Robinzon Kruzo - Turkmen - 23

alyp, taýýar durmalydy. Sebäbi biziň her birimizde bir tüpeň bilen iki sany sapança
bardy.Şeýlelikde, şol usul boýunça biz iki tapgyr bolup, yzly-yzyna alty gezek atyp
biljekdik. Emma, ol usul gerek hem bolmady, sebäbi ilkinji atyşda möjekler çabrap
çykan ýalyndan we gümpüldiden erbet gorkup sakga aýak çekdiler. Olaryň dört
sanysynyň kellesinden ok degen bolsa, birentegi ýaralanyp, ganyny sarkdyryp, garyň
ýüzünde besse-besse yz galdyryp aňyrlygyna gaçdy. Emma süriniň esasy bölegi
ýerinden butnaman durdy. Şol iki arada iň gazaply ýyrtyjylaryň hem adam sesinden
gorkýandygy baradaky gürrüňler ýadyma düşdi-de, ähli ýoldaşlaryma bogazyna
sygdygyndan gygyrmagy buýurdym. Ol gürrüňleriň jany bar ekeni. Biz gygyryşyp
başlanymyzdan möjek sürüsi yza çekilmäge başlady. Biz wagt ýitirmän olaryň üstüne
ikinji gezek ot açdyk welin, tokaýyň jümmüşine bakan ökjäni göterdiler. Şeýlelikde,
bize tüpeňlerimizi täzeden oklamaga maý boldy. Gyssagymyz öz ýanymyzdan
bolansoň, gaýtadan ýola düşdük.Tüpeňlerimizi ýaňy bir oklap, taýýarlanymyz hem
şoldy welin, ýaňky tokaýyň çep gyrasynda elhenç gopgun-zenzele turdy. Ol gopgun
biziň gidip barýan ýolumyzdan — hol aňyrlardan eşidilýärdi.
Iňrik garalyp, gije düşüp başlapdy, bu ýagdaý biziň üçin gowy däldi. Sesler
güýçlendigiçe, munuň şol wagşy ýyrtyjylaryň uwlaşyp, hyňranýan sesleridigine göz
ýetirdik. Birdenkä üç sany möjek sürüsi peýda boldy, biri çepimizde, beýlekisi
yzymyzda we üçünji süri bolsa öňümizdedi. Çaky, olar biziň daşymyzy gaban
ýalydy. Emma, şeýle-de bolsa, olar hüjüm etmänsoň, atlarymyzy ýüzin çapdyryp
çapdyryp, öňe howlukdyk. Ýol örän çarkandakly bolansoň, atlar diňe uly gorgunda
gidip bilýärdi. Şeýdip, biz düzlügiň aňry gyrasyndaky ikinji tokaýjygyň çetine baryp
ýetdik. Ýol şol ýerde tokaýjyga girip gidýärdi. Emma ol ýerde-de birtopar möjegiň
durandygyna gözümiz düşüp aljyradyk.
Birdenkä tokaýyň beýleki ujundan tüpeň sesi eşidildi. Ol tarapa seredenimizde eýerli,
jylaw dakylan bir atyň ýel ýaly çapyp gelýändigini, yzyndanam on alty, on ýedi sany
möjegiň okdurylyp, kowalap gelýändigini gördük. At kowguçylardan ep-esli arany
açypdy, ýöne ol aralygyň ahyrsoňy ýygrylyp, möjekleriň ony tutjakdygy şübhesizdi.
Ol şeýle hem boldy.
Atyň gaçyp çykan ýerine baranymyzda biz elhenç görnüşiň şaýady bolduk. Biz
ganhor ýyrtyjylara ýal bolan bir at bilen iki sany adam jesediniň üstünden bardyk.
Jesetleriň biri ýaňky tüpeň atanyňky bolmalydy, sebäbi onuň gapdaljygynda atylan
tüpeň ýatyrdy. Onuň kellesi hem-de göwresiniň ýokarky bölegi ýokdy.
Biz bu görnüşden biçak gorkduk we haýsy ugur bilen ýörejegimizi bilmän
ikirjiňlendik. Emma welin, möjekler kän wagt geçmänkä bize-de hüjüm etmäge
çemelenişip, awlajak bolup degre-daşymyzy galladylar. Olaryň sany üç ýüz dagy
barmyka diýýän. Bagtymyza, tokaýa girýän ýoluň biraz içiräginde, tomus wagty
çapylyp, çakymça, daşamak üçin üýşürilip goýlan äpet agaçlar bar ekeni. Men öz
otrýadymy derrewşol agaçlaryň arasyna ýerleşdirdim. Hemmämiz kese ýatan, uzyn
bir agajyň arka tarapyna geçdik. Meniň maslahatym bilen, biz atdan agdyk we
agaçlary berkitme edinip, üçburçluk ýasap goranyşa geçdik. Atlarymyzy bolsa,
üçburçlugyň ortasyna saldyk.
200
Biziň beýdenimiz tüýs jüpüne düşüpdir. Möjekler biziň üstümize şeýle bir çozuş etdi
welin, öňde-soňda şondan gazaply çozuş bolan däl bolsa gerek. Olar hyňranyşyp
topuldylar we berkitme hökmünde ulanýan uzyn agajymyzyň üstüne münüşip
ugradylar. Möjekleriň bu gahar-gazabynyň biziň arkamyzda duran atlara gönügendigi
görnüp durdy. Men öz otrýadyma iki tapgyr bolup ot açmagy buýruk berdim, birinji
atyşda şeýle bir gowy nyşana alypdyrys welin, birtopar möjek ýere serildi. Ýöne,
yzyny üzmän ok atmalydy, çünki yzdan gelýän möjekler öňdäkileri basgylaşyp, edil
melgun ýaly müňedekleşip gelýärdiler.
Ikinji tapgyr ot açanda möjekler bir säginen ýaly etdiler, men olar gaçyp giderler
öýtdüm. Ýöne şol säginişden soň, ýene-de ylgap gaýtdylar. Biz sapançalarymyz bilen
ýene iki ýola ok atdyk. Ýalňyşmaýan bolsam, şol dört atyşda on ýedi, on sekiz sany
möjegi öldürip, ýene şonçaragynyhem ýaraladyk. Emma olaryň yzy gutarar ýaly
däldi.
Oklarymyzyň munça çalt gutarmagyny islemeýärdim, onsoň Annany däl-de beýleki
hyzmatkärimi ýanyma çagyrdym. Annany çagyrmadygymyň sebäbi,biz atyşyp
başagaý bolup durkak, ol iňňän çalasynlyk bilen hem meniň, hem-de özüniň tüpeňini
täzeden oklap ýetişipdi. Şonuň üçinem, aýdyşym ýaly, beýleki hyzmatkärimi
çagyryp, eline bir şahgap däri tutdurdym-da, şol därini öňde ýatan agajyň üstüne
ýogyn zolak ýasap, boýdan-başa guýmagyny tabşyrdym. Ol tabşyryşym ýaly edip, işi
dynyp barýarka möjekler täzeden hüjüme geçip ugradylar. Birnäçe möjek agajyň
üstüne böküp mündi. Şol wagt men elimdäki atylmadyk sapançany därili zolagyň bir
çetine nyşanladym-da, därä ot berdim. Agajyň üstünde duran möjekler gyzyl ot bolup
tutaşdy. Ýedi-sekiz sanysy bolsa, oduň zarbyndan gorkup biz tarap böküp düşdi. Biz
olaryň şolbada läşini serdik. Beýleki möjekler mazaly gatlyşan garaňky howada hasda elhenç görünýän otdan gorkuşyp yza çekilişdiler. Onsoň men iň soňky okly
sapançalary birden atmagy buýruk berdim. Yzyndanam uly goh tutuzyp gygyryşdyk.
Möjekler guýruklaryny ýamyzlaryna gysdylar. Biz derrew bukalgadan çykyp hüjüme
geçdik we ýerde urnup ýatan ýigrimi töweregi möjegiň depesinden indik. Olaryň
barysyny gylyçdan geçirip taşladyk welin, netije biziň garaşyşymyz ýaly boldy.
Ýaraly möjekleriň çyňsaşyp uwlaşýan seslerine düşünen bolarly, sag galan möjekler
bizi taşlap, ýazzyny berdiler.
Biz çaknyşygyň başyndan aýagyna çenli jemi altmyş töweregi möjek öldürdik, eger
gündiz bolan bolsady, onda olaryň ýitgisi has-da agyr bolardy. Şeýlelikde söweş
meýdanyndan duşmany kowup çykaryp, biz ýaňadan ýola düşdük. Ýene-de bir liga
çemesi ýol ýöremelidik. Gidip barşymyza wagşy ýyrtyjylaryň tokaýyň içinde
uwlaşýan seslerini birnäçe gezek eşitdik. Kämähal olar gözümize görnen ýaly hem
bolýardy, ýöne gözüňi gamaşdyrýan gardan ýaňa anyk bilip bolanokdy. Bir sagat
gowrak wagtdan biz gije düşlejek şäherjigimize baryp ýetdik. Şäherde elhenç gorky
höküm sürýärdi, hemmeler ýaraglanypdy. Çaky, düýn gije möjekler bilen birnäçe aýy
bu ýere çozuş eden bolmalydy. Şäherjigiň adamlary gorkudan ýaňa, gije-gündiz,
esasan-da gije sakçy goýup, mal-garalaryny we özlerini goraýar ekenler.
Ertesi gün irden biziň ýolbeledimiz haly juda teňleşdi. Möjegiň dişlän ýerleri, eliaýagy güp ýaly çişipdi. Onuň ýola çykyp bilmejegi görnüp durdy. Şonuň üçinem,
201
bize täze ýolbelet tapmagyň ugruna çykdyk we onuň bilen Tuluza şäherine gitdik. Ol
şäher maýyl howaly, mes toprakly ajaýyp ýer ekeni. Indi ne-hä gardy, ne-de
möjekler. Şol zeýilli zatlardan dynypdyk. Tuluza şäherinde möjekler bilen guran
söweşimizi aýdyp beren mahalymyz, adamlar bize dagyň etegindäki uly tokaýda,
ylaýta-da ýerleri gar basanda onuň ýaly zatlaryň hemişe bolýan adaty wakalardygyny
gürrüň berdiler. Olar munuň ýaly ýowuz howada ol ýoldan bizi näteňet ýolbelediň
getirmäge ýürek edendigini, ol ýolbeledi nireden tapandygymyzy biljek bolup sorag
baryny ýagdyrýardylar. Möjeklere şam bolman sag-aman galandygymyza haýran
galýardylar. Atlaryň daşyna üçburçluk ýasap, özümizi goraýşymyz barada gürrüň
berenimizde, adamlar bizi juda köteklediler. Onuň ýaly ýagdaýda halas bolmak
umydynyň elliden bir ähtimallykdygyny düşündirdiler. Çünki möjekleriň guduz
açana dönmeginiň esasy sebäbi atlar ekeni. Olaryň bar aňy atlara giden bolmalydy,
ýogsam başga wagtlar olar tüpeňden juda gorkýan ekenler. Açlykdan halys aňkalary
aşyp, atlara ýetjek bolup, howp-hatary unudypdyrlar. Üznüksiz ot açyp, üstesine-de
däri partladyp, üstün çykmadyk bolsak dagyn, onda olar biziň barymyzy tike-tike
edäýjek ekenler. Gürrüňdeşlerimiz aslynda atyň üstünde oturyp ok atan bolsak, onda
möjekleriň üsti adamly atlara golaýlamaýandygyny hem aýdyp berdiler. Juda
bolmasa-da, biziň hemmämiz atlarymyzy taşlap bir ýere jemlenen bolsak, möjekler
bar gahar-gazaplary bilen atlara hüjüm edip, biziňem ok-ýaragdan ýükümiz ýetik
bolansoň, arkaýyn bolmagymyz mümkin ekeni.
Özüm barada aýtsam, men ömrümde howp-hatary şondaky ýaly duýmandym. Üç
ýüzden gowrak aç ýyrtyjynyň agyzlaryny açyp, hyrlaşyp bizi iýmäge gelýändigini,
hiç hili gaçybatalga ýokdugyny görüp, indi işimiz gaýtdy diýip pikir edipdim. Galan
ömrüme dolanyp, şol daglardan geçerin öýdemok. Her hepde gaý-harasat gopjagyny
bilsem-de, deňizde müňlerçe ligalyk syýahat edeniň, beýdip guryýerde ýöräniňden
müň paý gowy ekeni.
Fransiýanyň içi bilen syýahat edenimde hiç hili üýtgeşik waka bolmady. Galan
zatlaram beýleki ýolagçy dostlarym menden has gowy edip gürrüň berýärdiler. Men
Tuluzadan Pariže gitdim, ol ýerde uzak eglenmän Kale portuna gaýtdym. Gyşyň iň
aňzakly döwründe ýüzüşe çykyp, 14-nji ýanwar güni Duwr şäherine sag-aman aýak
basdym.
Şeýlelikde, tükeniksiz syýahahatlarym tamam boldy we men öz ýanym bilen getiren
weksellerimi nagt pula öwrüp, gysga wagtyň içinde täzelikde gazanan ähli
baýlyklarymy öz elimde jemledim.
Meniň esasy ýol görkezijim we maslahatçym ýene-de şol öňki dul kempir boldy.
Iberen pullaryma minnetdarlyk hökmünde, ol meniň üçin öz zähmetini, aladasyny
gaýgyrmaýardy. Men islendik meselede oňa bil baglap, ähli baýlygyma serenjam
bermegi ynandym. Aslynda bu dogruçyl zenanyň halal wepadarlygy meniň ýüregime
örän uly ynjalyk berýärdi.
Soňra men Braziliýadaky plantasiýamy satmagy ýüregime düwdüm-de,
Lissabondaky köne dostuma ýörite hat ýazdym. Ol hem plantasiýamy iki sany täjire,
ýagny meniň dünýeden öten howandarlarymyň Braziliýada ýaşaýan ogullaryna teklip
202
edipdir. Olar teklibi kabul edip, otuz üç müň piastrlyk töleg puluny Lissabondaky
tanyşlaryna ugradypdyrlar.
Kapitan dostum satmak baradaky resminamany maňa iberdi, menem oňa gol çekip
yzyna ýolladym. Ol hem otuz iki müň sekiz ýüz piastry weksele öwrüp, maňa iberdi.
Ol şonda özüne bagyş eden ýyllyk ýüz moýdorym bilen, ogluna bagyş eden ýyllyk
elli moýdorymy tutup galypdyr. Söz berşim ýaly, olara plantasiýadan hem girdeji
gelip durmalydy.
Şeýlelikde men öz başdangeçirmelerden doly ömrümiň birinji bölegini tamamladym.
Ol Biribaryň dürli hikmetleri bilen bezelip geçip gidipdi. Onuň ýaly agyp-dönüp
duran ykbal öň hiç kime nesip etmedik bolsa gerek. Ol ýeňilkellelik bilen başlap,
ahyrynda bagtyýarlyk bilen gutarypdy we indi maňa geljek günler üçin umyt
berýärdi.
Islendik adam munuň ýaly eşretli güne ýetenimden soň, elbetde men howp-hatarlara
ýüz urmakdan saklanaryn öýtse gerek. Ýagdaýlar ugruna bolan bolsady, ol şeýle hem
boljakdy. Emma welin, men ykmanda durmuşa öwrenişipdim, ilkibaşda ne-hä
maşgalam bardy, ne-de bir ibaly dogan-garyndaşym. Baýdygyma seretmezden,
känbir tanyş-biliş hem edinmändim. Braziliýadaky plantasiýamy satan-da bolsam, ol
ýurdy hakydamdan çykaryp bilmeýärdim. Ganat baglap, uçup gidiberesim gelýärdi.
Adajygymda aýlanyp, şol jelegaýda galdyryp gaýdan görgüli ispanlarymyň ykbaly
bilen gyzyklanmak höwesim barha güýjeýärdi.
Hakyky dostuma öwrülen dul kempir meni niýetimden gaýtarjak bolup kän özelendi.
Ol şeýdip, meni ýedi ýyllap ýat ýurtlara gitmekden alyp galmagy başardy. Şol
döwrüň dowamynda men doganlarymyň biriniň iki sany çagasyny — jigilerimi öz
ýanymda sakladym. Olaryň ulusynyň az-kem mal-mülki bardy. Men ony jentlmen
edip ýetişdirdim we oňa baýlygymyň bir bölegini miras goýdum. Kiçi jigimi bir gämi
kapitanynyň ýanyna kömekçi edip belledim. Bäş ýyl geçensoň, onuň pähim-paýhasly,
dogumly, başarjaň ýigit bolup ýetişdi. Onsoň men oňa ajaýyp gämi berip, deňze
iberdim. Soň şol ýaş ýigit indi gartaşan hem bolsam, meni deňiz syýahatlaryna alyp
gitdi.
Aslynda belli bir wagt geçensoň men Angliýada ýerlemäge başlapdym.Iň esasy zat
— men ahryn öýlendim. Öýlenenim kem bolmady — iki oglum bilen bir gyzym
boldy. Emma, aýalym ir aradan çykdy. Şol wagtlar kiçi jigim Ispaniýa eden
ýüzüşinden pul baryny gazanyp dolanyp geldi. Ol daşymda pyrlanyp ýörensoň,
meniň çet ýurtlara gitmek baradaky höwesim bar zatdan üstün çykdy. Men hususy
söwdagär bolup, 1694-nji ýylda Günorta-gündogar Aziýa tarap ýüzüşe ugradym.
Bu syýahatymda men adadaky täze koloniýamy görmäge bardym. Özümden soň şo
taýda galan ispanlary gördüm. Olaryň we ol ýerde galdyrylan gozgalaňçylaryň
ýaşaýşy baradaky gürrüňleri diňledim. Gozgalaňçylar ilkibaşda ispanlary
äsgermändirler. Bular soňra bir ylalaşyp, bir sögüşip, bir birleşip, bir bölünip, garaz,
iş bolupdyrlar. Ahyrsoňunda ispanlar güýç ulanypdyrlar. Gözi gorkan gozgalaňçylar
basym mugyra gelipdirler. Ispanlar olar bilen deň bolman, ýene-de ylalaşykly
ýaşapdyrlar. Bu ýerde bolan dürli-dürli gürrüňleri sanap otursam, olaryň hekaýasy
hem bäri-bärde gutarmaz. Karib adalarynda ýaşaýan goňşy taýpalar telim gezek ada
203
çozuş edip, uly çaknyşyklar bolupdyr. Ispanlar adanyň tarp ýerlerini özleşdiripdirler.
Bäş sany ispan goňşy ada gidip, on bir sany erkek adam bilen bäş sany aýal-gyzy
ýesir edip getiripdirler. Şonuň üçinem men baran wagtym adada ýigrimi töweregi ýaş
çaga bardy.
Men adada ýigrimi gün töweregi boldum. Olara ähli zerur zatlary, esasan hem, ýarag,
däri, seçme, egin-eşik, abzal-gural berdim. Angliýadan alnyp gaýdylan agaç ussasy
bilen demirçi ussany adada galdyrdym.
Soňra men adany olara paýlap berdim. Eýeçilik hukugy meniňki bolmak şerti bilen,
her kimhalan ýerini saýlap aldy. Şeýdip, ähli işleri birlaý tertibe salanymdan soň,
adany taşlap gitmejekdiklerine söz berdirip, men olara doly erkberdim.
Şondan soň men Braziliýa degip geçdim. Ol ýerde ullakan ýelkenli gämi satyn aldym
we adada ýaşar ýaly ýene-de adam iberdim. Gämide ähli goş-golamlar, abzalgurallar, olardan başga-da ýedi sany aýal meşgala bardy. Olaryň hemmesi el işine
ökde, hyzmata gaýym aýal-gyzlardy. Ylalaşyp, oňşup bilseler, onda olar bilen goş
birikdirmäge adadakylara rugsat beripdim. Iňlisler barada aýdanymda, eger olar
ekerançylyk bilen meşgullanmakçy bolsalar, onda Angliýadan ähli gerekli zatlary we
aýal-gyzlary ibermäge söz beripdim. Men şol sözümde-de durdum. Her kimiň malmülki, hojalygy aýra bolansoň, adamlar yhlas bilen zähmet çekip, adanyň akýürekli
ýaşaýjylaryna öwrülip gitdiler. Adanyň ilatyna Braziliýadan iberen gämimde bäş
sany bogaz sygyr, birnäçe goýundyr mekejin bardy. Soň bir gün ada ýolum düşende,
olaryň hem köpelip, ýaýrap gidendigini gördüm.
Adanyň durmuşynda her tüýsli wakalar bolupdyr. Bir gezek ýerlileriň üç ýüz
adamlyk goşuny adanyň üstüne çozup ekin meýdanlaryny weýran edipdir. Adanyň
ilaty iki esse agdyklyk edýän duşmandan, ilkibaşda, ýeňlişe sezewar bolup, bir adam
ýitirip, yza çekilmeli bolupdyr. Emma, okeanda aýylganç tupan turup, ýerlileri
gaýyklary-zady bilen suwuň teýine iberensoň, adalylar galan-gaçan duşmanlary bir
künjege gabap gyrypdyrlar. Iki-ýeke diri galanlaram açlykdan ölüpdir. Şeýlelikde,
adanyň ýaşaýjylary ekin meýdanlaryny täzeden bejerip, ekerançylyga başlapdyrlar.
Olar henizem asuda durmuşda ýaşap ýörler.
Bu zatlaryň ählisi, şeýle hem ondan soňky on ýylda başdan geçiren örängeň
wakalarym hakda hekaýamyň indiki böleginde gürrüň bererin.
Daniel Defonyň «Robinzon Kruzo» romany Ýewropa edebiýatynyň iň meşhur
eserleriniň biridir. Ol turuwbaşdan okyjylaryň söýgüli eserine öwrülipdir. Romanyň
1719-njy ýylda çap edilen birinji neşiri birnäçe günüň içinde satylyp gutarylýar, soňra
bir aýdan hem az wagtyň dowamynda ýene iki gezek gaýtadan neşir edilýär. Dürli
ýyllarda onuň näbelli kişiler tarapyndan biraz üýtgedilip göçürilen köpsanly
nusgalarynyň, şonuň ýaly-da, ýazyjynyň özünden bidin neşirleriniň peýda bolmagy
eseriň juda söýlüp okalandygynyň aýdyň mysalydyr.
Defonyň ýaşan zamanynda ýol ýazgylary görnüşinde ýazylan kitaplara isleg uly
bolupdyr. Ýazyjy hem şeýle eser ýazmagy ýüregine düwýär. Ol toslap tapan
syýahatlary baradaky ýazgylarynyň üstünlik gazanmagy üçin olary öz adyndan dälde, şonuň ýaly syýahatlary, hakykatdan hem, amala aşyrmaga ukyply biriniň adyndan
neşir etdirse, gowy boljagyny duýupdyr. Gämibaşy Wuds Rojersiň «1708-nji we
204
1711-nji ýyllaryň aralygynda dünýäniň töweregine edilen syýahat» atly eseriniň ikinji
neşiri Defony ýüregine düwen işine amal etmäge gylawlandyrypdyr. Bu eseriň bir
ýerinde dört ýyl dört aýlap adam-garasyz adada ýeke özi ýaşan Aleksandr Selkirkden
söz açylýar. Onuň asly şotlandiýaly bolup, bir döwürde, hakykatdan hem, deňizçilik
edipdir. Gämibaşy bilen sözüniň azaşandygy sebäpli Selkirki Ýuwaş ummanynda —
Çiliniň golaý-goltumynda ýerleşýän adam-garasyz Huan Fernandes adasynda
gämiden düşürip gidýärler. Şondan dört ýyl dört aý geçeninden soň, ony Wuds Rojers
öz gämisine alyp, ýalňyzlykdan halas edýär. Aleksandr Selkirkiň egninde geçi
derisinden egin-eşigi bolup, adam sypatyny ýitireňkirlän eken, hatda gürlemegi-de
unudaňkyrlapdyr. Londona dolanyp gelen Selkirk uly meşhurlyga eýe bolupdyr. Belli
publisist Riçard Stil onuň bilen duşuşyp, özünde galan täsirleri «Angliýaly»
žurnalynyň okyjylary bilen paýlaşypdyr. Daniel Defonyň hem Selkirk bilen
duşuşandygy barada onçakly ygtybarly bolmadyk maglumat bar.
Özüniň edebiýat ogurlygynda günälenilmezligi üçin, Defo öz gahrymany Robinzonyň
başdangeçirmelerini has irki döwür bilen (1659-1687-nji ýyllar) baglap, onuň düşen,
gowy öwrenilmedik yns-jynssyz adasynyň Orinoko derýasynyň gözbaşynyň
golaýynda ýerleşendigini ýazypdyr. Selkirk bolsa Huan Fernandes adasynda 17041709-njy ýyllarda ýaşapdyr.
«Robinzon Kruzo» romanynyň esasynda ýatan taglym ilkinji gezek arap ýazyjysy Ibn
Tufaýlyň «Han ibn Iokdan» atly filosofik romanynda öz beýanyny tapypdyr. Ýazyjy
bu eserini XII asyrda ýazypdyr. Roman 1671-nji ýylda Oksford uniwersitetinde latyn
diline, 1708-nji ýylda bolsa iňlis diline terjime edilipdir. Maglumatlara görä, Daniel
Defo şu eserden hem habarly bolupdyr.
Daniel Defonyň «Robinzon Kruzo» romany iňlis dilinden türkmen diline dolulygyna
ilkinji gezek terjime edilip, okyjylara hödürlenýär.
I bap
Men 1632-nji ýylda Ýork şäherinde, çet ýurtdan göçüp gelen gurply maşgalada
dünýä indim. Kakam asly Bremenden bolup, ilkibaşda Hall şäherinde ýerleşipdir.
Söwdadan uly baýlyk toplansoň, kesbini taşlap, Ýork şäherine göçüp gelipdir, şol
ýerde hem öýlenipdir. Ejem şol sebitde diýseň abraýly maşgala hasap edilýän
Robinzonlardan eken. Şonuň üçin maňa-da Robinzon Kroýsner diýip at dakypdyrlar,
emma iňlisleriň daşary ýurt sözlerini ýoýmak edähedi sebäpli, indi bize Kruzolaryň
maşgalasy diýýärler. Şodur-şodur, özümizem familiýamyzy şol görnüşde ulanýarys;
tanyş-bilişlerimem maňa hemişe şeýle ýüzlenýär.
Meniň iki agam bardy, olaryň biri köneden adygan, polkownik Lokhardyň
serkerdelik edýän Flandriýadaky iňlis pyýada polkunda gulluk edýärdi,
podpolkownik harby çini bardy. Ol ispanlar bilen bolan Dunkerk söweşinde wepat
boldy. Kakamdyr ejemiň başyma düşenlerden hiç hili habar-hatyrynyň bolmaýşy
ýaly, menem ikinji doganyma näme bolanyny hiç wagt bilip bilmedim.
Maşgalada üçünji ogul bolamsoň, maňa kesp-kär öwreden bolmady, kellämde welin,
dürli hyýallar at salýardy. Bireýýäm gojalan kakam maňa birneme bilim beripdi, öýde
205
terbiýeläpdi, şäher mekdebine gatnadypdy. Onuň menden hukukçy çykar tamasy
bardy, meniň welin, deňizçi bolmakdan başga käre höwesim ýokdy. Deňze bolan
höwesim zerarly kakamyň islegini hasyl etmekden, has beteri hem onuň pentlerini
berjaý etmekden bütinleý ýüz öwürdim. Ejemiň özelenip şunça ýalbaranyna,
dostlarymyň maslahatlaryna pisint hem etmän, başyma düşjek hasratly täleýden
bihabar, öz eňegime tutdum.
Pähim-paýhasy, agraslygy bilen tapawutlanýan kakam baş goşmakçy bolýan kärim
barada maňa çynlakaý, ýerlikli öwüt-ündew berýärdi. Bir gün irden meni öz otagyna
— bognagyry keseli sebäpli ýarawsyz ýatan ýerine çagyryp, bu meselede maňa
ýürekden ýalbar-ýakar etdi. Il-günüň arasynda abraýly ýaşap, yhlasly zähmet çekip,
baýlygymy köpeldip, eşretli ýaşaýşyň hözirini görüp ýörmeli halyma, sergezdanlyga
ýüz urmagyma, mähriban öýümizi, dogduk depämizi taşlap gitmegime nämäniň
sebäp bolýanyny sorady. Başdangeçirmelere kowalaşyp ýat ýurtlara gidýän
adamlaryň ýa-ha bialaç tuwmaýakdygyny, ýa-da adaty durmuşa kybap gelmeýän
işlere ýüz urup, has uly baýlyga çapýan, meşhurlyga kowalaşýan şöhratparazdygyny
aýtdy. Emma şol zeýilli zatlaryň meniň üçin ýa-ha elýetmezdigini, ýa-da gaty peslik
boljagyny; ýaşaýyşdaky ornumyň ortagürp, başgaça aýdanyňda, sada durmuşyň
ýokarky derejesidigini düşündirdi. Özüniň köp çarşenbäni başdan geçirip, köp zada
göz ýetirişi ýaly, şol wagtky hal-ýagdaýymyzyň dünýäde iň gowusydygyny,
adamzadyň bagtyna iň bir muwapygydygyny, pes gatlagyň gam-gussasyndan,
kösençliklerinden, agyr zähmetinden we hupbatlaryndan daşdygyny, ýokarky
gatlaklara mahsus tekepbirlik, kaşaňlyk, şöhratparazlyk we bahyllyk ýaly
derdeserleriň bolsa bizde ýokdugyny ýanjap aýtdy. Şu güzeranymyzyň bagtdygyna
düşünmek üçin bolsa oňa gözi gidýän adamlaryň hal-ahwalyndan çen tutmagyň
ýeterlikdigini, hatda korollaryň hem beýik işler üçin dünýä inmegiň hesretini çekip
dady-perýat edýänini, «Iki jähennemiň — peslik bilen beýikligiň arasyndan, orta
gürpden orun berlen bolsady» diýip ahmyr çekýänini, muny hatda akyldarlaryň hem
ne garyplyk, ne-de baýlyk barada dileg etmäniniň tassyklaýanyny öwran-öwran
aýtdy.
Durmuşyň kynçylyklaryny ýokarky we pes gatlaklaryň paýlaşýanyny, orta gürpdäki
adamlaryň paýyna bolsa, betbagtlygyň has az düşýänini hem-de olaryň begzadalar we
pukaralar ýaly, keç ykbala sezewar bolmaýanyny; bir tarapdan, keýpi-sapa, kaşaňlyk,
hetden-aşmalar ýa-da beýleki bir tarapdan, agyr zähmet, mätäçlik, ýaramaz, ýeterýetmez owkat zerarly, ýaşaýyş terzleriniň tebigy netijesi bolan agyr kesellere
ýolugýan adamlara garanyňda ortahal kişileriň hatda synalarydyr janlarynyň belabeterlerden has köp aman galýanyny; ortaça gün-güzeranyň ähli gowy zatlaryň,
keýpiçaglygyň sakasydygyny; parahatlyk bilen bolçulygyň oňa hemra bolýanyny;
aramlygyň, salykatlylygyň, asudalygyň, jan saglygynyň, göwnaçyklygyň, her dürli
ýakymly güýmenjeleriň hem-de üýtgeşik horramlygyň şu hili ortagürp ömür sürýän
adamlara mahsusdygyny, şeýle bolanda ortahal adamlaryň bu ýalançyda parahat
hem-de imisala ýaşap, armansyz ötüp gidýänini, el hem akyl zähmetiniň güzabyny
gerdeninde çekmeýänini, bir döwüm çörek üçin gul bazarynda satylmaýanyny, janyň
aramyny, beden rahatlygyny bozýan çykgynsyz ýagdaýlardan güzap çekmeýänini,
206
ne-hä bahylçylygyň alawynda, ne-de şan-şöhrata höwes etmegiň közünden pynhan
ýerde ýeke ýanmagyň derdi zerarly tütäp ýörmeýänini, muňa derek olaryň ýeňil
şertlerde bu dünýäden muşakgatsyz geçip gidýänini, ünji-aladasyz durmuşyň hözirini
görýänini, özlerini bagtly duýýanyny hem-de gündelik tejribeleri arkaly muňa has
çuňňur göz ýetirmegi öwrenýänini ýeke-ýeke sanady.
Soňra bolsa, kakam oglanlyk etmezligimi, ykbalyň hem-de durmuşyň bu güne çen
menden sowlup geçen agyr ýagdaýlarynyň çoçgaryna çolaşmazlygymy; bir döwüm
çörege mätäç däldigimi, meniň üçin janyny aýamajagyny, dek şu wagt ündäp oturan
durmuş ýoluna girmegim üçin elinden gelenini gaýgyrmajagyny; eger şonda-da işim
şowlamasa ýa-da bagtym gara bolsa, onda munuň sebäpkäriniň şum täleý hem-de öz
ýalňyşlygym boljagyny erjellik bilen, diýseň mähirli düşündirmäge durdy. Özüme
diňe zyýany degjek telek işlere goşulmazlygymy maňa öňünden duýdurmak bilen, ol
öz borjuny ýerine ýetirip, ähli jogapkärçiligi öz boýnundan aýyrdym etdi. Gepiň
külesi, eger-de oňa hä diýäge-de öýde galyp, öý-işik bolup gitsem, ol maňa kömegini
gaýgyrmajakdy, emma başymdan külpet inse welin, işime goşulyşmakçy däldi.
Gepiniň ahyrynda kakam maňa uly doganymy mysal edip görkezdi, ony Niderland
urşuna ibermejek bolup, edil meni raýymdan gaýtarjak bolşy ýaly, näler jan edipdir.
Ýöne ýalbar-ýakaryň haýry bolmandyr: doganym göçgünli arzuw-hyýallar bilen
goşuna gaçyp gidip, söweşde wepat bolupdyr. Meniň üçin doga-dileg etmegini hiç
haçan bes etmejegini, ýüregime düwen niýetimden dänmesem welin, Ýaradanyň
meni ýalkamajagyny, kakamyň pendi-nesihatyny tutmanyma ahyr bir gün ahmyr
etjegimi, emma şonda, megerem, dadyma ýetişere adam tapylmajagyny aýdyp,
kakam sözüni soňlady.
Özi aňmasa-da, şol soňky sözlerini welilik bilen aýdan mahaly, esasan hem,
çaknyşykda wepat bolan doganymy mysal getirende, ýaňaklaryndan gözýaşynyň
syrygýanyny gözüm bilen gördüm. Kakam görgüli bir gün toba gelmeli boljagymy,
ýöne şonda maňa adam oglundan dalda bolmajagyny aýdan pursady bolsa,
tolgunmakdan ýaňa titräp, ýüreginiň hasratdan pürepür bolanyny, ýeke agyz
gürlemäge rowgatynyň galmanyny aýtdy.
Men şol gürrüňe gaty bozuldym, nalaç, mundan beýläk gaýry ýurtlara gitmek
hyýalymy goýbolsun edip, kakamyň isleýşi ýaly, öý-ojak bolmagy ýüregime
düwdüm. Arman, birnäçe gün geçensoň, bar zat «şertim şahyma» diýleni boldy.
Gepiň tümmek ýeri, şondan birnäçe hepde geçensoň, kakam indi aýagymdan
asylyşmaz ýaly, ondan gaça durmaly diýen netijä geldim. Emma indi ilkibaşdaky
ýaly dyzmaçlyk etmeli däldigime düşündim, onçakly alňasamadym. Bir gün keýpi
kökräkdir öýden gezegim ejemi bir gyra çekdim-de, oňa älem-jahana keşt etmegi
küýümden çykaryp bilmeýänimi, şol zerarly haýsy bir işiň başyny tutsam hem,
soňuna çenli sabyr-takatymyň ýetmejegini hem-de iň gowusy kakamyň meni öz
razylygy bilen goýbermegini, ýogsam başymy alyp gitjegimi aýtdym. On sekiz
ýaşanymy, bu ýaşdan soň, kesp-kär öwrenmegiň, aklawçynyň kätibi bolmagyň örän
giçdigini hem düşündirdim. Hatda bardy-geldi kätip bolaýanymda-da öz hojaýynyma
uzak hezil bermejegimiň köre-hasadygyny nygtap, synag möhleti gutarmanka, ondan
gaçyp, deňze gitjegimi, ýekeje gezeklik deňiz syýahatyna goýbermäge kakamy yryp
207
bermegini ejemden soradym, eger syýahaty halamasam, öýe dolanyp gelemsoň,
gaýdyp gitmejegimi aýtdym. Gaýdyp gelemsoň syýahata sarp eden wagtymyň iki
esse öwezini doljagyma äht etdim.
Bu sözlerime ejem ör-gökden geldi, bu barada kakam bilen gürleşmegiň netije
bermejegini, maňa nämäniň peýdaly boljagyny kakamyň özüniň örän gowy bilýänini,
razylyk bermejegini aýtdy. Onsoňam kakamyň munça öwütlerinden, sypaýy, mähirli
sözlerinden soň, henizem niýetimiň üýtgemänine ejem gaty geň galdy. Eger öz
aýagymdan palta salmak isleýän bolsam, onda dagy alaç ýokdugyny, ýat ýerlerde
heläk bolmagyma razy däldigini, «kakam garşy hem bolsa, ejemi-hä göwnedipdim»
diýmäge hiç wagt hakymyň bolmajagyny aýtdy.
Meniň üçin kakamdan towakga etmegi boýun almadyk hem bolsa, ejemiň bu gürrüňi
soň gylyny gymyldatman oňa aýdyp berenini bildim. Örän erbet ynjalykdan gaçan
kakam uludan demini alypdyr-da, oňa: «Bu oglanjyk öýde galan bolsa, bagtly bolup
bilerdi, alys ýurtlara gitse welin, şu dünýäde dogup-dörän iň bir biçäre mahluga
öwrüler. Men muňa öz razylygymy berip biljek däl» diýipdir.
Şol wakadan bir ýyl geçip-geçmänkä, erkinlige çykdym. Şoňa çenli belli-külli bir
hünäriň başyny tutmak baradaky ähli tekliplere hötjetlik bilen gulak asman gezdim,
gol bulap çagyryp duran, gije-gündiz arzuw edýän durmuşyma çyr-çytyr garşy
durýany üçin kakamdanam, ejemdenem öýke edýärdim. Ýöne bir gün Hall şäherine
keýpine gezelenje gidenimde, gaçmak baradaky pikiriň hyýalymda-da ýok mahaly,
kakasynyň gämisi bilen Londona ugrajak bolup duran bir dostum meni özi bilen bile
gitmäge yrmaga başlady. Ýol üçin kör-köpügimiň çykmajagyny aýdyp, deňizçileriň
tüýs hoşuna gelýän gowşak damarymdan tutdy. Ine, onsoň, kakamdanam, ejemdenem
soraşman, hatda olara ýekeje agyz habar hem ibermän, «dura-bara eşidişerler»
diýäge-de, ne-hä kakamyň ak patasyny alyp, ne-de maşgalamyz bolup Biribardan
medet diläp, başyma düşjek ýagdaýlarada, olaryň netijelerine-de pitiwa etmän, Taňry
şaýatdyr, şol bisähet gün, ýagny 1651-nji ýylyň 1-nji sentýabr güni Londona tarap
barýan gämä aýak basdym. Göwnüme bolmasa, hiç bir ýaş kakabaşyň başyna düşen
hupbatlar meniňki ýaly çalt gelen däldir hem-de uzaga çekmedik bolsa gerek.
Gämimiz Hall derýasynyň Humberde deňze guýýan ýerinden çykan badyna, ýel
öwsüp, deňiz eýmenç möwç urup başlady. Şol wagta deňiç deňze çykyp görmämsoň,
halym harap bolup, ýüregime aralaşan gorky diýip-aýdar ýaly bolmady. Men telek iş
edenim, kakamyň öýüni nähak taşlap gaýdanym hem-de perzentlik borjumy ýerine
salmanym sebäpli Perwerdigäriň adalatly jezasynyň başymdan ineni barada çynlakaý
oýlanyp ugradym. Enem-atamyň ähli öwüt-nesihatlary, kakamyň gözünden syrygan
ýaş, ejemiň özelenişi gaýtadan ýadyma düşdi. Heniz gaýzykmadyk wyždanym bolsa
ündew-maslahatlary äsgermezlik edenim, Biribaryň we kakamyň öňündäki borjumy
bozanym üçin maňa gyjalat baryny berýärdi.
Şol barmana tupan güýjedi, deňizde mähnet tolkunlar çarp urýardy, şeýle hem bolsa
bu harasat şol wagta çenli, hatda şondan birnäçe gün geçensoň görenlerime
düýbünden meňzemeýärdi. Ol henize-bu güne çenli munuň ýaly zada duşmadyk
ýaşajyk deňizçini haýykdyrmak üçin ýeterlikdi. Üstümize sürnüp gelýän her tolkun
bizi ýuwdaýjak ýalydy. Gämi her sapar, tolkunyň aşagynda galyp, deňziň girdabyna
208