Robinzon Kruzo - Turkmen - 04

berip, harasadyň eýmenç gazabyna boýun syndyk. Şol on iki günläp janymyz gyl
üstünde, tolkunlar bizi haçan ýuwudarka diýşip şeýle bir gorkduk welin, heý, goýay!
Aslynda gämidäkileriň hiç haýsynyň diri galmak umydy ýokdy.
Aýylganç harasadyň üstesine, şol başagaýlygyň içinde bir deňizçini tropiki ysytma
tutup öldi, başga bir deňizçi bilen ýungany bolsa, tolkunlar holtumyna dolap aldy. On
ikilenji gün diýlende tupan birneme sabady, kapitanymyz başardygyndan gözegçilik
geçirip, çen bilen demirgazyk giňişligiň 11-nji gradusynda bolsagam, Keramatly
Awgustino burnunyň 22 gradus günbataryna gelip düşendigimizi takyklady. Görüp
otursak, biz asyl Gwiana kenarlarynyň ýakynyna ýa-da Braziliýanyň demirgazyk
bölegindäki Amazonka derýasynyň aňrysyna, şol töwereklerde Beýik Derýa diýlip at
berilýän Orinoko derýasynyň golaýjygyna baryp ýeten ekenik. Gämimiz mazalyja eýi
ýetip, çalam-çaş bolup, suw syzdyryp duransoň, kapitan maňa sala salyp, haýsy
kursdan ýüzerkäk diýip soraşdyrdy. Ol ýüzüniň ugruna Braziliýanyň kenarlaryna
bakan gaýtmakçy hem boldy.
Men muňa düýbünden garşy boldum. Onsoň ikimiz bile oturyp, Amerikanyň
kenarýaka kartalaryna birlaý göz aýlap çykdyk-da, ahyrsoňy tä Karib adalaryna
barýançak bize düşelge bolar ýaly ilatly ýer ýok diýen netijä geldik. Şonuň üçinem
gäminiň kursuny Barbados adasyna bakan öwürmegi müwessa gördük, şeýdip on bäş
günläp gidibersek, onçakly emgenmän Meksika aýlagynyň akymyndan sowa geçeris-
29
de, açyk deňiz bilen ýüzübiris diýip tama edýärdik. Barybir gämini birlaý elden
geçirip, özümizem göwnejaý bir dem-dynç alaýmasak, Afrika baryp ýeterimizden
ýetmezimiz ýakyn boljakdy.
Biz şol hyýal bilen, haýsydyr bir iňlis adasynyň üstünden düşüp, kömek soramagy
niýetläp, kursumyzy üýtgedip, günbatar-demirgazyk-günbatar tarapa sowduk. Emma
syýahatymyzyň täleýi başgaça ekeni. Demirgazyk giňişligiň 12-nji gradusynyň 18-nji
minuty bilen gidip barýarkak, ikinji gezek gaý-harasat gopdy-da, asman bilen deňzi
gapyşdyryp, gämimizi günbatarlygyna bakan dazyrdadyp, ummadan çykardy. Biz
söwda ýollaryndan şeýle bir alys ýerlere baryp düşdük welin, ýurdumyza dolanyp
barmaga beýle-de dursun, bardy-geldi deňziň gazabyndan sypaýsagam, indi bize
ýabany adamlara şam bolmak howpy abanýardy.
Şol başagaýlykda, harasat hem barha beterine tutup güwwüldeýärdi. Bir gün irden
daň saz berer uçurlary deňizçileriň biri bogazyna sygdygyndan zowladyp: «Ýer!» —
diýip gygyrdy, bizem nirelerde gezip ýörenimizi biljek bolup, bosuşyp kaýutadan
çykanymyz hem şoldy welin, gämi baraga-dan bir çägelik ýalpaga süsňäp urdy. Ol
şeýdip togtan badyna, äpet gomlar üstümizden şeýle bir zarp bilen golçuldap eňterildi
welin, biz hut janymyz bokurdagymyza gelip, ala-basga düşüp, ykyşak ýere
sümülişip, biri-birimize pugta gysylyşdyk. Biz ýalaw kimin gelip urulýan deňiz
tolkunlarynyň köpürjiginden penalanjak bolşup çyr-çytyr bolýardyk.
Şol hili ýagdaýa düşüp görmedik adama biziň nähili eýmenç haýygyp, aňkamyz
aşandygyny düşündirmek gaty kyn bolsa gerek. Biz nirede, bu gelip düşen ýerimiz
adamy ýa-da materikmi, adam-gara ýaşaýarmy ýa-da ýaşanokmy — bularyň
hemmesi bize näbellidi. Az-kem böwşeňlän hem bolsa, apy-tupanyň gazaby entekler
köşeşerli däldi. Harasadyň gopguny birhili gudrat bilen öz-özünden tapba
kesiläýmese, onda gäminiň sähelçe salym hem saklanyp bilmän, onuň zarbyna küluşak boljagynyň ujy iki däldi. Gepiň gysgasy, biz gözümizi petredip biri-birimize
dikanlaşyp oturşymyza, ölümimizi boýnumyza alyp, indi bu ýagty ýalançyda aljak
galamyz galmansoň, her birimiz kaýyllyk bilen o dünýä gitmäge taýýarlanýardyk. Şol
wagt bize basalyk bolýan ýekeje zat bardy, ol hem ätiýaç edişimiň tersine, gämi heniz
döwülmändi, kapitan bolsa, şemalyň ýatyşyp başlandygyny aýdyp gygyrdy.
Emma, şemal az-kem ýatyşýandyr öýtsek-de, barybir çägelik ýalpaga süsňäp giren
gämi eger-eger ýerinden gozganarly däldi, ýagdaýymyz şeýle çökder bolansoň, indi
her edip, hesip edip öz janymyzy halas etmekden başga alajymyz galmandy.
Harasadyň öňüsyrasynda gäminiň yzky böleginde bir gaýyk bardy, ýöne ol harasat
wagtynda ilki bilen rula baryp urlupdyr, soňundan bolsa tanapyny üzüp, ýa-ha gark
bolupdyr ýa-da deňiz bilen gaýyp gidipdir. Şonuň üçinem ondan ýaňa tamamyz tala
daňlan ýalydy. Bortda ýene bir gaýyk durdy, onam suwa nädip goýberjegiň
hyllallady. Ýöne indi eňekleşip oturmaga maý ýokdy, gäminiň wes-weýran boljak
pursady gaty ýakynlapdy, eýýämden «gämi omruldy» diýip, elewreşip ýörenlerem
bardy.
Şol aldym-berdimde kapitanyň kömekçisi gaýyga ýapyşdy-da, beýleki deňizçileriň
kömegi bilen bortdan aşak oklady; bizem sen-men ýok on bir adam bolup gaýyga
terslin-oňlyn böküşip münägede, onuň tanapyny şarpa kesip, Allany çagyryp, Ondan
30
medet diläp, özümizi çarp urýan deňziň ygtyýaryna goýberdik; apy-tupan ep-esli
kiparlan-da bolsa, deňziň mähnet gomlary güwwüldäp, bat bilen kenara baryp
urulýardy. Deňziň bu bolşuna gollandlaryň «den vild Zee» (wagşy deňiz) diýen sözi
jaýdar gabat gelýärdi.
Biziň ýagdaýymyz hakykatdan-da diýseň gözgynydy; däli-porhana dönen tolkunlaryň
gaýygymyzy uzak gidirmän agdaryp urjagy, barymyzy gutulgysyz suwa gapgarjagy
ikuçsuzdy. Ýelken ýazaly diýsek, ýelkenimizem ýokdy, bar bolaýanda-da, bize nepi
degjek däldi. Onsoň ýerli-ýerden haýdaşyp gaýygy kenara baka kürekläp başladyk,
ýöne edil dar agajyna äkidilip barýan dek ysgyn-mejalymyz gaçypdy, sebäp diýseň,
gaýyk kenara golaýlaşan badyna, tolkunyň zarbyna onuň tike-tike boljagyny
ählijämiz bilip durduk. Onsoň biz jan-tenden Allany çagyryşyp, kenara tarap ykdyryp
alyp barýan gaý-tupanyň astynda, ýetişibildigimizden kürekleşip, göni gelýän ajala
bakan alňasadyk.
Öňümizdäki kenar gaýalykmy ýa çägelikmi, kertmi ýa saýlykmy — biler ýaly däldi.
Sähelçe umyt uçgunyny berýän ýekeje zat bardy, eger gaýygymyz saý-sebäp bilen
nähilidir bir aýlaga ýa-da buhtajyga, ýa-da bolmasa derýanyň guýýan ýerine duşsa,
ol-da bolmasa, gury ýeriň yk tarapyndan ýanaşyp bilsek, şol ýerde tolkunlaryň has
asuda bolmagy ahmaldy. Ýöne barýan ugrumyzda ýaňkylara meňzeş zat asla göze
ilmeýärdi, gaýtam, kenara golaýladygymyz saýy, gury ýer deňizden bäş esse beter
eýmenç bolup görünýärdi.
Küreklere agram salyp, has dogrusy, ýeliň ugruna saga-sola gaýkyjaklap barşymyza,
çen bilen bir ýarym liga çemesi ýol geçendiris-dä, ine, birdenkä äpet bir tolkun dag
kimin çarpaýa galyp, ýeňse tarapymyzdan şeýle bir batly şaglap indi welin, biz
şolbada ahyrky pillämiziň dolanyny aňladyk. Tolkun gaýygy zarp bilen holtumyna
dolap aldy, biz: «Jan Alla!» diýmäge-de ýetişmän, göz açyp-ýumasy pursatda başlybarat suwuň teýine çümüp gitdik.
Suwuň aşagyna giden wagtym elimi-aýagymy ýitirip, aljyraýşym aýdar-diýer ýaly
bolmady. Ökde ýüzüp bilýän-de bolsam, birbada tolkunlaryň ýüzüne çykyp bilmän
tas hopugyp ölüpdim. Şol pursatda bir tolkun meni göterip aldy-da, kenara bakan epesli aralyga eltip zyňdy welin, şol tolkun yza gaýdansoň men gury ýeriň üstünde
galdym. Agzym-burnum deňziň şor suwundan dolany üçin, çala demim gelip
gidýärdi. Kenara çak edişimden has ýakyn durandygymy görenimden soň ýüregim
ýerine gelip, dogumlandym. Men emedekläp, dyzanaklap, hyk-çok edip ýerimden
turdum-da, ýene bir tolkun gelip, yzyma akdyryp ötägitmesin diýen gorky bilen
aldyranym bar ýaly, gury ýere bakan ylgaşladym. Emma tolkundan gaçyp sypmagyň
mümkin däldigine gaty basym göz ýetirdim; deňiz, ylla diýersiň, baýyr süýşen ýaly
bolup, gazap atyna atlanan duşman kimin ökjämi sydyrdyp, okdurylyp gelýärdi.
Meniň bolsa elim-aýagym diýenimi etmän, gymyldamaga mejalym galmandy.
Elimden geljek ýeke zat bardy, ol hem demimi tutup, başardygymdan suwuň ýüzünde
saklanjak bolmalydym. Soňra ýene dem alyp, güýjüm ýetdiginden kenara bakan
ýüzmelidim. Tolkunyň ilkibaşda beýgelip, meni şunça aralyga deňiç süýrekläp
getirişi ýaly, täze tolkunam yza gaýdyşyn meni alagada deňze bakan allaowarradan
çykararmykan diýip gara janym galmady.
31
Ala-gopgun bolup depämden gaýdan tolkun meni ýigrimi-otuz fut çemesi çuňluga öz
içine dolap aldy. Men biçak uly tizlik bilen hol aňrylara, kenara bakan wazlap
barýandygymy duýan dessime, demimi saklap, bar güýjüm bilen öňe tarap ümzük
atyp başladym. Demim içime dolup, ýarylara gezek gelen pursadymda, hernä
çöregim bitin ekeni, birdenkä özümiň ýokarlygyna galyp ugrandygymy aňşyrdym; iki
sekuntlyjagam bolsa, kelläm bilen ellerim suwuň ýüzüne zompa çykdy welin, bu
maňa uly goltgy boldy, men öwhüldäp dem alyp, edil tekge berlen ýaly boldum.
Onsoň biraz salym ýene-de suwuň aşagyna gitdim, ýöne bu gezek ol uzaga çekmedi.
Bir görsem, tolkunyň bady gowşap, yza gaýdyşyp başlapdyr. Men gaýtgynyň tersine
ýüzjek bolup, janhowluma suw peşeläp, gara-başagaý bolup durşuma, aýaklarymyň
ýere degendigini duýdum. Tolkun peselişensoň, demimi dürsemek üçin sähel salym
saklandym, eginbaşymdan joralanyp suw akyp durdy. Onsoň katdymy dikledim-de,
kenara tarap güýjümde baryny edip eňdim. Ýöne bu gezegem deňziň gazabyndan
gutulyp bilmedim, ol edil bolmajysy bolup, ary köýen ýaly yzymdan kowup ýetdi-de,
meni iki gezek dagyn pökgi ýaly oýana-buýana pyzyşdyryp, başyma müň dürli oýun
salyp, halys it alan sanaja dönderdi. Kenarýaka juda tekiz bolansoň, tolkun her sapar
meni göter-göter edip, öz gerşinde kelemenledip, has-da öňe alyp gitdi.
Soňky tolkun nädenem başyma ýetipdi. Ol meni alagada, ala-pažžyldy bolup, ýene
gury ýere çykaryp taşlady, has dogrusy, bir gaýa böleginiň ýüzüne şeýle bir batly
pylçap urdy weli, men seňseläp, edil ýöne süýnüp ýatyberdim. Urgy böwrüm bilen
kükregime degendigi sebäpli demim-demime ýetmän, sojap halys tapdan düşdüm,
eger şol pursatda ýene bir tolkun dagy gelen bolsady, onda men gyrk-gyrk edip,
kyrky sanap gidibermelidim. Ýöne, tolkunlar heniz gelip ýetişmänkä, men tüýs
wagtynda aýňaldym-da, suwa üstümi basdyrmajak bolup, gaýa bölegine iki elim
bilen mäkäm ýapyşyp-ýarmaşyp, garaz, mümkin boldugyça, tolkun yza çekilýänçä
demimi tutup saklanmagy ýüregime düwdüm. Kenar indi ýakynda bolansoň, tolkun
başdaky ýaly beýik däldi, onsoň ol yzyna gaýdýança men gaýany bagyrtlap
ýatyberdim. Tolkun çekilen badyna men şalp-şaraň bolup, suwumy sarkdyryp,
ýeňsämden ýagy gelýän ýaly bolup ylgadym-da kenara diýseň golaýladym. Şonuň
üçinem indiki tolkun yzymdan ýetse-de, barybir meni suwa çümdürip, açyk deňze
akdyryp äkidip bilmedi. Onsoň birneme ýüreklenip, ýene esli ylgaşlap, ahyrsoňy gury
ýere ymykly aýak basdym. Şatlygymyň çeni-çaky ýokdy. Men kenardaky gaýalyga
dyrmaşyp çykyp, gök otlaryň üstüne özümi goýberdim. Oturan ýerim howpsuzdy, ol
deňziň aýtymyndan ep-eslije daşda ýerleşýärdi.
Men sag-aman gury ýere çykaryp, janymy halas edeni üçin ýüzümi asmana göterip,
gudraty güýçli Allatagalla alkyş okap, Oňa şükür edip başladym. Şondan sähelçe
minut ozal hem umydym gyl ýuwdan ýalydy ahyryn. Şeýdip gabryň gädiginden
garap, soňundan aman galan bendäniň başdan geçirýän uly şatlygyny, begenjini söz
bilen beýan etmek ýeňil-ýelpaý zat dälmikä diýýän; şodur-şodur boýnundan syrtmak
geçirilip, dar agajyndan asyljak bolup duran jenaýatkäre günäsiniň geçilendigi
aýdylan mahaly, duýdansyz şatlykdan ýaňa o bendäniň ýeldirgäp, birden ýüregi
duraýmasyn diýip, ätiýaçdan gan alar ýaly hemişe bir lukmanyň taýýar bolup
durýandygy baradaky dessur men indi birjigem geň galdyrmaýar.
32
«Sebäbi duýdansyz gelen şatlyk hem, edil gam-gussa ýaly, ilkibaşda akylyňy
çaşyrýar».
Men öldüm-öldümde halas bolanyma ynanyp bilmän, iç-içime sygman, gollarymy
asmana galdyryp, kenarda ikibaka at salyp, okkessirme geçip ýörşüme, set müň dürli
bökjekläp, aşyr atyp, her hili oýunlar edip tüýs bolmajysy boldum weli, heý goýaý!
Şol ikiarada ardurja gark bolan ýoldaşlarym barada hem pikir edýärdim, öz
ýanymdan çen tutup, olaryň menden özge diri sypany bardyr öýtmedim; sebäbi,
şondan soň men gaýdyp olaryň birine-de duş gelmedim. Deňziň kenara zyňyp taşlan
üç sany şlýapasy, bir papagy, birem iki jübüt bitaý köwşi diýäýmeseň, biçäre
ýolagçylardan nam-nyşan ýokdy.
Çägelik ýalpakda saga-sola hallan atyp, çaýkanyp duran gämimize bakan esewan
etdim. Gazabyna bäs gelmän möwç urýan äpet tolkunlardyr dumly-duşa syçrap
gidýän ap-ak köpürjiklerden ýaňa ol çala göze kaklyşýardy. Gämi şeýle bir daş ýerde
durdy welin, men biçak haýran galyp: «Eý Allam! Gudratyňa haýran, nädip kenara
çykaýdymkam?» — diýip, öz ýanymdan içimi gepletdim.
Men ýüregim ýerine gelip, nepesim durlanansoň, nähili jelegaýa gelip düşenimi, indi
näme edip, näme işlejegimi anyklajak bolup sagyma-soluma ser salan badyma
şatlygym zym-zyýat boldy. Bir söz bilen aýdanyňda, asyl deňze çümüp gidenim müň
paý gowy boljak ekeni. Men süllümmaý ezilip, öl-myžžyk bolup durşuma çalşyrynar
ýaly ýeke eginbaşym hem ýokdy. Ne iýer ýaly zadym bardy, ne içer ýaly. Indi maňa
hor-homsy bolup ölüp gitmekden ýa-da gurda-guşa şam bolmakdan başga ýol
görünmeýärdi. Iň ketje ýeri bolsa, aw awlap, ölmez-ödi oňňut etmek ýa-da kastyma
düşen ýyrtyjy haýwanlardan goranmak üçin tüpeňim hem ýokdy. Umuman, ýanymda
bir-ä pyçak bilen şybykdan, birem içi azajyk temmäkili gutujykdan başga hiç zadym
galmandy. Barja paty-putym ana şolardy. Muny görüp, şeýle güýçli gaýgy-gama
batyp, ýüregim gysyp, hakyt dälirän ýaly boldum-da, men ümdüzime tutup,
usurgaýançam çar tarapa ýüwürdim. Eýýäm gün ýaşyp, garaňky üstümi basmarlap
barýandygy sebäpli, men eger bu jelegaýlarda gijelerine awuň gözlegine çykýan
ýyrtyjy haýwanlar bar bolaýsa, başymda nä dürli oýunlar goparka diýip, öz
ýanymdan elewräp oýlanyp başladym.
Şol wagt paýhas eden ýeke-täk çykalgam, şol golaýda ösüp oturan pihta agajyna
çalymdaş, ýöne tikenekli, gür ýaprakly belent bir agajyň üstüne çykmak boldy, men
onuň ýokary başynda oturyp gijäni geçirmegi ýüregime düwdüm. Nädip öljegimi ertir
görüberýäs-dä diýip oýlanýardym, sebäbi men ýaşamak üçin hiç hili ugur-utga
görmeýärdim. Onsoň içer ýaly az-kem suw tapdyrmazmykan diýip, kenardan
aňyrlygyna çärýek mil töweregi ýöräp gitdim. Men süýji suwly bir akar suwa duş
geldim welin, begenjimiň çägi bolmady. Çeşmäniň suwundan ganýançam içip,
yzyndanam ýüregimiň gurduny öldürer ýaly, azajyk temmäki çeýnän boldum. Soňra
bolsa agajyň ýanyna dolanyp gelip, derrew ýarmaşyp üstüne mündüm-de, birden
irkilip, aşak gütläp gaçmaz ýaly, özüme ýerjagaz ýasandym. Onsoň şahalaryň
birinden serdessä meňzäp duran keltejik taýak kesinip aldym-da, ýasan ýerjagazymda
jaýlaşyp oturdym. Ýadap halys lütüm çykansoň, men derrew uka gidipdirin. Meniň
33
ýerimde bolan bolsa, beýdip arkaýyn ýatyp biljek adam az-azdyr. Ertesi jahan
ýagtylyp, gün dogansoň, men hemişekilerden has şähdaçyk halda ukudan oýandym.
IV BAP
Gözümi açan wagtym daş-töwerek mazaly ýagtylyp, howa açylypdyr eken. Harasat
diňipdir, deňiz bolsa indi öňküsinden köşeşipdir. Emma meni iň geň galdyran zat,
deňziň daşgyny çägä batyp ýatan gämini gije ýerinden göterip gaýdypdyr-da, ozal
aýdyşym ýaly, düýn tolkunyň meni bat bilen pylçap uran gaýalygynyň edil
ýanjagazyna getirip goýupdyr. Indi gämi meniň gijäni geçiren ýerimden bary-ýogy
bir mil çemesi uzakda, hiç ýaňa gyşarman katdyny dikläp durdy, onsoň meniň gämä
baryp, iň bolmanda derdime ýaraýjak äňry-bäri zatlary alyşdyrasym geldi.
Men agajyň üstündäki tünejigimden çykyp ýere düşdüm-de, ýene bir ýola degredaşyma göz gezdirdim, ilki bilen gözüme ilen zat düýnki gaýygymyz boldy, şemaldyr
deňiz tolkunlary ony sag tarapymda, takmynan, iki mil töweregi aňryk kenara
çykaryp taşlapdyr. Men kenaryň ýakasyny syryp, gaýyga bakan birmeýdan pyýadalap
ýöredim, ýöne birdenkä gaýyk bilen aralykda ini ýarym mile ýetýän bir aýlag
öňümden keserip çykdy. Günümi görer ýaly oduk-buduk bir zatlar taparyn diýen
umyt bilen gämä münmegi niýetläp oturamsoň, gaýykly meseläni bir ýaňa goýup, yza
dolandym.
Gün öýleden agyp başlan çagy deňiz örän asudalaşyp, gaýtgyn şeýle bir peseldi
welin, men gäminiň çärýek mil alkymyna çenli arkaýyn ýöräp bardym. Ana, şol
ýerde bolsa ýaňadan ýüregim gyýylyp, dünýäm daraldy, asyl, gämiden düşmän
oturan bolsak, hemmämiziň sag-aman diri galjak ekendigimizi men indi aç-açan
görüpdim. Şonda barymyz başymyz bitin kenara çykardyk, men garamaňlaýam şu
wagtky bolşum ýaly bu janly-jemendesiz ýerde bir özüm somalyp galmazdym. Muňa
gynanyp, gözümden boýur-boýur ýaş gaýtdy, ýöne, boljak iş bolupdy. Men eýdipbeýdip gämä baryp ýetmegiň ugruna çykdym. Howa gyzyp, howur alyp durandygy
üçin, geýim-gejimlerimi çykaryşdyryp, suwa girdim. Ýöne, gäminiň ýanyna
ýetenimden soň, borta nädip münjegimi bilmän haýyr-heläk boldum. Ol ýalpaklykda,
suwdan ep-esli saýlanyp durdy, şonuň üçinem elýeterimde hiç hili ýapyşar ýaly ýeri
ýokdy. Suwy gulaçlap, gäminiň daşyndan iki gezek aýlanyp çykdym, ikinji
gezegimde bortuň want-putenslerinden aşak sallanyp, suwa degäýjek-degäýjek bolup
duran bir tanap gözüme kaklyşdy welin, şonuň ilkibaşda nädip gözümden sypanyna
gaty haýran galdym. Men batyp-çomup zordan onuň ujundan gysymlap tutup,
dyrmaşyp gäminiň burun tarapyndan paluba mündüm. Şonda gäminiň deşilip, trýumy
ep-esli suw basandygyny gördüm, emma ol çägelige ýa-da has dogrusy gyrmançaly
saýlyga ýanyny berip ýatyrdy, gäminiň yz tarapy ýokary galyp, burny suwy erňekläp
diýen ýaly durdy. Şeýlelikde, gäminiň yzky bölegi şol durşuna hiç hili suw degmän
galypdyr, ol ýerde ýerleşdirilip goýlan bar zatlar bolsa ezilmän, gury duran eken.
Özüňiz bilýäňiz, meniň birinji işim zaýalanan-u abat galan zatlary gözleşdirip,
tükelläp çykmak boldy. Ilki bilen gämidäki ähli azyk-owkatlaryň suw degmän guryja
durandygyny gördüm, onsoň içim eljuk diýip duransoň, çörek saklanýan ammara
34
girip, jübülerimi külçeden doldurdym-da, wagt ýitirmäýin diýip, aýagüstünde
gäwüşäp ýörşüme, galan işler bilen boldum. Uly kaýutadan bir çüýşe rom tapyp,
başyma çekdim welin, janym ýerine gelen ýaly boldy. Öňde bolsa edilmeli iş kändi.
Indi bar zatdan öňinçä derdime näçe diýseň ýarap biljek birgiden goş-golamy, azykengamy kenarýaka daşamak üçin maňa gaýyk gerekdi.
Ýöne, bolmajak zadyň arzuwyny edip, gol gowşuryp oturanyňdan hem peýda ýokdy.
Şonuň üçinem «gerek deregi ýykar» diýlişi ýaly, özüm bilimi berk guşadym-da, işe
girişdim. Gämide bir topar ätiýaçlyk agaç-ugaç, iküç sany uly bogaldak pürsi hem-de
birki sany stenga — bogaldak ujy bardy. Men sal gurunmagy ýüregime düwüp,
şolaryň ýeňilräklerinden aldym we akyp gidibermezligi üçin olary ýekän-ýekän ýüp
bilen daňyşdyryp, bortdan aşak okladym. Soňra bolsa, gäminiň gapdalyndan syrygyp
düşüp, olary özüme bakan çekdim-de, dört sanysyny uç taraplaryndan gabşyragada
mäkäm berkidip, sal ýasadym, iküç sany kelteräk tagtanam üstünden atanaklap
daňdym. Salyň üstünde arkaýyn ýöräp bolýardy, emma agaç bölekleri ýeňiljek
bolansoň mundan agyr ýüki göterip bilmejegi görnüp durdy. Şondan soň men
gaýtadan işe girişip, neçjaryň byçgysy bilen bir ätiýaçlyk stengany üç bölek edip
kesişdirdim-de, olary salymyň üstüne goşdum. Argynlykdan ýaňa halys
surnugypdym, emma men ähli gerek-ýaragymy birkemsiz jemlemek baradaky
umydymdan gujur-gaýrat alyp, öňde-soňda işlemedigimi işläp, ot-elek boldum.
Şeýdip ahyryn sal göwnejaý ýükleri götermäge taýýar boldy. Meniň indiki aladam
oňa nämeleri ýüklejegim, ýüklän zatlarymy deňziň tolkunlaryndan nähili edip
gorajagym barada boldy. Ýöne munuň üçin uzak pikirlenip oturmadym. Ilki bilen
göterip bilenimden tagtadyr nawlary salyň üstüne ýaýradyp basdym we iň gerekli
hasap edýän goşlarymy ölçerip-döküp, üç sany deňizçi sandygyny aldym-da, olaryň
gulpuny döwägede, içlerini boşadyp, aşak salyň üstüne düşürdim. Soňra bir sandyga
çörek, tüwi, üç tegelek golland peýniri, bäş bölek kakadylan geçi eti (ol biziň esasy
höregimizdi) hem-de gämide birwagt iýip gutaran guşlarymyzdan galan az-kem däne
we ş.m. azyk önümlerini saldym. Ol bugdaý bilen garylan arpady; ýöne ony
alakalaryň iýip, haraplandygyny bilemsoň, lapym gaty keç boldy. Ondan başga-da
men şkiperimize degişli birnäçe ýaşşik süýji şerap bilen bäş-alty gallon çemesi arak
tapdym. Bu ýaşşikleriň hemmesini şol durşuna üst-üste goýuşdyrdym, sebäbi olary
sandyga salmak gerek däldi, salaýyn diýenimde-de sygdyrjak gümanym ýokdy.
Şeýdip gümra bolup ýörşüme, deňiz asuda hem bolsa, birdenkä daşgyn başlady-da,
kenarda çägäň üstünde goýup gaýdan keltekçämi, köýnegimi we gursakçamy deňze
akdyryp äkitdi welin, gynanjymdan ýaňa doňup galdym. Şeýlelikde dyzyma çenli
ýetip duran zygyrdan tikilen jalbarym bilen jorabymdan başga eşigim galmady. Men
gämä ýüzüp gaýdamda olary çykarmandym. Onsoň men gämiden egin-eşik agtaryp
başladym-da, her tüýsli geýim-gejimiň üstünden bardym, ýöne diňe şol wagtlykça
geregimi alyp, galanyny goýdum, sebäbi meniň bar küýüm başga zatlarda, esasan-da
iş gurallaryndady. Men uzak wagt gözlänimden soň, agaç ussasynyň sandygyny
tapdym, ol meniň üçin hakykatdan-da bahasyna ýetip bolmajak olja boldy, ony şol
wagt bir gämi altyn-tylla berselerem, çalyşmazdym. Içinde umuman nähili abzal-
35
guralyň bardygyny çaklap bilýändigim üçin, ony gözden geçirjek bolup, wagt ýitirip
durmadym-da, alyp şol durşuna sala basdym.
Indi bolsa, ok-däri bilen ýaragyň aladasyny etmelidim. Uly kaýutadan iki sany ajaýyp
aw tüpeňi bilen iki sany sapança tapdym. Men şolbada bulary, gapdaly bilenem
birnäçe däri gutusyny, içi seçmeli kiçeňräk haltajygy hem-de iki sany köne poslan
gylyjy aldym. Gämide üç çelek däri bardygyny bilýänem bolsam, topçymyzyň olary
nirede ýygnap goýandygyny bilmeýärdim. Emma, iş edinip gözläp, ahyryn çelekleriň
üçüsinem tapdym, olaryň ikisi gury ekeni, üçünjisine bolsa, suw degipdir. Men şol iki
çelek bilen ýaraglary sala ýükledim. Şeýlelikde, «indi-hä ýükümi tutan bolsam
gerek» diýip öz ýanymdan oýlandym-da, «ýelken ýok, kürek ýok, rul ýok — indi
kenara nädip aşsamkam» diýip, kelle döwmäge başladym; sähel ýel turdugy bes,
barym-ýogum bilen bilelikde deňze düňderilip gidibermelidim.
Üç sany ýagdaý meniň göwnümi göterdi, birinjiden, deňiz aýna ýaly tekiz, asudady;
ikinjiden, ýokary beýgelýän daşgyn meni hökman kenara tarap äkitjekdi; üçünjiden
bolsa, kenara tarap ugurdaş, ýeňiljek şemal öwsüp durdy. Şeýle bolansoň, gäminiň
gaýygyndan galan iküç sany döwük kürek, sandykdaky abzallardan başga, iki sany
byçgy, palta bilen çekiç tapyp, ýanyma aldym-da, saly ýüzdürip başladym. Şondan
soň sal bir mil töweregi gowy ýüzüp gitdi; birdenkä, onuň ilki deňizden çykan ýerime
däl-de, birneme sowaşak barýandygyny gördüm. Onsoň, men kenarýaka bakan bir
akymyň bardygyny çaklap, şol ýerlerde ýüklerimi düşürer ýaly haýsydyr bir oňaýly
aýlagjyk ýa-da derýa bardyr diýip tama etdim.
Pikir edişim ýaly hem bolup çykdy. Basym meniň öňümde kiçeňräk bir aýlag peýda
boldy, görsem, men şol tarapa akýan bir güýçli akymyň üstünden barypdyryn. Men
saly başardygymdan ugrukdyryp, akymyň ortasynda saklanmaga çalyşdym.
Ýöne, şol ýerde tasdanam «gämim» ikilenç gezek gark bolýardy, eger şeýle bolan
bolsady, onda meniň çekjek gaýgy-hasratymyň çeni bolmazdy. Kenarýaka näbelet
bolanym sebäpli, salyň diňe bir gyrasy ýalpaklyga baryp süsdürildi-de, beýleki
gyrasy suwda böwür berip, magallaklap galdy welin, nädenem bar ýüküm şol gyra
bakan taýyp, suwa gaçypdy. Men bar güýjüm bilen arkamy sandyklara söýäp, olary
ýerinden gozgatmajak boldum, ýöne näçe dyrjaşsam hem, saly ýalpaklykdan çykaryp
bilmedim. Şol bolşumdan gymyldamaga milt edip bilmän, haýyr-heläk sandyklary
saklap durşuma, şeýdip ýarym sagat dagyn atan-satan bolup galyberdim. Şol ikiarada
daşgynyň suwy beýgelip, meniň salymy az-kem ýokary göterdi welin, ýene birsellem
wagt geçensoň, daşgyn hasam beýgeldi-de, sal ahyrsoňy çägelikden sypdy. Men
çägelige küregimi diräp, saly akyma bakan itekläp ugrukdyrdym. Men ony akymyň
ugruna goýberip, ahyrsoňunda bir derýajygyň guýýan ýerine baryp ýetdim. Onuň iki
ýakasy hem gury ýerrden ybaratdy. Akym bu ýerde örän çasly akýardy. Men kenara
ýanaşmak üçin amatly ýer peýläp, iki baka esewan edýärdim; derýanyň gözbaşyna
tarap deňizden onçakly daşlaşyp gidiberesim gelenokdy, sebäbi irde-giçde deňizde
gämi görerin diýen tamam bardy, şol sebäplem men çemine salyp kenara ýakyn
ýerleşmegi ýüregime düwdüm.
Ahyry, derýanyň sag kenarynda kiçijik bir buhtajyga gözüm düşdi, men hupbat
baryny görüp, zordan saly şoňa bakan gönükdirdim. Iň soňunda kenara şeýle bir
36
ýakynlaşdym welin, kürek suwuň düýbüne degip başlady, indi arkaýyn kenara
ýanaşyp biljekdim. Ýöne edil şol ýerde-de saldaky goş-golamlaryň ählisi tasdan suw
eňterilýärdi, çünki kenar biçak kert, has dogrusy eňňit bolansoň, baryp duraýar ýaly
ýeri ýokdy. Salyň bir gyrasy hälki ýaly kenarýaka urlup, ýokary galagada, beýleki
gyrasam peseläýse, meniň ýüküm ýene-de howp astynda galjakdy. Elimden gelýän
bar zat — daşgyn iň soňky hetdine ýetýänçä garaşyp, küregi misli labyr hökmünde
ulanyp, saly gozgatman, kenaryň alkymynda saklanmakdy. Men şol taýdaky bir
tekizje ýeri suw basar diýip çak edýärdim. Şeýle hem boldy. Suw ýeterlikçe galyp,
saly bir fut çemesi ýokaryk göteren badyna, men salymyny bermän şol ýerjagaza saly
ýüzdürip eltdim-de, iki sany döwük küregiň hersini bir ýanyna, suwuň düýbündäki
çägelige pugta kakyp, şol ýere ykjam berkitdim we tä daşgyn gaýdýança garaşyp
oturdym. Şeýlelikde, daşgyn gaýdansoň meniň salym ýükü zady bilen bilelikde gury
ýeriň üstünde galdy.
Meniň indiki işim degre-daşy gözden geçirip, ýurt tutunar ýaly hem-de her hili
ýagdaýda goş-golamlarymy üýşürip goýar ýaly oňaýly ýerjagaz agtarmak boldy.
Nirelere gelip düşenimi — materikmi ýa-da adamy, ilatlymy, ilatsyzmy; wagşy
haýwanlar jana howp salýarmy, salanokmy, heniz bilmeýärdim. Menden bir mil
çemesi aňyrda ýokarlygyna galyp gidýän, seleňläp oturan bir belent baýyr
görünýärdi. Ol megerem beýleki depeleriň üstüne abanyp, demirgazyga tarap gerişgeriş bolup uzalyp gidýän bolarlydy. Men ýanyma tüpeň, sapança, birem därili guty
alyp, şaýymy tutup, şol baýryň depesine köw salyp, aýlaň-çaýlaň etmäge ýola
çykdym. Örän kösenip, uly kynçylyk bilen baýryň çür depesine münen wagtym, men
öz keç ykbalymy görüp, birerbet boldum; asyl, dört bir tarapynda deňiz tolkunlary
owsun atyp ýatan bir ada düşüpdirin ekenim; allowarrada her ýerden bir somalyşyp,
deňizden çykyşyp duran iki-ýeke gaýalyk hem-de günbatar tarapda üç liga daşlykda
ýerleşýän, şul ada garanyňda kiçiräk iki sany adajyk bar diýäýmeseň, daş-töwerekde
gury ýer göze ilmeýärdi.
Bu adanyň heniz el degmedikdigine, hatda göräýmäne, adam-gara ýaşamaýandygyna
hem göz ýetirdim. Häzirlikçe görmedigem bolsam, wagşy ýyrtyjylar hem gürrüňsiz
bar bolmalydy. Men süri-süri bolup, uçuşyp ýören guşlary gördüm, ýöne olaryň
haýsy görnüşe degişlidigini, bardy-geldi awlaýan ýagdaýymda etiniň iýmäge
ýaramlydygyny, däldigini hem bilmeýärdim. Baýyrdan düşüp gelýärkäm, tokaýyň
çetinde beýik agajyň üstünde oturan bir uly guşy tüpeňledim. Men şol atyşy dünýä
döräli bäri ilkinji sapar atylan tüpeňdir öýtdüm; sebäbi, tüpeň göçüp-göçmänkä,
tokaýyň dumly-duşundan set müň dürli san-sajaksyz guş sürüleri güsürdäp, asmana
göterildi; olaryň her haýsysy öz heňinde owaz edişip, jakgyldaşyp-jürküldeşip, şeýle
bir gopgun baryny turuzdylar welin, heý, hoşuňa gelsin! Ýöne ol guşlaryň sesleri
gulagyma nätanyşdy. Awlan guşum barada aýdanyňda bolsa, men oňa laçynyň bir
görnüşimikä diýdim; onuň reňki diýjekmi, çüňki diýjekmi laçynyňka juda
çalymdaşdy, ýöne dyrnaklarynyň, penjeleriniň adaty guşlaryňkydan tapawudy ýokdy.
Onuň eti maslyk ýaly ekeni, iýip boljak däldi.
Şol açyşlaryma kanagat edip, salyň ýanyna gaýdyp geldim we ýüklerimi kenara
daşamaga başladym, günüň galanyny şol iş bilen başagaý bolup geçirdim. Gije näme
37
edip, näme işlejegimi, hatda nirede ýatyp dem-dynç aljagymy bilmeýärdim. Ýerde
ýatybersem-de boljakdy welin, nähilidir bir ýyrtyjy gelip bokurdagymdan agyz
uraýarmykan diýip ýöwselledim. Ýöne, soň-soňlar görüp otursam, gorkup oturasy zat
ýok ekeni.
Barybir, men kenara düşüren sandyklarymy, tagtalarymy daş-töweregime tegelekläp,
örüşdirdim-de, şol gije düşlär ýaly edip, çatma meňzeşje sümelge ýasandym. Naharşor barada aýtsam bolsa, hälki guş atan tokaýjygymdan ikiüç sany towşana çalym
edip duran jandaryň bökjekläp gaçyp gidendigini gördüm diýmeseň, garnymy otarar
ýaly ugur-utga görmeýärdim.
Emma indi men gämide galan, maňa nepi degäýjek biçak köp zady, aýratyn-da,
urganlary we ýelkenleri, başga-da, garaz şu ýere äkelip boljak bar akyr-ukurlary alyp
gaýtmak barada oýlanyp başladym. Şonuň üçinem eger bir bökdençlik bolmasa,
gämä ikinji gezek baryp gaýtmagy ýüregime düwdüm. Iň birinji gopjak harasadyň
gämini hökman kül-peýkun edip taşlajagyna gözüm ýetip duransoň, gämiden getirip
boljak bar zady tükel daşap gutarýançam, başga işleri bir ýaňa goýmaly etdim. Soňra
men saly yzyna alyp gideýinmi, gitmäýinmi diýip öz göwnüme geňeşdim. Ýöne ony
äkitmegi göwnejaý görmän, ozalky ýaly, gaýtgyn başlansoň gitmegi ýüregime
düwdüm. Emma bu gezek men gözenek çyzmykly köýnegim, zygyr balagym bilen