Robinzon Kruzo - Turkmen - 22

däl. Braziliýadan meniň hatlarymy getiren gäminiň ýany bilen meniň baýlyklarymdan
mas ýüklenen başga-da telim sany gämi uly flot bolup geläýen bolsa nädersiň. Asyl
190
men hatlary elime almankam, meniň harytlarym we gülebentlerim Lissabonyň gämi
duralgasyna düşürilen ekeni. Men bu habary eşidenimde, ýüzümiň reňki agyp, essim
aýyldy. Garry kapitan ylgap gitdi-de, şypaly suw äkeldi. Duýdansyz gelen şatlyk
duýgusy aňkamy aşyran bolarlydy. Şol duranja ýerimde amanadymy tabşyraýmagym
hem daş däldi. Meniň halym barha teňleşýärdi. Birnäçe sagat geçensoň, lukman
geldi-de, meniň ýarawsyzlygymyň düýp sebäbini kesgitledi. Ol damarymdan gan
alansoň, men derrew aýňalyp, bäri bakdym. Eger gan aldyryp, ýüregim düşüşmedik
bolsady, onda men şol gün hökman dünýämi täzelärdim.
Şeýlelikde, men oslagsyz ýerden bäş müň funt sterlingden gowrak baýlygyň eýesi
boldum oturyberdim. Üstesine-de, Braziliýada ýyllyk bir müň funt sterling çemesi
girdeji berýän, Angliýadakylara bäs edýän, gurply mülk ýerim hem bolupdy.
Mahlasy, men şeýle bir täsin ýagdaýa uçrapdym welin, asyl ýöne aňk-taňk bolup,
begenjimden ýaňa näme edip, näme goýýanymy bilmeýärdim.
Soňra, meniň birinji işim heläkçilige uçran mahalym maňa ilkinji bolup gol uzadan
hakyky hemaýatkärime — kapitan dostuma sylag-serpaý ýapmak boldy. Ol maňa
jahyllyk döwrümde tekge berip, gojalan çagymda akýürekli çemeleşipdi. Men özüme
iberlen bar harytlary, gülebentleri kapitana görkezişdirip çykdym-da, ählije malmülküm üçin owwal Allatagalanyň, soňra onuň öňünde bergidardygymy aýtdym.
Indi, onuň eden ýagşylyklaryny ýüz esse edip sylaglamagyň wagty gelip ýetipdi.
Onsoň, men oňa ilkibaşda alan ýüz moýdarymy gaýtaryp berdim. Soňra bolsa,
notarius çagyrdyp, ýaşulynyň maňa bar bolan dört ýüz ýetmiş moýdoryny
geçýändigim barada doly resmi we gutarnykly kepilhaty ýazdyrdym. Şonuň yzysüre,
kapitanyň mundan beýläk plantasiýamyň ýyllyk girdejisini meniň adymdan almagyna
hukuk berýän ynanç hatyny taýýarlatdym. Ynanç hatymda men öz şärigimi her ýyl
kapitana hasabat bermäge we degişli girdejileri meniň adymdan gämä ýükläp,
kapitana iberip durmaga borçly etdim. Hatyň ahyryna ýene bir madda goşup, eziz
dostuma tä ömri ötýänçä ýylda öz girdejilerimden bir ýüz moýdor, ol obasynyň
täzelänsoň bolsa, onuň ogluna ýylda elli moýdor tölemekligi äht etdim. Ine, şeýdip
men garry dostum bilen hutma-hut boldum.
Indi öz durmuş ýolumy haýsy ugra gönükdirmelidigi we Biribaryň maňa gudrat bilen
bagyş eden baýlygyny nähili ulanmalydygy barada oýlanmaga gezek gelipdi.
Aslynda, adada ýeke özüm, tapan zadym bilen oňňut edip, diňe gerek-ýaragymyň
gamyny iýip, asuda geçiren ýaşaýşyma garanyňda, şu wagt kellämde has köp alada
bardy. Eýýämden üstümi alada basdyrypdym, her bir işi birlaý ýerbe-ýer etmelidim.
Ne-hä bir pullarymy goýar ýaly gowagym, ne-de olar adam oglunyň eli degmän,
özbaşyna zeňläp ýatar ýaly gulpsuz-açarsyz ýerim bardy. Pullary nirä goýjagyňy,
kime ynanjagyňy biler ýaly däldi. Goja kapitan örän pak ýürekli adamdy, meniň
ýeke-täk gaçybatalgam hem şol bolarlydy.
Şol aralykda, Braziliýadaky bähbitlerim üçin ol ýere gitmeli bolaýjak ýalydym.
Emma, işlerimi ugrukdyrman, elimdäki baýlygy ynamdar birine tabşyrman gitsem
boljak däldi. Ilki bilen, kelläme Angliýadaky dul zenan geldi. Ol ynsaply aýalyň
meniň hakymy iýmejegine gözüm ýetikdi. Emma, onuňam ýaşy ötüşipdi, pukarajady.
191
Ähtimal, bergisi bar bolmalydy. Garaz, şonluk bilen, gülberimi arkama daňyp,
Angliýa dolanmakdan başga çykalgam galmady.
Şeýle çözgüde gelýänçäm aradan birnäçe aý geçdi. Men köne hemaýatkärim —
kapitan dostumyň doly sylagyny ýetirip, göwnüni hoş etdim. Şondan soň men biçäre
dul zenan barada oýlanmaga başladym.Maňa ilkibaşda ugur-ýol öwreden şonuň
adamsydy. Onuň özem hal-ýagdaýy gowy wagtlary maňa elinden gelen kömegi edip,
wepaly hossarym we maslahatçym bolupdy. Şonuň üçinem, men, birinji bilen,
Lissabondan bir täjir tapyp, onuň Londondaky tanşyna hat ugratdyrdym. Men öz
hatymda londonly täjirden meniň hata goşup iberjek ýüz funt sterlingimi şol dul
zenana elin gowşurmagyny hem-de eger, ölmän ýörsem, onda ýene-de pul kömegini
iberjekdigimi aýdyp, onuň garyplyk derdini egismegini towakga etdim. Şol bir
wagtyň özünde obada ýaşap ýören iki sany aýal doganymyň hersine ýüz funt sterling
iberdim. Olar garyp bolmasa-da, barybir ýagdaýlary öwerlikli däldi. Aýal
doganlarymyň biri äre çykyp, soňra dul galypdy. Beýlekisiniň ýassykdaşy bolsa, oňa
onçakly gowy çemeleşmeýärdi.
Emma, men garyndaşlarymyň we tanyşlarymyň arasynda, Braziliýa giden mahalym,
yzymdan arkaýyn bolup, pulumyň, harytlarymyň esasy bölegini ynanyp gider ýaly
ýekeje-de ynamdar adam ýokdy. Bu bolsa, meni diýseň ünjä goýýardy.
Kelläme «Braziliýa ymykly göçüp gidäýsem niçik bolarka?» diýen pikir gelýärdi,
sebäbi men ol ýeriniň raýatlygyna geçilgidim. Emma, maňa böwet bolýan bir iňkis
bardy — din-ygtykat meselesini nähili çözmelidi. Aslynda, meni ol ýere göçüp
gitmekden saklaýan zat ygtykat däldi. Braziliýada ýaşan wagtym katolik ygtykadyna
kellämi agyrtmandym, indem agyrtmajagym bellidi. Ýöne welin, meniň dini ynanç
baradaky garaýyşlarym ozalkymdan düýpgöter özgeripdi. Katolikleriň arasynda
ýaşap, şol jelegaýlarda dünýeden ötüp gitmeli boljakdygym ýadyma düşende, katolik
ygtykadyna girmelidigime juda ökündim. Katolik bolup ölüp gidiberesim gelmeýärdi.
Ýöne, ýaňky aýdyşym ýaly, aslynda meni Braziliýa gitmekden saklaýan zat bu däldide, baýlygymy kime goýjagymy bilmezligimdi. Ahyrsoňy, men Angliýa gitmeli
diýen netijä geldim. Ol ýere bir baramsoň, öňde-soňda tanyş-biliş, dost-ýar
tapyljagyna bil baglaýardym. Şeýlelikde, men bar baýlygymy jemläp, Angliýa
dolanmaga taýýarlanyp başladym.
Men öýüme dolanmazdan öň öz işlerimi ýerbe-ýer etmegiň ugruna çykdym hem-de
hojalygymyň ähli hasabatlaryny dogruçyl we adalatly ýazyp iberendikleri degişli
adamlara hat ýazmagy ýüregime düwdüm, sebäbi Braziliýadan gelen gämiler basym
yzyna gaýtmalydy. Men ilki bilen Keramatly Awgustin monastyrynyň baş
ruhanysyna päk göwünli hasabaty üçin köp taňryýalkasyn aýdyp, hat ýazdym.
Hatymda heniz sowulmadyk sekiz ýüz ýetmiş iki moýdoryň bäş ýüzüni monastyra
bagyş edýändigimi aýdyp, galan üç ýüz ýetmiş iki moýdory bolsa, baş ruhanynyň
garyp-gasarlara paýlamagyny towakga etdim. Maňa ýagşy dileg-dolaglar etmegini
haýyş etdim.
Adalatly we dogruçyl hereketleri üçin owadan-owadan sözler bilen iki wekilime-de
minnetdarlyk hatyny taýýarladym. Sowgat ibermek meselesini bolsa, olaryň juda
gurpludygyny nazarda tutup goýbolsun etdim.
192
Men soňra öz şärigime-de hat ýazyp, plantasiýany ösdürmekdäki zähmetsöýerligi,
esasy maýany ulaltmakdaky gaýratlylygy sebäpli uly minnetdarlyk bildirdim. Maňa
düşýän paý barada görkezme berip, ýaşuly kapitany özüme ygtyýarly wekil
belländigimi, eger menden aýratyn bir habar geläýmese, onda meniň paýyma düşýän
ähli baýlygy-girdejini şoňa ibermekligini tabşyrdym. Diňe bir özüni görmek üçin dälde, eýsem galan ömrümi ýaşamak üçin hökman Braziliýa barmak niýetimiň
bardygyny hem aýtdym. Men hatyň ýanyna, onuň aýaly we iki sany gyzy üçin (men
olar barada kapitanyň oglundan eşidipdim) italýan ýüpeginden tikilen örän bezemen
lybaslary goşdum. Lybaslaryň ýanyna Lissabondan tapyp bolaýjak iki top iň nepis
iňlis mawudyny, bäş top ajaýyp gara baýkany hem-de gymmatbaha flamand tornagyşlaryny saldym.
Işlerimi şeýdip ýola goýanymdan soňra, harytlarymy satyp dyndym. Düşen puluň
barysyny ygtybarly weksellere öwürdim. Soňra ýene-de bir kynçylyk ýüze çykdy —
Angliýa nähili gitmelidi. Men deňze ýeterlik derejede öwrenişipdim. Emma,
nähilidirbirhili, şol wagt Angliýa gämili gitmek baradaky pikirden gaça duranymy
kem görmedim. Ol duýgyny nähili düşündirjegiň belli däldi. Bu kynçylyk meni barha
we barha şeýle bir basmarlap ugrady welin, ýola düşmek üçin gämä ýüklän goşgolamlarymy yzyna düşürdim. Şol hereket ýene-de iki üç gezek gaýtalandy.
Dogrusyny aýtsam, meniňki deňizde hiç ugruna bolmaýardy. Meni ýöwselledýän
sebäpleriň biri hem belki şoldur. Ýöne welin, şunuň ýaly pursatlarda elmydama
ýüregiň syzýan zadyna uýmalydygyna gözüm ýetikdi. Ýüzüşe çykmakçy bolan,
ýagny ala-böle saýlap tutan iki sany gämimiň ikisem betbagtçylyga uçrady. Men
olaryň birine goşlarymy mündürip düşüripdim, beýlekisiniň bolsa, kapitany bilen
ylalaşyp goýupdym. Ol gämileriň birinjisini alžirliler basyp alypdyr, ikinjisi bolsa,
Torbeý aýlagynyň golaýyndaky Start sebitinde heläkçilige uçrap, ekipažyndan diňe
üç sany adam diri galypdyr. Şol gämileriň haýsysynda ykbalymyň has keç boljagyny
aýtmak kyndy.
Men pikirlerim garjaşyp, halys çykalga tapman, bar syrymy açýan dostuma — ýaşuly
kapitana sala saldym. Ol meniň deňizden gitmegime keskelläm garşy çykdy. Kapitan
maňa ýa-ha La-Korunýa baryp, Biskaý aýlagyndan geçip, La-Roşel şäherine, ol
ýerden bolsa, emgenmän Pariže geçmegimi ýa-da ilki Madride baryp, tutuş
Fransiýany gury ýer bilen kesip geçmegimi maslahat berdi.
Gepiň gysgasy, Kale portundan Duwr şäherine çenli aralygy hasap etmeseň, onda
men deňizde ýüzüşe çykmaga düýbünden göwnemeýärdim. Şeýle bolansoň, men
gury ýer bilen ýol çykmaly diýen netijä geldim. Iň soň, göçüm geçjek aladasy ýokdy.
Ýol harjysynyň köp bolmagy hem meni azara goýmaýardy. Sebäbi, gury ýer bilen
syýahat etmek tüýs hoşuma gelýärdi. Ýaşuly kapitanyň Lissabonda ýaşaýan bir iňlis
täjiriniň ogluny yzyna tirkäp getirmegi meni has-da şatlandyrdy. Ýaş jentlmen meniň
bilen bilelikde ýola çykmaga döwtalap bolan ekeni. Soňra, biz ýanymyza iki sany
iňlis söwdagär bilen ýene iki sany ýaş portugal ýigidi goşduk. Portugal ýigitler Pariže
barýan ekenler. Şeýlelikde, biz jemi alty sany adam bolduk, bäş sanam
hyzmatkärimiz bardy. Iki sany täjir bilen portugal ýigitler pul tygşytlamak üçin iki
adam bir hyzmatkär hakyna tutupdy. Men bolsam, Annadan başga-da, hyzmatkär
193
hökmünde bir iňlis deňizçini ýanyma aldym. Sebäbi, Anna bu ýerlere ýat bolansoň,
hyzmat edenden geçen, onuň özüne bir adam gerek boljakdy.
Şeýdip, men ahyrsoňy Lissabondan ýola düşdüm.Biziň toparçamyzyň azyk-engamy
üpjün, ok-ýaragy gurgundy. Bize kiçeňräk otrýad diýseň hem boljakdy. Ýoldaşlarym
meniň iki sany hyzmatkärimi bardygyny we şu syýahatyň başyny başlandygymy göz
öňünde tutup hem-de ýaşymy sylap, maňa kapitan diýip ýüzlenmäge başladylar.
Deňiz syýahatlarymy hetjikläp kelläňizi agyrtmaýşym ýaly, men gury ýerdäki bu
ýolagçylygym barada gürrüň berip oturmakçy däl. Emma welin, şol muşakgatly we
surnukdyryjy syýahatda başdan geçiren käbir wakalarymyzy gürrüň bermesem
ýüregime jaý däl.
Madride baran wagtymyz, hemmämiz Ispaniýa näbelet bolanymyzsoň, ispan
korolynyň köşgüne we görmäge degjek başga-da ýerlere seýran etmegiň hyýalyna
mündük. Emma welin, tomus pasly paýawlap barýandygy sebäpli, gyssagymyz öz
ýanymyz bilendi. Şonuň üçin-de, oktýabr aýynyň ortalarynda Madridden çykyp ýola
rowana bolduk. Biz Nawarra prowinsiýasynyň bir çetinden giren mahalymyz,
ýolugurdaky ençeme şähere we daglaryň Fransiýa tarapyna örän köp gar ýagandygy,
birgiden ýolagçynyň dagdan aşmak üçin ençeme töwekgelçilige ýüz urup,
ahyrsoňunda Pampeluna şäherine tarap dolanmaly bolandygy baradaky habary eşidip
howsala düşdük.
Pampeluna şäherine baranymyzda eşiden habarymyzyň çyndygyna göz ýetirdik.Men
hemişe diýen ýaly yssy klimatda, egniňe iki-ýeke eşik iltäp gezilýän ýurtlarda
ýaşandygym zerarly, sowuk howa meniň tüýs duranja ýerimdi. Bary-ýogy on gün
mundan ozal howasy diňe bir ýyly däl-de, eýsem tüp-yssy Köne Kastilýadan ýola
düşüp, indem ur-tut Pireneý daglaryndan ýüzkessir öwüsýän, ýüzüňi-gözi ýalap
gelýän aňzakly şemalyň öňünde dygdyraklamak maňa näçe diýseň ýokuş degýärdi.
Şatylama sowuga çydar dagy eder ýaly däldi, asyl ýöne elimizi-aýagymyzy doňduryp
alyp gelýärdi.
Anna görgüli ap-ak gara basyrynyp oturan daglara gözi düşüp, ýalaw ýaly howany
endamynda duýanynda, ömrüne beýle zada duş gelmändigi sebäpli, gorkup ala-basga
düşdi.
Garaz, Pampeluna şäherine gelen çakymyz, henizem boraganlapgar ýagýardy. Gar
şeýle bir gazaply syraýardy welin, hemmeler gyşyň ir düşendigini gürrüň edýärdiler.
Öňdenem geçmesi kyn dag ýollary indi-hä hasambeter bolupdyr. Bir söz bilen
aýdanyňda, käbir ýerlere gar şeýle bir galyň ýagypdyr welin, asyl ýörär ýaly däldi.
Gar gatlaklary demirgazyk ýurtlaryndaky ýaly onçakly doňmansoň, her bir ädimde
garyň içine diri gömülmek howpy bilen ýüzbe-ýüz bolman ädimiňi äder ýaly däldi.
Biz, bolmady diýeniňde, ýigrimi günläp Pampelunada garaşyp ýatdyk. Men gyşyň
barha beterleýändigi, şol ýyl tutuş Ýewropada henize, bu güne çenli görlüpeşidilmedik gazaply gyş düşendigi sebäpli, howanyň düzeljek umydynyň ýokdugyna
göz ýetirdim. Onsoň, öz ýoldaşlaryma Fontarabiýa portuna gitmegi we ondan
aňyrlygyna Bordo şäherine çenli gämide ýüzmegi teklip etdim. Ýüzüş sähelçe wagta
çekjekdi.
194
Ýöne, biz şu meseläni pikirlenişip ýörşümize, şähere dört sany fransuz gelip
düşdi.Biziň dagyň Ispaniýa tarapynda galyşymyz ýaly, olar hem dagyň Fransiýa
tarapyndan galypdyrlar ekeni. Ýöne olar bir ýolbelet tapypdyrlar. Ýolbelet olary
Langedok prowinsiýasynyň ýokary çetinden geçirip, şeýle bir dag ýodalaryndan
aýlap-öwrüp getiripdir welin, ýolagçylar gardan onçakly kösenmändirler. Garyň köp
duş gelen ýerlerinde bolsa, buz tutan ýeriň sürçekligi atlaryň we ýolagçylaryň
agramyna tap getirip biljek derejede ekeni
Biz ýolbelede habar iberdik. Ol eger özümizi ýabany ýyrtyjylardan goramaga ýeterlik
ýaraglansak, onda gar howp salmaýan şol dag ýodalaryndan bizi hem äkidip
biljekdigini aýtdy. Çünki, onuň gepine görä,munuň ýaly galyň gar ýagan çaklarynda
dagyň eteginde selpäp ýören möjek sürüleri ýygy-ýygydan gabat gelýär ekeni. Daştöwerek gar basyp ýatansoň, ol möjekler açlyk derdinden ýaňa guduzlana
dönýärmişin. Biz ýolbelede «Sen bizi iki aýakly «möjeklerden» gorap bilseň, galan
möjekleriň hötdesinden biziň özümiz geleris. Aýtmaklaryna görä, ylaýta-da, daglaryň
Fransiýa tarapynda ygyp ýören «iki aýaklylaryň» biziň janymyza howp salmagy juda
ähtimal» — diýdik.
Ýolbelet bizi gitjek ugrumyzda onuň ýaly howpuň ýokdugyny aýdyp, bizi köşeşdirdi.
Şeýle bolansoň, biz derrew onuň yzy bilen ýola düşmeli diýen netijä geldik. Käsi
fransuz, kasi ispan — ýene on iki sany adam öz hyzmatkärleri bilen bilelikde biziň
kerwenimize goşuldy. Meniň eýýäm gürrüň berşim ýaly, olar şol dagdan geçip
bilmän yzyna dolanan ýolagçylady.
Şeýlelikde, biz 15-nji noýabr güni ýolbelediň yzyna düşüp, Pampeluna şäherinden
ýola çykdyk. Ýolbeledimiziň öňe bakan gitmän, meni haýran galdyryp, bizi
Madridden gelen ýolumyz bilen göni yza tarap ýigrimi mil çemesi alyp gaýtdy. Biz
iki sany derýadan aşyp, ahyrsoňy tekiz bir düzlüge baryp ýetdik. Ol ýerde howa
maýyldy, daş-töwerek göwnüňi göterýärdi, hiç ýerde gar göze ilmeýärdi. Soňra,
ýolbelet duýdansyz çep egnine sowlup, daga başga bir ýol bilen ýakynlaşdy. Dagyň
depeleri we kert uçutlar örän eýmenç görünýän-de bolsa, ýolbelet egrem-bugram
ýodajyklardan aýlap-dolap, bizi öwrüm-öwrüm ýollardan alyp gitdi. Şeýlelikde, biz
hiç hili garyň kynçylygyna uçraman, dagyň belent gerşinden nädip geçenimiz hem
aňşyrman galypdyrys. Ol birdenkä bize Langedok we Gaskon prowinsiýasynyň gökparç bolup, al-elwan öwüsýän mes topraklary ýerlerini görkezdi. Ol jelegaýlar entek
örän daşda, ep-esli kötel ýollaryň aňyrsynda ümezläp görünýärdi.
Şeýle-de bolsa, bir gije-gündizläp dynuwsuzgar ýagyp, düşlemäge mejur bolan
wagtymyz az-kem ynjalykdan gaçdyk. Emma ýolbelet «Ýeri, darykmasaňyzlaň, ine
basym bar zat gülala-güllük bolar» diýip, bizi arkaýynlaşdyrdy. Hakykatdan hem, biz
her gün assa-ýuwaş eňaşak gaýdyp, dagyň demirgazyk etegine barha ýakynlaşýardyk.
Şeýdip, ýolbelediň yzyna tirkeşip, gidip barýardyk.
Ýarygijä çenli iki sagada golaý wagt bardy. Ýolbeledimiz biraz öňden ýöräp, bizden
arany üzeňkirläpdi. Şol wagt gür tokaýlyga sümüp gidýän gapdaldaky bir çöketlikden
üç sany äpet möjek atylyp çykdy. Olaryň yzy bilenem bir aýy gelýärdi. Möjekleriň iki
sanysy şolbada ýolbelediň üstüne topuldy. Eger ol bizden gaty daşlaşan bolsady, onda
baryp ýetişýänçäk möjekler ony düýt-müýt edäýjek ekeni. Bir möjek ýolbelediň atyna
195
agyz urdy, beýlekisi bolsa, onuň özüne ala-gabyrdy bolup ýapyşdy. Möjekleriň
hüjümi şeýle bir çalt bolup geçdi welin, ýolbelet pahyr sapançasyny almaga maý
tapman, aljyrap uly ili bilen gygyryp, bizi kömege çagyrdy. Men ýanym bilen barýan
Anna atyny çapdyryp, näme bolandygyny görmegi tabşyrydym. Anna ýolbelede gözi
düşen badyna onuň özünden beter bogazyna bat berip: «Eý, jenap! Jenap!» — diýip
gygyrdy. Soňra ol sapançasyny aldy-da, gaýduwsyzlyk bilen atyny öňe sürdi we
ýolbelediň alkymyna baryp, möjegiň göni çat maňlaýyndan otlady.
Hernä, Annanyň dadyna ýetişmegi ol görgüli üçin gowy boldy. Munuň ýaly
ýyrtyjylara öz ýurdunda juda belet bolansoň, Anna batyrlyk bilen öňe okdurylyp,
möjegi kellesinden çüýläpdi. Oňa derek biziň birimiz bolan bolsady, onda ol uzak
aralykdan atardy-da, möjekden degrenden geçen, ýolbeledi ýere ýazardy.
Emma bu ahwalat menden has batyr adamlaryň hem gözüni gorkuzmaga ýetikdi.
Dogrudanam, Annanyň sapançasy gümpüldänsoň, iki tarapdan möjekleriň gazaply
uwlaşýan seslerini eşidip, barymyzyň depe saçymyz syh-syh boldy. Uwwuldylar
dagda gaýta-gaýta ýaňlanyp, hamala diýersiň, möjekleriň uly bir ordasy üstümizden
gaýdan ýaly boldy. Errewde-berrewligiň arasynda möjekleriň hakyky sany şondan az
bolmaly däldi. Bolsa-da, Anna hälki möjegiň läşini serensoň, ýolbelediň atynyň
boýnundan aslyşyp barýan möjek awdan ellibizar geçip ýazzyny berdi. Onuň azy
ýaly dişleri jylawdan ilişendigi sebäpli, at janawer onçakly ýara almandyr eken.
Emma welin, ýolbelet agyr ýaralanypdyr. Guduz açana dönen möjek onuň bir-ä
elinden agyz urupdyr, birem dyzynyň ýokary ýanyny çeýnäpdir. Ýolbelet biçäre
başardygyndan goranan hem bolsa, Anna ýetişip, möjegi atan mahaly, ol ikibaka
hyzzynlaýan atynyň üstünden tas agyp gaýdan ekeni.
Annanyň sapançasynyň sesini eşidip, badymyz gataldandygymyz öz-özünden
düşnükli bolsa gerek. Biz büdür-südür ýoda bilen başardygymyzdan atymyzy ýüzin
salyp, näme-näme bolandygyny görmäge okduryldyk. Öňümizi ýapyp duran topbak
agaçlykdan saýlanan dessimize, biz nämeleriň bolup geçendigine äşgär gördük. Anna
nähili jandary öldürendiginden bihabar, ýaraly ýolbelede kömek edenbolup durdy.
XX BAP
Emma welin, hiçbir garpyşyk Annanyň aýy bilen urşuşy ýaly gazaply we haýran
galdyryjy bolan däl bolsa gerek. Birbada howpurgap, Anna bir zat bolar öýdüp,
gorkan-da bolsak, soňra ol tomaşany heziller edip synladyk. Aýy diýeniň bir göwresi
agyr, tagaşyksyz zat. Ol möjek ýaly ýeňil we çakgan hereket edip bilmeýär. Ýöne
onuň hereketlerini ugrukdyrýan iki sany häsiýeti bolýar. Birinjisi, aýylar umuman
adam awlajak bolmaýar (özleri hüjüm edäýmese, onuň adam bilen işi ýokdur. Emma,
şu wagtky ýaly ýeri gar basyp, halys ajyganda onuň adamlara topulaýmasy hem
bolýar.Şol gezegem şeýle bolupdy). Sen oňa azar bermeseň, ol hem saňa degmeýär.
Oňa sypaýyçylyk edip, bir çete sowlup ýol bermeli, sebäbi örän salykatly jandar.
Öňünden şazada-da çyksa, barmysyň diýýän däldir. Eger, hakykatdan hem, gorksaň,
onda iň gowusy — ugruňy üýtgedip, ondan arany açmak bilen bolmaly. Aýdaly, hiç
ýere butnaman, tiňkäňi dikip durdugyň, onda aýynyň myrryhy tutar. Barmak ýalyjak
196
çybyjagam bolsa, bardy-geldi bir zady oňa tarap zyňdygyň ýeňsesini tüňňerdip
başlar. Onsoň, ar aljak bolup, bar zady bir ýaňa taşlar-da, söbügiňe müner. Aýynyň
birinji häsiýeti-hä şeýle. Onuň ikinji häsiýeti bolsa, bir gaty göräýdigi gijesi-gündizi
bilen yzyňyza düşüp, tä aryny alýança kowalar ýörer.
Hyzmatkärim Anna ýolbeledi halas edipdi, biz baryp ýeten wagtymyz ol onuň atdan
düşmegine kömek edip durdy. Sebäbi gorkudan ýaňa huşy başyndan göçen ýolbelet
ýaralanypdy. Biz birdenkä tokaýlykdan bir aýynyň çykyp gelýändigini gördük. Ol
aýy juda mähnetdi, men hiç haçan beýle äpet aýy görmändim. Biz aljyrap elimiziaýagymyzy ýitirdik, ýöne oňa gözü düşende Annanyň ýüzi ýagtylyp, keşbinde
gaýduwsyzlyk peýda boldy. Anna üç gezek «Eý!eý! eý!» diýip gygyrdy-da, aýa tarap
elini uzatdy: «Hojaýyn, maňa rugsat bersene. Onuň bilen el gysyşyp, güldürip içiňizi
gyraýyn».
Men Annanyň nämä kök bolýandygyny geňirgäp: «Aý, akmak,ol seni iýäýmesin» —
diýdim. Ol: «Meni iýer, meni iýer» — diýip, iki öwran gaýtalady: — «Men onuň
özüni iýerin. Häzir gülüp içiňiz gyrylar. Hany, bir gyra süýşüň bakaly!». Anna aşak
oturdy-da, derrew ädiklerini çykaryp, ýasy çepegini geýdi (ol öz ýurdunda geýýän
ýasy çepegini jübüsinde saklaýardy). Ol atynyň jylawyny beýleki hyzmatkärime
berip, el tüpeňli, ýel ýaly öňe bakan okduryldy.
Aýy agras ädimler bilen daşlaşyp barýardy we adam bilen işi ýokdy. Emma Anna
onuň alkymyna dykylyp baryp, hamala gepine düşünýän ýaly, aýa hemle urdy:
«Häýt, häýt. Saňa diýýän». Biz daşrakdan synlap durduk. Bu ýer dagyň Gaskon
tarapynda, giň tokaýlygyň çetidi. Kä ýerde, kä ýerde topbak bolup oturan agaçlar bar
diýmeseň, töwerek alaň-açyk, düzlük ýerdi.
Aýynyň söbügini sydyrdyp barýan Anna basym onuň yzyndan ýetdi we eline ullakan
daş alyp, aýlap saldy. Daş aýynyň kellesine gütüläp degdi, ýöne edil diwara degen
ýaly bir gapdala zyňlyp gitdi. Aýa hiç zat zat bolmady. Şeýle-de bolsa, Anna öz
maksadyna ýetdi. Ol zaluwatyň gorky-ürki ýadyna düşenokdy, ýörite bizi güldürjek
bolup aýyny öz üstüne topuldyrjak bolup daş zyňypdy.
Daş degen badyna aýy öwrülip ony gördi-de, ätmer-sätmer edip, öňürdikläp barýan at
ýaly, haýran galdyryjy tizlik bilen Annanyň yzyndan eňdi. Anna kömek soraýan ýaly
edip bize tarap gaçdy. Biz muňa gözümiz düşeninden barymyz birden ok atyp,
Annany halas etmegi ýüregimize düwdük. Öz ugruna gidip barýan aýyny yzyna
gaýtarany üçin men Anna örän gaharlandym. Esasanamony öjükdirip, üstümizden
getirip, bir ýaňa gaçanyna janym dagyn ýandy. «Häý, köpek diýsä. Bizi güldüren
bolşuňmy şu? Çaltyrak atyňa atlan-da, bir gyra sowul.Häzir biz ony atarys» — diýip
gygyrdym.Anna bolsa, «Atmaň, atmaň. Gymyldamaň. Häzir sizi güldürjek» diýip
janykdy. Ol şeýle bir çakgan hereket edýärdi welin, aýy bir ädim ätmänkä ol iki ädim
ädýärdi. Ol bir gapdalda öz maksadyna laýyk dub agajyny gördi-de, şolbada şol agaja
tarap sowuldy. Bize-de «yzymdan geliň» diýip el bulady. Ol tizligini has-da artdyryp,
tüpeňini agajyň bäş-alty ýard gapdalyna taşlady-da, sen-men ýok agajyň üstüne
dyrmaşdy.
Aýy basym agajyň aşagyna geldi. Biz uzakdan seredişip durduk. Aýynyň birinji eden
işi tüpeňiň ýanynda saklanyp, ony ysgaşdyrmak boldy, ýöne ol oňa hiç zat etmedi.
197
Soňra ol şol mähnet göwresi bilen edil pişik ýaly agaja dyrmaşyp ugrady.
Hyzmatkärimiň bu bolup ýörşüne men näme etjegimi bilmän durdum. Buýerde hiç
hili güler ýaly zat ýokdy. Aýynyň agaja dyrmaşyp ugranyny görüp, barymyz atymyzy
sürüp ýakynlaşdyk.
Biz agajyň ýanyna ýeten wagtymyz, Anna ullakan bir şahanyň ujuragyna ýetipdi, aýy
bolsa şahanyň orta gürpüne çenli dyrmaşypdy. Aýy şahanyň has inçeräk ýerine
ýetende, Anna bize «Ähä, indi görüň meniň aýa tans etdirişimi» diýip, bökejekläp,
şahany yralamaga başlady. Aýy yraň-daraň edip, duranja ýerinde saklandy we yza
dolanmagyň alajyny gözläp, arkasyna bakan garanjaklady.Biz muňa hezil edip
gülüşdik. Emma, Annanyň oýny heniz gutarmandyr ekeni. Ol aýynyň butnap bilmän
durşuny görüp, öňe sürünip ugrady. Hamana diýersiň, aýy iňlis diline düşünýän ýaly,
«Näme duruberdiň-le? Hany gel bakaly» — diýip ýüzlendi. Anna bökjekläp, şahany
yralamagyny goýansoň, aýy edil onuň diline düşünýän ýaly ýene öňe omzap başlady.
Anna täzeden hallanlap, şahany yralap başlanda, aýy ýene aýakçekdi.
Onsoň biz aýyny kellesinden atmagyň tüýs wagty geldi diýip pikir etdik-de, Anna
gygyryp, gymyldaman durmagy tabşyrdyk. Ýöne ol: «Ýok, haýyş edýän! Atmaň, ony
özüm ataryn» — diýip özelendi. Gepiň gysgasy, Anna her hili oýunlar edip, aýynyň
halys gözüni-başyny aýlady. Biz gülüşip keýpden çykdyk. Ýöne hyzmatkärimiň indi
näme hokga çykarjagyny çaklap bilmeýärdik. Ilkibaşda, ol şahany yralap aýyny ýere
gaçyrjak bolýandyr öýtdük, emma aýy hem ahmal galar ýaly däldi. Ol känbir öňe
tarap zomap durman, ullakan penjeleri we aýaklary bilen agaçdan berk ýapyşýardy.
Bu wakanyň soňunyň nähili gutarjakdygy bize näbellidi.
Emma Anna bizi güman etmekden basym saplady. Ol aýynyň şahadan pugta
ýapyşýandygyny, känbir öňe süýşerli däldigini aňlap: «Ýer, bolýa-da, sen gelmeseň,
özüm baraýaryn» — diýdi. Soňra ol şahanyň ujuragyna çenli süýşdi-de, aşak egilen
şahadan usullyk bilen ýere böküp düşdi. Tüpeňine tarap ylgady-da, ony eline alyp
dikeldi.
Men oňa: «Ýeri, Anna, indi näme etmekçi bolýaň? Näme üçin ony atmaýarsyň?» —
diýip seslendim. Anna: «Ýok, ýok, entek däl. Men ony entek atmakçy däl. Sizi ýenede güldürjek» — diýip, jogap gaýtardy. Ol hakykatdan hem şeýle etdi. Aýy öz
duşmanynyň ýere düşenini görensoň, arkasyny garanjaklap, her ädimine häzirjek
bolup, ýuwaş-ýuwaşdan yza bakan süýşüp başlady. Ol agajyň sütünine baryp ýetdi
we ýene şol usul bilen, penjeleridir aýaklaryny ulanyp, äwmezeklik bilen agaçdan
düşdi. Aýy ýaňy bir aýagyny ýere basanda, Anna bärden bardy-da, tüpeňiniň nilini
onuň gulagyna diräp, mäşäni gysdy. Aýy gürpüldäp ýere ýazyldy.
Anna gülýärmikäk diýip töweregine garanjaklady, ýüzümizdäki şatlyk alamatyny
görüp, ol hahahaýlap güldi. Ol «Biz öz ýurdumyzda aýylary şeýdip öldürýäris» —
diýdi. Men «O nähili, sizde tüpeň ýok ahyryn» — diýdim.Anna bolsa «Tüpeň ýok,
ýöne biz uzyn peýkam atyp öldürýäris» — diýip, jogap berdi.
Bu waka biziň göwnümizi açypdy, ýöne biz henizem ýalazy ýerlerden saýlanmandyk.
Ýolbeledimiz agyr ýaraly bolansoň, näme etjegimizi bilmeýärdik. Möjekleriň
uwlaşýan sesleri kellämde köwsarlaýardy. Ozal gürrüň berşim ýaly, Afrikanyň
198
kenarýakasynda eşiden aýylganç sesimi hasap etmäniňde, eşiden hiç bir zadymdan
beýle gorkmandym.
Şeýlelikde, gijäniň düşüp ugramagy bizi çaltlaşmaga mejbur etdi. Anna hä diýseňä,
onda ol äpet aýynyň bahasyna ýetip bolmajak hamyny sypyrjak bolup ýene-de
eglenerdi. Ýöne öňümizde üç liga ýol ýatyrdy. Ýolbeledem bizi gyssaýardy. Onsoň,
biz aýyny taşlap ýola düşdük.
Daglardaky ýaly çuň we howply bolmasa-da, ýer henizem gar basyp ýatyrdy. Soňra
eşidişimize görä, açlykdan guduzlana dönen möjekler iýmit gözlemek üçin tokaýa we
düzlüklere gelipdirler. Adamlary ahmalçylyga salyp, obalara hüjüm edip, uly
weýrançylyk edipdirler. Birgiden goýundyr atlary, hatda birlän-ikilän adamy parçalap
iýipdirler.
Ýolbelet ýene bir howply ýerden geçmelidigini, kaňkap ýören möjek sürüsi bar bolsa,
onda olara duşmagymyzyň ähtimaldygyny aýtdy. Içinden geçip barýan ýerimiz daştöweregini tokaý gallap oturan kiçijik düzlükdi. Gije güşlär ýaly, öňümizdäki oba
ýetmek üçin şu taýdan aňyrlygyna insizje bir ýodajygy syryp gitmelidik.
Tokaýa giren wagtymyz günüň ýaşmagyna ýarym sagat bardy. Biz gün ýaşarynyň yz
ýany düzlüge baryp girdik. Birinji tokaýjykda biz hiç zada duş gelmedik, emma
tokaýyň içindäki çaklaňja açyklykda, dört ýüz metr çemesi aradaşlykda, bir görseň
aw kowalap ýören ýaly, bir görseň-de awuň yzyny çalyp barýan ýaly, bäş sany daýaw
möjegiň ýoly kesip geçenine gözümiz düşdi. Olar bize ünsem bermän az salymdan
gözden sumat boldular.
Biziň tüýs ýelýürek ýolbeledimiz muny görüp, bize ägä bolmagy tabşyrdy, sebäbi bu
jelegaýda has köp möjek bar bolmagy mümkindi.
Biz tüpeňlerimi ykjamlap, daşa-töwerege eserdeňlik bilen garamaga başladyk. Emma
ýarym liga çemesi ýazylyp ýatantokaýdan geçip, düzlüge girýänçäk başga möjege
duşmadyk. Düzlüge giren dessimize, degre-daşymyza has hüşgär seretmeli bolduk.
Biziň birinji bilen üstünden baran zadymyz — möjekler tarapyndan tüýt-müýt edilip
taşlanan bir atyň maslygy boldy. Maslygyň daşynda bolmady diýeniňde on-on iki
sany möjek başagaý bolup ýördi. Olara et iýýär diýip boljak däldi, sebäbi at
janaweriň bar etini iýip, indem süňklerini gemirýärdiler.
Olaryň şagalaňyna päsgel bermegi biz ýerliksiz gördük, olaram bize onçakly pitiwa
etmedi. Anna olaryň üstüne dyzajak boldy, ýöne men oňa rugsat bermedim, çünki
beýtseň öz başyňy kelkelä salmak boljakdy. Çep tarapdaky tokaýlykdan möjekleriň
elhenç uwlaşýan seslerini eşiden wagtymyz, biz düzlügiň orta gürpüne hem
ýetmändik. Şondan salym geçmänkä, ýüz töweregi möjekden ybarat ullakan ordanyň
edil tejribeli serkerdeleriň ýolbaşçylygynda hataran nyzama düzülen atlylar ýaly
bolup bize tarap ylgap gelýändigini gördük. Olara nähili gaýtawul bermelidigini
bilmeýärdim.Men birek-birege jebis gysylyşyp, bir hatar bolup durmakdan başga
çykalga tapyp bilmedim. Onsoň biz şol pursadyň özünde bir setir bolup düzüldik. Ok
atyşlygyň arasynyň üzülmezligi üçin, men hatardakylara başaşa ok atmagy
tabşyrdym. Ok atmadyklar eger möjekler saklanman hüjüme geçseler onda ara
böwşeňlik salman ot açar ýaly tüpeňlerini taýýarlap durmalydy. Birinji tapgyrda ok
atanlar tüpeňlerini ikilenç doldurmagyň pikirini hem etmän derrew sapançalaryny
199