Robinzon Kruzo - Turkmen - 05

aýagymdaky çepegimden başga eşiklerimi çykaryp, sümelgede goýdum.
Men edil birinji gezekdäki ýaly edip, gäminiň bortuna mündüm; soňra bolsa, täze sal
ýasadym. Eýýäm tejribäm ýetik bolansoň, men ony tagaşyksyz edip ýasamadym,
onçakly agyr ýük hem ýüklemedim. Şeýle-de bolsa, men barybir derek tutdyryp
boljak zatlardan alyşdyrdym; ilki bilen neçjaryň ussahanasynda çüý bilen çytanakdan
tümmeklenen iküç sany meşik, bir uly towlaýjy, on-ýigrimi sany palta, iň esasysy
bolsa, çalgydaş diýilýän bahasyna ýetip bolmajak abzalyň üstünden bardym. Olaryň
barysyny gäminiň tophanasyna degişli başga zatlar, esasan hem, iki-üç sany külüň,
muşket oklaryndan doly iki sany çelek, ýedi muşket, ep-eslije därisi bilen ýene-de bir
aw tüpeňi, bir torba seçme hem-de bir düwünçek ýaprakly gurşun bilen bilelikde
üýşürip goýdum. Ýöne şol soňky düwünçek şeýle bir agyrdy welin, ony göterip,
bortdan aşyrmaga güýjüm ýetmedi.
Bulardan başga-da, elime ilen bütin geýim-gejimleri, ýene-de bir ätiýaçlyk ýelkeni,
bir torsallançagy, ýorgan-düşekleri aldym. Bulary sala ýükläp, agdarman-ýykman
kenara çykardym welin, edil ýagyrnymdan dag aýrylan ýaly boldy.
Kenardan uzakdakam iň bärkisi goýup gaýdan azyklarymy ýyrtyjylar duw-dagyn
edendir öýdüp, biraz ätiýaç edipdim, ýöne welin, dolanyp gelen wagtym hiç hili
myhmanyň aýak yzyna duşmadym. Ýöne sandyklaryň biriniň üstünde ýabany pişige
meňzeş bir jandar joňkaryp oturan eken. Men oňa golaýlaşan wagtym ol hol beýleräk
gaçyp, aýak çekdi-de keýerilip duruberdi. Soňra ol gorky-ürki etmän, äwmezeklik
bilen çöküne düşüp, indi bolsa, hamana diýersiň, meniň bilen tanyşasy gelýän ýaly
ýüzüme çiňerilip seredýärdi. Men oňa tüpeňimi çenedim welin, ol bu herekete
düşünmänsoň, maňa barmysyňam diýmän, ýerinden gozganjak hem bolmady. Onsoň
men aňrymda arta-süýşe zat bolmasa-da, gysganyp-gysganyp, ahyryn oňa bir bölejik
külçe oklap gördüm. Bolsa-da jomart ekenim. Ol külçäniň ýanyna baryp, ysgaşdyrdy-
38
da, derrew lak-luk atdy, soňra bolsa, aňrysyna ýaran bolarly, «ýene-de beräý» diýýän
ýaly maňa delmuryp seretdi. Men monça boldum, ýöne başga zat bermedim, ol hem
selk-selk edip öz ýoly bilen gidiberdi.
Ikinji ýükümi hem kenara getirip düşürenimden soň, därili çelekleriň agzyny açyp,
olary bölekläp daşamaga mejbur boldum, sebäbi ol çelekler mähnet uly bolansoň,
juda agyrdy. Şondan soň, men ýelkenlerden hem-de ýörite şol maksat bilen tokaýdan
kesişdirip getiren syrdam şahalarymdan kiçijik çadyr gurnamaga başladym. Günüň
ýa-da ýagşyň astynda zaýalanyp biljek ähli goş-golamlary çadyryň içine daşadym.
Adamlaryň ýa-da ýyrtyjy haýwanlaryň duýdansyz hüjüm etmeginden goranmak üçin,
boş ýatan sandyklar bilen çelekleri çadyryň daş-töweregine üsti-üstüne münderläp,
aýlap çykdym.
Şol işi birýüzli edip, gapynyň daş ýüzüne bir boş sandygy dikligine söýäp goýdum, iç
ýüzünden bolsa tagtalary germeşdirdim. Soňra ýere düşek ýazynyp, iki sany
sapançany başujumda, tüpeňimi bolsa gapdalymda goýdum. Bu halas bolanymdan
bäri ilkinji gezek ýorgan-düşekde ýatyşymdy. Telim günüň ýadawlygyndan ýaňa
halys bolup, gözüm bürlüp duransoň, uzakly gije hezil edip ýatypdyryn. Sebäbi düýn
gije örän az uklap, ertirligi bolsa, günuzyn gämiden şonça goş-göteli sala ýükläp
getirip, olary kenarýakada üýşürip goýmak üçin dik aýak üstünde gatyr ýaly işläpdim.
Indi näme gerek diýseň tapdyrýan bimöçber uly ammarym bardy, ýeke adam henize
çenli munça zat ýygnan däl bolsa gerek. Ýöne bular entek gözüme az görünýärdi;
şindi gämi şol öňki bolşuna abat durka, men alyp boljak ähli zatlary beýläme
geçirmek hökman diýip hasapladym. Şonuň üçinem her gün gaýtgynyň başlaryna
mähetdel men gäminiň bortuna münüp, aňry-bäri daşap başladym. Esasan hem,
üçünji gidişimde duş gelen urgandyr ýüpleri, inçe kendirleri, olardan başga-da ýelken
ýamamak üçin ulanylýan bir top kendir matany, ozalky sapar gämide galdyryp
gaýdan içi öl därili çelegimi kenara äkeldim. Bir söz bilen aýdanyňda, men
ýelkenleriň birini goýman sypyryp alyp, çadyra getirdim; ýöne olary kesişdirip,
bölek-bölek edip daşamaly boldum; çünki olar ýelken hökmünde indi derde ýarajak
däldi, ýöne mata hökmünde welin tüýs maňa geregidi.
Emma göwnümi göterip, ganat beren zat iň soňunda ekeni. Şeýdip gämä bäş-alty ýola
gidip gelip, indi-hä gämide alara-goýara zat galan däldir diýip pikirlenip otyrkam,
men atdanlykda içi külçeden dykylyp doldurylan äpet çelek, üç sany romly çelek, bir
guty şeker bilen bir çelek ýokary hilli bugdaý ununyň üstünden baraýmanmy! Meniň
begenjimiň çägi bolmady, sebäbi indi gämide suw degip zaýalanandan başga azyk
önümi bardyr öýdüp kelläme-de gelmeýärdi. Men mähetdel etmän çelekdäki külçeleri
çykaryp, ýelkene dolap, telim düwünçek edip daňyşdyrdym. Garaz şeýdip olaryň
hemmesini başybitin kenara getirip düşürdim.
Ertesi gün men gämä ýene-de bardym. Göterip biläýjek zatlarymy syryp-süpläp,
uşlyp ýaly zat goýman, gämini bireýýäm taňkyradyp taşlamsoň, bu gezek tanaplaryň
daşyna geçdim. Uzyn tanaplary güýjüm ýeter ýaly edip çapyşdyryp, gämiden iki sany
tanap bilen bir labyr urganyny, şeýle hem goparyp bilen demir-dükgülerimi bortuň
gyrasyna üýşürdim. Soňra bolsa, şprint ýelkeni bilen bizan-bogaldagyň reýlerini,
başga-da dişim ötäýjek nawlary kesip, çapyp, olardan uly sal ýasagada, hälki agyr
39
ýükleriň barysyny şonuň üstüne mas ýükläp, kenara alyp gaýtdym. Emma bu gezek
meniňki ugruna bolmady; meniň salym şeýle bir tagaşyksyzdy, üstüne şeýle bir agyr
ýük urulgydy welin, men öňki gezekler ýükleri düşüren aýlagjygyma giren mahalym,
ony ozalkylar ýaly çalasynlyk bilen ugrukdyryp bilmän, çamalagym çaşdy.
Şeýdibem, sal agdarylydy, menem ýüküm zadym bilen bilelikde suwa gaçdym. Özüm
barada aýtsam, bitimiň burny ganamady, çünki ýykylan ýerim kenara ýakyndy; ýöne
ýük barada aýtsam bolsa, onuň agramly bölegi, esasan hem, maňa uly kömegi deger
diýip tama eden demir abzal-gurallarym suwuň düýbüne çümüp gitdi. Her niçik-de
bolsa, daşgyn yza çekilen wagty, men tanaplaryň köpüsini, az-kem demir abzallary
itiň gününi görüp, kenara daşap çykdym; her gezek suwa çümüp, elim bilen ýer
sermäp ýörmek meniň halys haýymy alyp, ysgyndan düşürdi. Şondan soň, men gün
yrman gämä gatnap, hiç bir zady dannaman öz mesgenime daşadym.
Ada gelip düşenime ylaýyk on üç gün bolupdy, şu çaka çenli gämä on bir gezek
baryp gaýdyp, bir jübüt adam eliniň daşap biljek bar zadyny kenara getiripdim. Eger
howanyň asudalygy bozulman duran bolsady, onda tutuş gämini bölek-bölekden
arkaýyn daşap gutarardym. Ýöne, on ikinji reýse gitmäge taýýarlanyp ýören wagtym,
şemal turup ugrandygyny gördüm. Barybir, men gaýtgyn başlansoň, ýene-de gämä
mündüm. Men kaýutany elek-soky edip dörüp çykandygym sebäpli, indi idili zat
duşar öýtmän durkam, birdenkä iki sany çekerli bir şkafjygyň üstünden bardym;
çekerleriň birinden üç sany päki, ullakan gaýçy hem-de on-oniki sany pyçakdyr
çarşajyk; beýleki çekerden bolsa, jemi otuz alty funta barabar ýewropa we brazil
teňňeleri, az-kem piastr hem-de altyn-kümüş çykdy.
Bu pullary görenimde, men öz ýanymdan ýylgyryp: «Päheý-de welin! — diýip
goýberdim, — sen nämä derkar diýsene? Sen gyzan bazarda gara pula geçjek däl,
egilip, ýerden götereniňe degmeýärsiň. Şu pyçaklaryň ýekejesi tutuş topbagyňdan
müň esse gowy. Sen nä gara-görgim diýsene; ýatyber şol öňküje ýeriňde, isleseň dikbaşaşak deňziň düýbüne bök, menden saňa haraý bolmaz!» Ýöne, birsellem böwrüme
diň salyp duramsoň, teňňeleriň barysyny bir bölek ýelkene dolap, ýanyma aldym.
Soňra sal ýasamaga hyýallanyp, işe çemeleşen mahalym, asman garalyp, kenarýaka
tarapdan şemal öwüsmäge başlady. On bäş minutdan onuň yzy örän güýçli ýele
ýazdy. Ýel kenar tarapdan öwsüp durka, sal ýasan bolup oturmagyň bihuda
boljakdygyna basym düşündim. Tolkunlar beýgelmänkä, hökman kenara baryp
ýetmegim zerurdy, ýogsam kenara aşyp bilmezligim gaty ähtimaldy. Şeýlelikde, men
özümi suwa oklap, gämi bilen çägeli kenaryň aralygyndaky suw zolagyndan ýüzüp
geçdim. Bir görseň ýanyma alan akyr-ukurlarym, bir görseňem gabat-garşymdan
urýan tolkunlar, garaz, ýüzüp geçmek maňa hupbat baryny berdi. Ýel bolsa sähel
salymda güýjäp, heniz daşgyn ýokary galmanka, harasada öwrüldi.
Ýöne ol wagta çenli men eýýäm çaklaňja çadyrymda, bar baýlygymy daşyma
üýşürip, arkaýyn ýatyrdym. Uzak gije dynuwsyz gaý turdy. Ertesi jahan ýagtylyp,
gün dogansoň, seredip görsem gämiden nam-nyşan galmandyr! Men birbada
howpurgajak boldum, ýöne gämidäki gerekli zatlaryň barysyny wagt ýitirmän, haýalýagallyk etmän alyp gaýdandygym ýadyma düşüp, ýüregim ynjaldy. Hakykatdan
40
hem, has köp wagtym bolsa-da, barybir indi gämide meňki bolsun diýer ýaly suwytly
zat galmandy.
Şondan beýläk men gämi barada, onda galan uşak-düşek närseler barada
pikirlenmämi goýdum. Ýöne tolkunlaryň onuň galan-gaçan böleklerini kenarýaka
çykaryp taşlan bolmagy hem mümkindi. Hakykatdan hem kenarýakada gäminiň her
tüýsli agaç-ugaçlary dagaşyp ýatan ekeni, emma olaryň maňa onçakly peýdasy
degmedi.
Bardy-geldi ýabany adamlar tapylsa, ýa-da eger adada wagşy haýwanlar ýaşaýan
bolsa diýip, indi meniň bar oý-pikirim şolardan özümi goramak barada boldy. Men
uzak wagtlap «nähili edip goranmaly, nähiliräk öý gurunmaly — ýeri köwüp, gowak
gazynmalymy, ýa-da ykjam bir çadyr gurnamalymy» diýip kelläm halys huma döndi.
Ahyrsoňy, men şolaryň ikisini hem gurmaly diýen netijä geldim. Öýümi guruşym
barada gürrüň berip, ony birneme suratlandyrsam kem bolmazmyka diýýärin.
Şu wagtky oturan ýerimiň ýurt tutunmaga ýaramly däldigine men basym göz
ýetirdim, sebäbi ol deňziň edil alkymyndaky batgalyk çöket ýerde ýerleşýärdi. O taýy
saglyga-da zyýanly bolarlydy. Ýöne, iň esasy zat, — onuň gara-görnüminde süýji
suw ýokdy. Şeýle bolansoň, men saglyga we ýaşamaga has çemeli mesgen gözläp
tapmagy ýüregime düwdüm.
Men häzirki ýagdaýymda öý üçin derwaýys bolup durýan birnäçe meseläni göz
öňünde tutdum: birinjiden, ol süýji suwly, saglyga oňaýly ýerde bolmalydy; ikinjiden,
günüň jöwzasyndan goramalydy; üçünjiden, ol meni isle adam bolsun, isle haýwan,
her tüýsli wagşy ýyrtyjydan penalamalydy; dördünjiden bolsa, ol ýerden deňiz
görünýän bolmalydy, çünki Alla garaşyk edip, bu adanyň üstünden bir gäminiň ýoly
düşäýse, halas bolmak mümkinçiligini elden gidermeli däldim. Men halas bolmakdan
entekler rişdämi üzerli däldim.
Şulara kybap gelýän ýer gözläp ýörşüme, ýokaryk beýgelip gidýän bir baýryň
ýapgydynda kiçiräk tekizlige duş geldim. Baýryň şol tekizlikden ýokarlygyna galýan
eňňidi edil kert diwar ýaly abanyp duransoň, ýokardan aşak togalanyp gaýtjak zat
ýokdy. Şol kert eňňidiň böwründe azajyk opurylyp, edil gowagyň girelgesine ýa-da
agzyna çalym edip, bir köwek garalyp durdy, ýöne gaýanyň içine girip gidýän hiç hili
gowak ýa-da sümelge ýokdy.
Men ana şol köwegiň öňýanynda gök otlaryň ösüp oturan ýerine öz çadyrymy
gurmagy ýüregime düwdüm. Bu meýdançanyň ini ýüz ýard, uzynlygy bolsa, iki ýüz
ýard töweregidi, ol çadyr gurjak ýerimiň öňünde gül-pürçük çemenzarlyk bolup
ýaýylyp ýatyrdy; meýdançanyň aýagujunda bolsa, baýyr deňziň ýakasyndaky
çöketlige tarap bisydyrgyn peselip gidýärdi. Ol baýryň demirgazyk-günbatar
tarapyndaky ýapgytda ýerleşýärdi. Şonuň üçin, gün aýlanyp, tä günorta-günbatara
geçýänçä, ýagny, şol adada gün ýaşar uçurlaryna çenli, bu künjek uzakly günläp
ýalynly epgekden goralýardy.
Çadyr gurup başlamazdan öňinçä, men köwegiň öňünden radiusy gaýa çenli on ýarda
ýetýän, iki gapdalynyň arasyndaky diametri ýigrimi ýarda barabar bir ýarym tegelek
çyzdym.
41
Syrdam agaç sütünlerini şol çyzygyň uzaboýuna iki hatar edip dikdim-de, çuň edip
ýere kakdym. Ýerden bäş ýarym fut ýokaryk saýlanyp duran şol sütünleriň uçlaryny
ýiteldip çykdym. Iki hataryň arasy alty dýuýmdan giň däldi.
Soňra men gämiden kesip äkelen tanaplarymy aldym-da, üsti-üstüne seteran
goýuşdyryp, ýaňky iki hatar sütüniň aralygyny çür başyna çenli dykalap dolduryp,
aýmança ýasadym. Onuň iç ýüzünden bolsa, uzynlygy iki ýarym futa dagyn ýetýän
söýgetleri direşdirip goýdum. Aýmança şeýle bir mäkäm boldy welin, adam hem,
ýyrtyjy haýwan hem sümülip ýa-da üstünden aşyp biljek däldi. Bu iş, esasan hem,
tokaýa gidip pürs çapmak, olary gurluşyga çenli getirmek hem-de ýere kakyp çykmak
juda köp wagtymy alyp, halys sütünimi süýndürdi.
Bu howla girmek üçin men gapy däl-de, eýsem haýatyň üstünden oklanýan keltejik
merdiwan ýasadym; içerik giren wagtym, merdiwany aýryp goýsam bolanydy.
Şeýlelikde, öz pikir edişimçe, men berkitmäniň içinde daşarky dünýäden birkemsiz
goragly halda, gije parahat uka gitdim, başgaça bolanda eýdip arkaýyn ýatyp
bilmezdim. Emma, soňundan ýüze çykyşy ýaly, waswasa düşüp, hyýalymda döreden
duşmanlarymdan goranjak bolup, munuň ýaly ätiýaç etmegiň hajaty hem ýok ekeni.
Men muşakgat baryny çekip, öz baýlyklarymy, azyklarymy, ýaraglarymy hem-de öň
sanap geçen goş-golamlarymy şol aýmança ýa-da gala daşadym. Soňra şol ýerlerde
ýylyň belli bir möwsüminde örän güýçli ýagýan çagbaly ýagyşlardan goranmak üçin,
köwege ýanap, iki gat uly bir çadyr gurdum. Ýagny, ilki bilen kiçeňräk çadyr, onuň
daşyndan bolsa, has uly çadyr gurdum. Onuň çür depesini bolsa ýelkenler bilen
bilelikde gämiden alyp galan, smola siňdirilen brezentim bilen basyrdym.
Şondan beýläk men kenarýakadan alyp gelen düşejigimde däl-de, birwagtlar gämi
kapitanynyň kömekçisine degişli bolan ajaýyp torsallançakda ýatmaga başladym.
Men bar azyk-owkatlary we ýagyş ýaganda zaýalanyp biljek hemme zady çadyryň
içine saldym. Şeýdip ähli goşlarymy jaýba-jaý tertiplänimden soň, şol çaka deňiç
açyp goýan girelgämi jebis yapdym, we öň aýdyşym ýaly, keltejik merdiwan bilen
girip-çykyberdim.
Men bu işleri boldum edip, gaýanyň böwründen gowak gazmaga girişdim. Gowagy
gazyp gutaramsoň, köwläp çykaran daşdyr gum-keseklerimi çadyryň içi bilen çekip,
howla eltip döküşdirdim. Onsoň olary tekizläp ýazyşdyryp çykdym welin, howlynyň
teýi bir ýarym futa golaý beýgeldi duruberdi. Indi çadyryň dek arkasynda duran bu
gowak şondan soň öýümiň ýerkümesi bolup hyzmat etdi.
Şu işleriň barysyny birkemsiz sünnäläp dynýançam ençeme günläp agyr zähmet
çekmeli boldy. Indi bolsa, şol aralykda oý-pikirimi eýelän birnäçe zatlar barada
gürrüň edip bereýin. Entek çadyr gurnap, gowak gazmaga hyýallanyp ýören
mahallarym, birdenkä asmanda goýry gara bulutlar ýygnandy-da, gök gümmürdäp,
aýylganç ýyldyryp çakyp, yzyndanam aldajy ýaly çabga guýup başlady. Men
ýyldyrymdan kän bir gorkmadym, ýöne welin beýnimde ýyldyrymdan beter bolup
çakan pikir ýüregime agzyma getirdi: «Därili çelekler!» Ýyldyrymyň ýeke urgusynda
bar därili çelekleriň partlap, külüniň göge sowruljagy göz öňüme gelende ýüregim
tary üzülen dek boldy. Diňe bir özümi goramak däl-de, eýsem aw awlap, azyk
edinmek hem dolulygyna ok-därä baglydy. Öz janyma nähili howp abanjakdygy
42
hakda pikir hem etmeýärdim, eger därä ot düşen bolsady, onda näme bolanyny
aňşyrmanam galardym.
Şol waka maňa şeýle bir güýçli täsir etdi welin, tupanyň sowularyna mähetdel, men
öý gurunmak, ony berkitmek boýunça ähli işimi taşladym-da, därini bölekläp
guýuşdyrmak üçin meşikdir guty taýýarlamaga girişdim. Herhal hemme däriniň
birden ot alyp, ýarylmazlygy üçin ony dürli ýerlerde azajyk-azajykdan ýygnap
goýmagy karar etdim. Biri-birine degmän duransoň, bir bölek därä ot düşäýende-de,
beýleki bölekler abat galjakdy. Men bu işi iki hepde çemesi wagtda gutardym. Jemi
agramy iki ýüz kyrk funta ser salýandyr diýip çak edýän därilerimi pesinden ýüz
bölege bölüp, meşiklere, gutylara salyp goýdum. Men öl därili çelekden hiç hili
howatyr etmän, ony özümçe «aşhana» diýip at berýän gowagyma eltip saldym.
Müşekler bilen gutulary bolsa, gaýalaryň çyg çekmejek bukuja jaýryklaryna
dykyşdyryp gizledim-de, şol ýerlere örän seresaplyk bilen çelgi goýup çykdym.
Şu aladalar bilen gümra bolup ýören wagtymda, men ünsümi bölüp, göwün açmak
hem-de nahar-şam bişirmäge ýaramly aw awlamak üçin günde iň bolmanda bir sapar
elim tüpeňli gezelenje çykýardym. Adada nähili ösümlikleriň, agaçlaryň ösýändigi
bilen-de tanyşasym gelýärdi. Men eýýäm ilkinji gezelenjimde adada geçileriň
ýaşaýandygynyň üstüni açdym oturyberdim. Muňa begenjimden ýaňa iki bolup
bilmedim, ýöne içiňi ýakaýyn diýýän ýaly, olar biçak ýüwrük, juda sarçdan gelen
duýgur janawerler ekeni, asyl, garaňy gördükleri bes, gaçyp ummadan çykýarlar,
eger-eger zygam etdirmeýärler. Emma bu meni ruhdan düşürmedi; ahyr bir gün ol
geçileriň birini kaklajagyma gözüm ýetip durdy. Ahyryn şeýle-de boldy. Bir gün men
bularyň üýşýän otlagyny tapdym-da, assyrynlyk bilen olaryň edähetlerini aňtap
başladym. Geçiler gaýalyklaryň üstünde imisala gezişip ýörkäler, men haçan jülgäniň
içi bilen bukdaklap barybersem, ýaňky zaluwatlar derrew tebil tapyp, gözden gaýyp
bolýardylar; onsoň men geçiler jülgä otlamaga düşen wagtlary gaýalary bagyrtlap,
assaja süýşenekläp, ýakyn aralyga baryp gördüm welin, olar äwmän gökje otlary
gütürdedip ýörler. Muny görüp şeýle netijä geldim: bu janawerler diňe aşakdaky
zatlary görýärdiler, özlerinden ýokarrakdaky närseleri bolsa kän bir saýgaryp
bilmeýärdier. Şondan soň men şeýle usula ýüz urdum: men hemişe golaýdaky gaýa
dyrmaşyp, usul bilen geçileriň dik ýokarysyna çenli ýapyrylyp bardym, şonda olar
diýseň gowy nyşana boldy.
Men birinji atan okum bir owlakly geçini öldürdi, ol geçiniň heniz süýtden
aýrylmadyk owlagyny görüp, gaty haýpym geldi. Owlajyk enesi gürpüldäp
ýykylansoň, onuň ýanynda gymyldaman duruberdi. Enesini egnime atyp, howlyma
bakan ýöräp gaýdan wagtym, owlajygam dikgirdäp yzyma düşdi. Şeýdip biz howla
çenli gelip ýetdik. Onsoň men geçini ýere düşürip, owlajygy elime aldym-da,
haýatdan aňryk geçirdim. Owlagy eldeki edip ösdürmegi umyt edýärdim, ýöne entek
otugmandygy üçin, soň ony söwüş edinmeli boldum. Geçi bilen owlagyň eti maňa
uzak wagta ýetdi, sebäbi azygymy, aýratyn hem, çöregimi tygşytly tutjak bolup,
başardygymdan juda az-azdan iýýärdim.
Ýurt tutunyp, ymykly ornaşanymdan soňra, indi ot ýakar ýaly ojak gurmagyň hem-de
ýakmaga odun ýygmagyň örän zerurdygyny gördüm. Bu işiň hötdesinden gelşim,
43
gowagy giňeldişim hem-de amatlyklary döredişim barada men ýeri gelende jikme-jik
gürrüň bererin. Ýöne ondan öňinçä özüm barada, şol wagtlar elbetde kellämde hyň
berýän birgiden oý-pikirler hakynda aýdyp bereýin.
Meniň ýagdaýym örän tukat görünýärdi. Çünki gazaply gaý-tupan sebäpli, gidip
barýan ýolumyzdan doly azaşyp, deňizdäki söwda ýollaryndan ýüzlerçe liga sowa
geçip, şu yns-jyns ýaşamaýan çolaja ada gelip düşmegimi, indi şu ýerde ömrümiň
ahyryna çenli gaýgy-hasrata gark bolup tenha ýaşamagymy owalyndan maňlaýyma
ýazan Allatagalanyň erk-eradasy bilen baglanyşdyrmaga mende doly esas bardy.
Şu pikirleri serimde aýlabersem gözümden boýur-boýur ýaş gaýdýardy, kämahallar
bolsa, “Perwerdigär öz ýaradan garawsyz bendelerini nä sebäpden beýle weýran edip,
maňlaýyny gara edýärkä, näme üçin munça muşakgata mübtela edýärkä, ýeri, onsoň
şu zeýilli ýaşaýşa neneň şükür etmelikän” diýip, öz etimi özüm iýerli bolýardym.
Ýöne, hemişe diýen ýaly bir zat şol pikirlerime böwet bolup, meni kötekleýärdi.
Şonda geň bir waka boldy. Bir gün elime tüpeňimi alyp, deňziň boýuny syryp ýöräp
barýardym. Başymdan düşen ahwalata akyl sygdyryp bilmän, öz günüme ýanyp
barşyma, birdenkä paýhasym başgaça gürläp başlady: «Ýeri bolýar-da, seniň
çykgynsyz güne düşendigiň hak. Ýöne bir zady welin berk belle: hany seniň gämideş
ýoldaşlaryň nirede? Siz gaýyga on bir adam bolup münmediňizmi; hany onda galan
on adam? Näme üçin olar heläk bolup, ala-böle sen aman gutulaýdyňkaň? Şol
gowumy ýa-da şu, gowuja oýlan bakaly!» Şol wagt men deňze tarap göz aýladym.
Dogrudan-da, ähli towky-belalary onuň içindäki ýagşy närseler bilen bilelikde terezä
salmaly ekeni, «her işde bir haýyr bardyr» diýleni-dä.
Şonda aslynda daş ýany bilen gerek-ýaragymyň bardygy hakydama geldi. «Päheý,
muňa bir sered-ä, eger gämi ilki çägelige süsdürilen ýerinden gije akyp gaýdyp, ýüz
müňde bir ähtimallyk bilen, deňziň gyrasyna ýanaşmadyk bolsady, onda şonça abzalguraly, azyk-suwlugy nädip kenara daşardymkam? Eger kenara ilkibaşda gelip
düşenimdäki ýaly, hiç zatsyz iki elimi burnuma sokup galaýanlygymda bolsam, şu
wagt günüme gar ýagyp, halyma it aglardy. Aýratyn-da, — diýip, men öz-özüme
seslendim, — tüpeňsiz, ok-därisiz, abzal-guralsyz näme işlärdim? Geýmäge egineşiksiz, ýatmaga ýorgan-düşeksiz, kellämi sokmaga çadyrsyz nä hala düşerdim?»
Häzir bolsa, şu zatlar mende näçe diýseň bardy. Hatda ok-därim gutaryp, tüpeňsiz
galaýanymda-da, öz başymy özüm çarar ýaly ähli üpjünçiligimi sazlap ýördüm. Allaň
berenje ömrüni zada mätäç bolman ýaşap biljegime az-kem ynamym bardy. Aslynda,
turuwbaşdan nähili kösençlikleriň bolup biljekdigini hasap edip, diňe bir ok-därim
tükenmän, eýsem saglygymyň bozulyp, dyzymda gurbat galmajak wagtlaryny hem
göz öňünde tutup, aladamy edip başlapdym.
Boýnuma alaýyn, därili çeleklerimiň ýekeje partlamada püçege çykmagyndan, has
dogrusy, olaryň üstüne ýyldyrym düşüp, külüniň göge sowrulmagyndan howatyr
edýärdim. Şonuň üçin-de şu wagtky ýaly gök gümmürdäp, ýyldyrym çakyberse,
ýüregime howul düşüp, inim tikenekläberýärdi.
Indi bolsa, megerem, şol wagta deňiç dünýäde görlüp-eşidilmedik imisala ýaşaýşyň
gamgyn keşbine gadam goýýandygym üçin, şol hekaýatymy başdanaýak yzygiderli
gürrüň bereýin. Meniň hasabym boýunça, ilkinji ýola şu elhenç ada 30-njy sentýabr
44
güni aýak basypdym. Şol wagt gije-gündüziň güýzki deňleşmesi bolansoň, gün süýr
depämden geçýärdi; şony çaklap eden gözegçiligime görä, ada ekwatordan 9 gradus
22 dereje demirgazykda ýerleşýän bolmalydy.
Adada ýaşap ýörenim bäri on-on iki gün geçensoň, birdenkä kitapdyr ýelekgalam
bilen syýa ýokdugy sebäpli, wagtyň hasabyny ýitirip, ahyrsoňy hatda ýekşenbe
günlerini hem ýatdan çykarmagymyň mümkindigi barada pikir kelläm geldi. Muňa
ýol bermezlik maksady bilen, men başda kenara çykan ýerime bir ýogyn pürsi
togalap eltip dikdim-de, ýene bir tagtanyň ýüzüne baş harplar bilen «Men 1659-njy
ýylyň 30-njy sentýabr güni şu kenara aýak basdym» — diýip, pyçak bilen köwüp
ýazaga-da, ony haç ýaly edip, atanaklap ýaňky pürse çüýledim.
Şol sütüniň böwrüne her gün pyçagym bilen bir kertijek goýup ugradym; alty sany
kertikden soň ýedilenjini ýekşenbe güni hökmünde has uzyn edýärdim; her aýyň
birinji kertigini bolsa ondanam uzyn edip goýýardym. Şeýlelikde, günleri, hepdeleri,
aýlary we ýyllary öz içine alýan senenama ýöredip başladym.
Eýýäm aýdyşym ýaly, birnäçe ýola gatnap, gämiden daşan bir topar goşlarymyň
arasynda, onçakly gymmatbahaly däldigi üçin, şu wagta çenli agzamadyk zatlarym
hem köpdi we olaryň maňa uly kömegi hem degdi. Meselem, kapitanyň, onuň
kömekçisiniň, topçynyň we agaç ussasynyň kabinalaryndan birnäçe ýelekgalam,
syýa, petde-petde kagyz, üç-dört sany kompas, telim sany matematiki enjam, gün
sagatlary, dürbüler, geografiki kartalar we nawigasiýa hakdaky kitaplar çykdy. Men
olaryň hemmesini gerek bolsa-bolmasa üýşürip, bir sandyjaga saldym. Angliýadan
getirdip, ýanyma alan goşlarymyň arasynda bolsa, üç sany örän ajaýyp Injil kitaby
bar ekeni. Bulardan başga-da, men portugal dilinde ýazylan birnäçe kitabyň, şol
sanda ikiüç sany katoliki doga-dileg kitabynyň we ýene şoňa meňzeş kitaplaryň
üstünden bardym-da, olaram pugta ýygşyryp goýdum. Ýogsa-da, gämide bir it bilen
iki sany pişigiň hem bolandygyny ýatlap geçeýin, maý tapsam, bu jandarlaryň
adadaky geň-enaýy ýaşaýyşlary barada hem kem-käs gürrüň bererin. Pişikleri sala
mündürip alyp gaýdypdym, it bolsa, meniň gämä birinji gidişimiň ertesi güni
jülpüldäp, özüni suwa urdy-da, yzym bilen ýüzüp gaýdyberipdi. Ol köp ýyllap maňa
wepaly hyzmat etdi. Guýrugyny bulaýlap, agzy bilen odujak-budujak äkelip berýärdi,
ýekesiremez ýaly maňa ýoldaş bolýardy. Men welin bu dilsiz janaweriň dil açyp,
gümür-ýamyr etmegini näler arzuw edýärdim. Eýýäm belläp geçişim ýaly, men
gämiden ýelekgalam, syýa hem-de kagyz tapyp alypdym. Olary eşrepi ýaly eý görüp
saklaýardym. Men syýanyň iň soňky damjasyna çenli sarpaly ulanyp, bar zady bolşybolşy ýaly ýazyp çykdym; ýöne, ol gutaransoň welin, ýazgylarymy bes etmeli
boldum, sebäbi her hili täre ýüz ursam-da, syýa ýasap bilmedim.
Şunça hil-hil abzal-serişdäni jemläp goýandygyma garamazdan, syýadan başga-da
maňa entejikler köp zadyň zerur boljakdygyna göz ýetirdim; ýeri gazmak ýa-da
mellek işlemek üçin ne-hä pil, kerkidir kätmen bardy, ne-de tikin-çatyn üçin iňňesapak. Egin-eşigiň bolsa, düşnügi hem ýokdy, ýöne kän bir kösenmän, şonsuz oňňut
etmegi welin basym öwrendim.
Gurallaryň ýetmezçiligi sebäpli bar eden işlerim juda haýal we agyr boldy. Agaç
haýatjygy gurup, öýümiň daşyna aýmança aýlap gutarýançam, tas arly ýyl gerek
45
boldy. Tokaýa girip, agyrlygy biliňi uçuryp gelýän ýognas nawlary, gazyklary çapyp,
pudarlap, yzyndanam süýräp öýe getirmek örän köp wagta çekýärdi, hatda käte şol
nawlaryň diňe ýekejesini çapyp, öýe äkelýänçäm iki gün gerek bolýardy, çukur gazyp
ýere kakýançam bolsa, üçünji gün geçip gidýärdi. Men gazyk kakmak üçin ilkibaşda
bir agyr taýak ulandym, soňra bolsa, gämiden äkelen demir külüňlerim ýadyma
düşdi, bu meniň ýükümi ýeňletse-de, barybir gazyklary ýere kakyp çykmak örän
surnukdyryjy, güzaply iş boldy. Ýöne men muňa biynjalyk bolmaýardym, näçe
diýseň wagtym bardy, gurluşyk işleri gutaransoň barybir başga edere işim ýokdy ýada iň azyndan meniň hyýalyma gelmeýärdi. Emma, azyk gözlemek üçin gün yrman
diýen ýaly adada köw-söw edýärdim.
Şol arada, men öz ýagdaýym hem-de başyma düşen ahwalatlar barada çynlakaý
oýlanyp ugradym we hal-ýagdaýymy ýazmaga girişdim, meniň gara-gaýgym
ýeldirgän dek her günki pikirlerimi taraşlap, özümden soň bu jelegaýlara ygyp
düşäýmegi ähtimal iki-ýeke biçäre bendä ýatlama galdyrmak däldi. Pähim-paýhasym
lapykeçlikden rüstem gelip başlansoň, men başardygymdan öz-özüme göwünlik
berýärdim, öz ahwalymy has beterlerinden aýyl-saýyl etmek üçin ak bilen garany,
gowulyk bilen erbetligi aýralap başladym. Men ýüz görüp gapyrga syryp oturman,
edil algydar bilen bergidar ýaly, alaga-da, şatlykly we gynançly ýagdaýlarymy beýan
etdim. Ine, ol şeýleräk:
Erbet:
Gowy:
Men çolaryp ýatan elhenç ada düşdüm, hiç hili halas bolaryn umydym ýok.

Ýöne men diri, gämidäki ýoldaşlarymyň barysy gark boldy, bir men halas
boldum.

Dünýädäki şunça adamyň arasyndan ala-böle men şu külpete sezewar
boldum.

Emma gäminiň tutuş ekipažynyň arasyndan bir men ajal meýini içmän
galypdyryn, diýmek, meni ölümden gudrat bilen alyp galan kim bolsa, Şol hem meni
şu wagtky ýagdaýymdan halas edip biler.

Men bir adam oglundan örki üzülen, adamzat jemgyýetinden mahrum edilen
terkidünýä.

Emma, men açlyk çekip, azyk-suwluga zar bolup, bu çola ýerde guma siňip
gitmedim.

Egnime atar ýaly ibaly bir şylham ýok.

Emma, bu ýeriň klimaty yssy, geýim-gejim bolaýanda hem, arkaýyn geýip
biljek gümanym ýok.

Men adamlaryň ýa-da ýyrtyjy haýwanlaryň hüjüminden goranmaga
ýagdaýym hem ýok, serişdäm hem.

Emma, gelip düşen adamda Afrikanyň kenarynda görenim ýaly towugyma tok
diýjek ýekeje ýyrtyjy haýwan hem ýaşamaýar. Gämim şol ýerde gark bolup, kenara
çykan bolsam halym niçik bolardy?

Bu ýerde hemsöhbet bolup, göwnüme hossa bolar ýaly hiç kim ýok.
46

Emma, keremli Alla aklyňy haýran edip, biziň gämimizi kenara şeýle
ýakynladyp goýupdyr welin, men diňe bir ölmez-ödi günümi görer ýaly zerur
närseleri däl-de, eýsem tä ömrüm paýawlap, kazam dolýança güzeranymy dolarym
ýaly ähli mümkinçilikleri hem edindim.
Şularyň barysyny mähek daşyna uranyňda, şu zeýilli erbet ýagdaýyň dünýäde juda
seýrek duş gelýändigi mese-mälim subut edilýärdi, emma her bir erbet zada derek
hökman şükür eder ýaly bir gowy zat bardy. Dünýädäki iň agyr betbagtçylyklardan
edinýän tejribelerimize esaslanyp, ahyr soňunda şeýle bir ýörelgä gol berýäris: ýagny,
betbagtçylygyň içinden hem ýüregimize aram berýän närseleri tapyp, ýagşynyýamany terezä salanymyzda, şol närseleri tereziniň bizlik tarapyna goýup bilýäris.
Şeýlelikde, göwnüm az-kem ynjalyk tapyp, öz ýagdaýym bilen öwrenişip başladym.
Nähilidir bir gämi gözüme iläýmezmikä diýip, zol-zol deňze bakan esewan etmämi
hem goýdum; gepiň külesi, bu zatlardan ýaňa ýasy ýanym ýerde bolansoň, öz
ýaşaýyş şertlerimi gowulandyrmagyň we gündelik hysyrdylarymy başardygymdan
ýeňilleşdirmegiň ugruna çykdym.
Men öz mesgenim barada eýýäm gürrüň beripdim. Çadyrym kert gaýa böwrüni berip
otyrdy, onuň degre-daşyny bolsa, syrdambitin pürsler bilen tanaplardan gurlan agaç
haýat gabsap durdy. Ýöne bu haýata indi diwar diýsem has jüpüne düşer, sebäbi,
onuň daş ýüzüne jebis ýanap, galyňlygyny iki fut çemesi edip bajakly gum galdyryp
çykdym. Şondan esli wagt (ýadyma düşüşine görä, ýyl ýarym) geçensoň, men onuň
üstüne uzyn nawlary goýup, dagyň eňňidine söýedim, nawlaryň üstüne bolsa, agaç