň meýlisde iýmek üçin dört sany adam getirendiklerini, olaryň
üç sanysynyň iýlendigini we barmagy bilen özüni görkezip, dördünji adamyň
özüdigini düşündirdi. Gep salgysyndan, iki sany goňşy taýpanyň kethudasynyň
arasyna tow düşüpdir-de, soňy urşa ýazypdyr. Anna-da şol taýpalaryň birine degişli
eken. Onuň taýpasy ýeňlişe sezewar bolup, köp adam ýesir düşüpdir. Ýeňijiler
ellerine düşen ýesirleri iýmek üçin, dürli-dürli ýerlere meýlis guramaga gidipdirler.
Bu ýere gelen topar hem şolaryň biri eken.
Men Anna ähli kelleçanaklary, süňkleri, et böleklerini we beýleki beden agzalaryny
bir ýerik üýşürip, üstünde ullakan ot ýakyp, hemmesini küle öwürmegi tabşyrdym.
Annanyň ol etlere agzyny suwardyp, ýalmanjyraýandygyny, onuň henizem
adamhorluk edähedinden el çekmändigini gördüm. Ýöne beýle zat barada sähelçe
pikirlenmegi, iň ýönekeýje bir alamatyny görmegi nähili ýigrenýändigimi belli
edemsoň, ol şol häsiýetini ýüze çykarmaga het edip bilmedi. Sebäbi şonuň ýaly zada
milt edäýse, ony öldürjekdigimi eýdip-beýdip oňa ýaňzydypdym.
Biz ol işi birýüzli edip, galajyga gaýdyp geldik. Onsoň men wagt ýitirmän
hyzmatkärimi eginbaşly etmegiň ugruna çykdym. Ilki bilen, oňa gämide heläk bolan
biçäre topçynyň sandygyndan tapan kendir jalbarymy berdim. Eýlesini-beýlesini
gyrkyşdyryp, ýamaşdyrdym welin, ol Anna ylaýyjak şapylaşyp duruberdi. Soňra oňa
geçiniň derisinden, başardygymça, bir keltekçe tikip berdim (indi meniň tikinçiligim
hiçneneň däldi). Towşan derisinden tikilen ykjam, owadan başgaby kellesine
geýdirdim. Şeýlelikde, ony birkemsiz geýindi diýip hasaplasa boljakdy. Özüniň edil
hojaýyny ýaly geýnendigine begenýändigi ýüz-gözünden bildirip durdy. Dogry, ol
birbada özüni biçak ebeteýsiz duýdy. Jalbar ony has-da biynjalyk edýärdi.
Keltekçäniň ýeňleri onuň eginlerini, goltuklaryny gysyp durdy. Men eşikleriň gysyp
agyrdýan ýerlerini az-kem giňeldişdirdim, onuň özem uzagyndan öz täze lybaslaryna
gowy öwrenişip gitdi.
341
Öýe gelen günümiziň ertesi hyzmatkärimi nirä ýerleşdirsemkäm diýip pikirlenip
ugradym. Hem onuň, hem-de özümiň arkaýyn ýaşamagymyz üçin, howlynyň iki
haýatynyň arasyndaky boş ýerde kiçijik çadyr gurdum. Şol zolagyň gaýa direýän
ýerinde gowaga girilýän sümelge bardygy üçin, sümelgäniň biraz iç tarapyna gabsa
goýup, ýasy tagtalardan gapy ýasadym. Gapy gowaga tarap açylyp-ýapylýardy. Gije
düşdügi, ol gapyny sürgi bilen içinden petikläp goýýardym we merduwany howlynyň
iç ýüzüne geçirýärdim. Şeýlelikde, Annanyň içerki diwardan aşyp, howla girmegi
mümkin däldi, aýdaly, giräýeninde-de, onuň güpür-tapyryna hökman oýanjakdym.
Sebäbi içerki diwaryň üsti tutuş çadyrymy saýalap duran, baýryň gerşine baryp
direlýän, uzyn pürslerden ýasalan bassyrma bilen doly ýapylandy. Pürsleriň üstüne
insizje tagtalara derek, ýogyn şahalar keseligine oklanandy. Olaryň üstünden bolsa,
gamyş ýaly berk şaly sypallaryndan küde-küde basyp, galyň bassyrma ýasapdym.
Bassyrmanyň diwara direýän bir gyrasynda merduwana münüp-düşer ýaly bir deşik
açyp, ol ýere ýokarlygyna açylmaýan, aşaklygyna zor salnan wagty bolsa, dikaşak
güpürdäp gaýdar ýaly duzakly gapajyk goýupdym. Ýaraglarym barada aýtsam, gije
ýatan mahalym, olaryň barysyny öz ýanymda saklaýardym.
Annanyň maňa hilesiz, öýke-kinesiz, päkýürekli, boýun synyjy örklüligi bardy. Ol
edil perzendiň kakasyna baglanyşy ýaly, maňa tüýs ýüreginden örklenipdi. Onuň
islendik ýagdaýda, hernäme bolanlygynda, meni halas etmek üçin öz janyny orta
goýjakdygyny ikirjiňlenmän aýdyp biljekdim. Bu barada şübhelenmezligim üçin
onuň ençeme hereketine salgylanmak mümkindi. Men gysga wagtyň içinde, ondan
goranmak üçin alada galyp ýörmeli däldigime göz ýetirdim.
Onuň bu bolşuna seredip, ýygy-ýygydan haýran galyp, oýa batýardym. Biribaryň
höküm ýöredýän işlerinde öz ýaradan bendeleriniň aglaba bölegini öz ruhlarynyň tap
getirjek güýçlerinden, öz ukyplaryny iň ajap görnüşde ulanmakdan mahrum
galdyrandygy, ýöne bize bagyş edişi ýaly şol, bir güýji, akyl-paýhasy, şol bir mähiri,
şol bir tabynlyk we mylaýymlyk duýgularyny, şol bir etmişlerden ökünmek
hyjuwyny, minnetdarlyk, şükür edijilik, päk ýüreklilik gymmatlyklaryny, Biribar bize
beren ýagşylyk etmek we ýagşylygy ýerine salmak borjuny bu ýabanylara hem
bagyşlan bolsady, şol duýgularyny ýüze çykarmaga olara-da mümkinçilik beren
bolsady, onda bu wagşylaryň hem şol mümkinçiligi, iň bolmanda, bizçeräk, hatda
bizden has öteräk derejede, mynasyp görnüşde ulanjakdygy barada pikirlenýärdim.
Men şeýle pikirlere üstümi basdyryp, kähalatlarda ýüze çykyşy ýaly, üstüne ullakan
ýol görkeziji şamçyragyň — ylahy ylhamyň şöhlesi düşýän ukyplarymyzy Biribaryň
kelamyny okap kuwwatlandyrmakdan geçen, gaýtam tersine, ähli güýçlerimizi
neneňsi bisarpa ulanýandygymyza göz ýetirip gaýgy-gussa batýardym. «Gudraty
güýçli näme sebäpli şu hili halas ediji pikirleri millionlarça adamdan pynhan
saklaýarka? Aslynda, şu wagşy biçärä seredip, gelen netijäme görä, bu ýerdäki ýerli
adamlar şol duýgularydyr maglumatlary bizden has ýagşy ulanardylar» diýip içimi
gepledýärdim.
Şondan soň men käwagtlar hetden aşyp ylahy häkimiýetiň çäklerini bozup ugradym.
Beýdip, käbir zatlary birnäçe bendelerine görkezip, käbirlerinden gizleýän, onsoň iki
topara hem şol bir borjy ýükleýän adalatdan zeýrenmäni çykardym. Emma uzaga
342
çekdirmän, öz pikirlerimi bir bogdaga çugdamladym: ilki bilen, biz bu adamhorlaryň
haýsy hikmete we kanuna görä beýle ýazgarylandygyny bilmeýäris. Üstesine-de,
Ýaradanyň barlygy hökmanydyr we birkemsiz kämilliginiň esasynda Ol mukaddesdir
we adalatlydyr. Şol sebäpli bu adamlaryň Biribardan bihabar bolup galmaklygy,
Allanyň Kitabynda aýdylyşy ýaly, olaryň ýazykly işe baş goşmaklaryna esas
bermeýär, sebäbi adamlar öz akyllaryny ulanyp, Onuň özbaşyna aýratyn bir kanun
bolup durýan nura — öz wyždanlaryna gulak salmaly. Ol nuruň — wyždanyň nähili
hakykata esaslanýandygyny bilmesek-de, ol şonlugyna galýandyr. Ikinjiden bolsa,
biziň ählimiz edil küýzegäriň elindäki toýun ýalydyrys. Hiç bir küýzäniň külala:
«Meni näme üçin pylan hili ýasadyň?» diýmäge haky ýokdur.
Indi täze ýoldaşyma dolanyp geleliň. Meniň Annadan doly göwnüm bitipdi. Onuň
hyzmata gaýym, çakgan we hemişe kömek etmäge taýýar bolup ýetişmekligi üçin,
men iş edinip, oňa ähli gerekli zatlary öwretmäge girişdim. Ylaýta-da, ony gepletjek
bolýardym, geplän halatym, gepimi düşündirjek bolýardym. Anna örän düşbülik
bilen öwrenýärdi. Ol hemişe şähdaçykdy, zähmetsöýerdi. Maňa düşünen wagty ýa-da
men oňa düşünen wagtym, ol monça bolýardy. Onuň bilen gürleşmek maňa juda
ýaraýardy. Indi ýaşaýşym şeýlebir ýeňilleşip ugrapdy welin, men öz-özüme,
«Ýabanylaryň howpundan arkaýyn bolsam, onda şu adada ömürlik galmaly bolsamda, gam çekmerin» diýmäge başladym.
XV bap
Galajyga dolanyp gelenimden iküç gün geçensoň, men Annany elhenç usulda
naharlanmakdan hem-de adam etine tamşanmakdan saplamak üçin, oňa başgaçarak
etleri iýdirmegiň ugruna çykdym. Onsoň bir gün irden ony ýanym bilen tokaýa alyp
gitdim. Meniň niýetim — sürüdäki owlaklaryň birini öldürip, etini öýe äkelip, nahar
bişirmäge taýýarlanmakdy. Men agyla baran wagtym, ene geçiniň kölegede