Robinzon Kruzo - Turkmen - 17

iň ajap görnüşde ulanmakdan mahrum galdyrandygy, ýöne bize bagyş edişi ýaly şol
bir güýji, akyl-paýhasy, şol bir mähir duýgusyny, şol bir tabynlyk we mylaýymlyk
duýgularyny, şol bir etmişlerden ökünmek hijuwyny, minnetdarlyk, şükür edijilik,
päk ýüreklilik gymmatlyklaryny, Biribaryň bize beren ýagşylyk etmek we ýagşylygy
ýerine salmak borjuny bu ýabanylara hem bagyşlan bolsady, bütin şol duýgularyny
ýüze çykarmaga olara-da mümkinçilik beren bolsady, onda bu wagşylar hem iň
145
bolmanda bizçeräk, hatda bizden has öteräk derejede, mynasyp görnüşde ulanjakdygy
barada pikirlenýärdim. Men şeýle pikirlere üstümi basdyryp, kähalatlarda ýüze
çykyşy ýaly, üstüne ullakan ýol görkeziji şamçyragyň — ylahy ylhamyň şöhlesi
düşýän ukyplarymyzy Biribaryň kelamyny okap kuwwatlandyrmakdan geçen,
gaýtam tersine, ähli şol güýçlerimizi neneňsi bisarpa ulanýandygymyza göz ýetirip
gaýgy-gussa batýardym. «Gudraty güýçli näme sebäpli şu hili halas ediji pikirleri
millionlarça adamdan pynhan saklaýarka? Aslynda şu wagşy biçärä seredip, gelen
netijäme görä, bu ýerdäki ýerli adamlar şol duýgularydyr maglumatlary bizden has
ýagşy ulanardylar» diýip, içimi gepledýärdim.
Şondan soň, men käwagtlar hetden aşyp ylahy häkimiýetiň çäklerini bozup ugradym.
Beýdip käbir zatlary käbir bendelere görkezip, käbirlerinden gizleýän, onsoň iki
topara hem şol bir borjy ýükleýän adalatdan zeýrenmäni çykardym. Emma men
uzaga çekdirmän öz pikirlerimi bir bogdaga çugdamladym: birinji bilen, biz bu
adamhorlaryň haýsy hikmete we kanuna görä beýle ýazgarylandygyny bilmeýäris.
Üstesine-de, Allatagalanyň barlygy hökmanydyr we birkemsiz kämilliginiň esasynda
Ol mukaddesdir we adalatlydyr. Şol sebäpli, bu adamlaryň Biribardan bihabar bolup
galmaklygy, Allanyň Kitabynda aýdylyşy ýaly, olaryň ýazykly işe baş goşmaklaryna
esas bermeýär, sebäbi adamlar öz akyllaryny ulanyp, Onuň özbaşyna aýratyn bir
kanun bolup durýan nura — özwyždanlaryna gulak salmaly. Ol nuruň — wyždanyň
nähili hakykata esaslanýandygyny bilmesek-de, ol şonlugyna galýandyr. Ikinjiden
bolsa, biziň ählimiz edil küýzegäriň elindäki toýun ýalydyrys. Hiç bir küýze
küýzegäre «Meni näme üçin pylan hili ýasadyň» diýmäge haky ýokdur.
Indi, täze ýoldaşyma dolanyp geleliň. Meniň Annadan doly göwnüm bitipdi. Onuň
hyzmata gaýym, çakgan we hemişe kömek etmäge taýýar bolup ýetişmekligi üçin,
men iş edinip, oňa ähli gerekli zatlary öwretmäge girişdim. Ylaýta hem, ony gepletjek
bolýardym, geplän halatym gepimi düşündirjek bolýardym. Anna örän düşbülik bilen
öwrenýärdi. Ol hemişe şähdaçykdy, zähmetsöýerdi. Maňa düşünen wagty ýa-da men
oňa düşünen wagtym ol monça bolýardy. Onuň bilen gürleşmek maňa juda
ýaraýardy. Indi meniň ýaşaýşym şeýle bir ýeňilleşip ugrapdy welin, men öz-özüme
ýabanylaryň howpundan arkaýyn bolsam, onda şu adada ömürlik galmaly bolsam-da
gam çekmerin diýmäge başladym.
XV BAP
Galajyga dolanyp gelenimden iki-üç geçensoň, men Annany elhenç usulda
naharlanmakdan hem-de adam etine tamşanmakdan saplamak üçin oňa başgaçarak
etleri iýdirmegiň ugruna çykdym. Onsoň bir gün irden ony ýanym bilen tokaýa alyp
gitdim. Meniň niýetim sürüdäki owlaklaryň birini öldürip, etini öýe äkelip, nahar
bişirmäge taýýarlanmakdy. Men agyla baran wagtym ene geçiniň kölegede
ýatandygyny gördüm. Onuň gapdalynda iki sany owlajygy çök düşüp otyrdy. Men
Annanyň elinden tutdum-da, «Dur, butnaýma» diýip, duran ýerinden
gymyldamazlygyny yşarat edip ümledim. Soňra dessine tüpeňimi çenedim-de,
mäşäni gysyp, owlaklaryň biriniatyp öldürdim. Görgüli hyzmatkärim ozal öz
146
duşmanyny — ýabany adamhory öldürişimi uzak aralykdan gören-de bolsa, näme
bolandygyna düşünmän galypdy. Ol asla onuň gözüniň öňüne-de gelmändi. Bu
gezegem ol geň galmakdan ýaňa sandyrap, yranjyrady we agaç ýuwdan ýaly bolup
duruberdi. Anna ýa-ha meniň atan owlajygymy görmedi ýa-da ony öldürendigimi
aňşyryp bilmedi. Ol ýaralanyp-ýaralanmanyny barlajak bolup kemzolynyň içini
sermeleşdirdi. Özüni öldürmegi ýüregime düwendirin öýdüp, güman etdimi nämemi,
ýanyma gelip dyzyna çökdü-de, aýagymy gujaklap, birtopar düşnüksiz zatlar
samraşdyrdy. Onuň özüni öldürmezligim üçin ýalbarýandygy görnüp durdy.
Men basym Anna haýjyk-hujuk edip, oňa erbetlik etmejekdigimi ynandyrdym. Ony
elinden tutup, ýerinden turuzdym-da, atyp öldüren owlagyma tarap elimi uzatdym.
Men ylgap, owlajygy alyp gaýtmagyny buýranymda, ol tabşyrygymy derrew ýerine
ýetirdi. Anna owlagyň nädip ölendigine akyl ýetirjek bolup eýlesine-beýlesine
seredişdirip durka, men tüpeňimi täzeden okladym. Şol pursatda beýleräkde, ok atym
aralykda bir agajyň üstünde gonup oturan gyrga meňzeş ullakan bir guş gözüme
kaklyşdy. Onsoň men näme etjek bolýanyma düşüner ýaly, Annany ýanyma
çagyrdym we agaçda oturan guşa bakan barmagymy çommaltdym. Gyrgydyr öýtsemde, ol asyl totuguş ekeni. Men Anna ilk bilen totuguşy, soňra tüpeňimi, iň soňunda
bolsa agajyň düýbüni görkezip, oňa guşy nädip ýere gaçyrjakdygymy düşündirmäge
synanyşdym. Ahyrsoňy, ol meniň ol guşy atjak bolýandygymy aňşyrdy. Onsoň men,
ol seredip durka, tüpeňiň mäşesini gysdym welin, Anna totuguşuň ýere patylap
gaçanyny gördi. Şunça düşündiren-de bolsam, ol ýene gorkana meňzeýärdi. Şeýle-de
bolsa, Anna tüpeňimiň içine hiç zat salmandymy görensoň, has-da haýran galdy. Ol
tüpeňde ýakyn-da bolsa, daş-da bolsa adamlary, ýyrtyjylary, guşlary we islendik
başga jandarlary öldürip, ölüm bilen weýrançylyk ýagdyrýan jadyly bir güýç bardyr
öýdýärdi. Ol özünde dörän tolgunma duýgusyndan ep-esli wagtlap saplanyp bilmedi.
Eger rugsat beren bolsam, onuň maňa hem-de meniň tüpeňime çokunyp, togap
etmegi hem daş daldi. Anna şol wakadan soň, ençeme günläp tüpeňimi ellemäge-de
gorkup gezdi. Emma görgüli hyzmatkär bir özi galan wagty tüpeňim bilen edil ol
jogap berýän ýaly gümür-sümür edýärdi. Ol pahyr asyl özüni öldürmesin diýip,
tüpeňe ýalbarýar ekeni. Men ony soň bildim. Indi waka dolanyp geleliň. Annanyň
haýran galmak duýgusy az-kem peselişensoň, men oňa ylgap baryp, ýaňky atan
guşumy alyp gaýtmagyny buýurdym. Ol derrew ylgap gitdi, ýöne biraz eglenmeli
boldy. Sebäbi çalajan ýatan totuguş aşak gaçan ýerinden hol beýläge tarap
pasyrdyklap gaçypdy. Emma, Anna ony barybir gözläp tapdy-da, meniň ýanyma
äkeldi. Men şol ikiarada pursatdan peýdalanyp, edil öňki gezekdäki ýaly oňa
görkezmän tüpeňimi ikilenç okladym. Men indi nobatdaky islendik nyşanany atyp
ýykmaga taýýarlandym, ýönegözüme ilen zat bolmady. Onsoň men hälki owaljygam
alyp öýe gaýtdym we agşamlyk onuň hamyny sypyryp, başardygymdan etini
bölekleşdirdim. Soňra çemelije bir gazany alyp, içine birneme et okladym-da, örän
süýji çorba gaýnatdym. Men çorbany öňüme alyp iýmäge başladym we Anna-da bir
tabak hödür etdim. Ol muňa näçe diýseň begenip, çorbany hezil edinip iýdi. Ýöne
meniň çorba duz goşanymy görüp, ol biçak geň galdy. Anna maňa duz iýmegiň gowy
däldigini ümläp yşarat etdi. Ol bir çümmüjek duzy agzyna guýdy-da, gaýtarjak
147
bolýan ýaly ögäp, tüýkürinjiredi, agzyny süýji suw bilen çaýkady. Men bolsam, öz
gezegimde bir bölek et alyp, üstüne duz sepmän iýen boldum-da, edil onuň özi ýaly
ýüzümi turşudyp, tüýkürişdiren boldum. Emma, baybir munuň peýdasy bolmady.
Hyzmatkärim etine-de, çorbasyna-da duz seperli bolmady, ýöne soňlugy bilen
azajygam bolsa, duz iýmegi öwrendi.
Men öz hyzmatkärimi gaýnadylan etli çorba bilen naharlanymdan soň, ertesi gün oňa
owlak etini daglap bermegi ýüregime düwdüm. Men ýanyp duran oduň iki tarapyna
gazyk kakdym-da, olaryň üstünden bir taýagy kese goýup, oňa bir sany çiş berkitdim.
Angliýada köp adamlaryň şol usuldan peýdalanýandygyny görüpdim. Onsoň owlagyň
etini şol çişden ötürip, oduň üstünde usuljak bilen aýlamaga başladym. Anna muny
görüp örän begendi we haçan-da bişen eti dadyp gören wagty maňa ony nähili
halandygyny düşündirjek bolup, oda-köze düşdi. Men birbada aňşyryp bilmesem-de,
ol ahyrsoňy indi hiç haçan adam etini iýmejekdigini düşündirmegi başardy. Muny
eşitmek meniň üçin diýseň ýakymly boldy.
Şol günüň ertirligi men oňa sokuda biraz däne döwdürdim, ozalky gürrüň berşim ýaly
edip, un eletdim; ol ylaýta-da öz edýän işiniň manysyna, ýagny çörek bişirmelidigine
göz ýetirensoň, gysga wagtyň dowamynda däne döwüp, un elemäge meniňçeräk
ezber boldy. Soňra men nähili hamyr ýugrup, çörek bişirmelidigine hem öwretdim.
Sanlyja hepdäniň içinde Anna meniň edýän işlerimiň barysyny etmäge ökdeläp gitdi.
Men indi iki sany agzy eklemeli boljakdygym barada oýlanyp ugradym. Hasyly
köpeltmek üçin öňküden has uly atyza has köp däne sepmelidi. Şeýle bolansoň, men
has giň meýdançany çelgiläp çykdym-da, daşyna ozalkylar ýaly haýat aýlamaga
girişdim.Anna hem bu işe diňe bir uly höwes hem-de janypkeşlik bilen däl, eýsem
çäksiz şadyýanlyk bilen ýapyşdy. Men oňa öz edýän işimiziň düýp manysyny, ýagny
çörek bişirmek üçin arpadyr şaly ekýändigimizi, sebäbi indi onuň meniň bilen
ýaşaýandygyny, şonuň üçin-de bol hasyl almalydygynydüşündirdim. Ol hem öz
gezeginde bu barada juda paýhasly hereket edip, maňa özi sebäpli gereginden artyk
kösenip işleýändigimi, eger näme etmelidigini aýtsam, meniň üçin ölerini-galaryny
bilmän işlejekdigini düşündirdi.
Şol ýyl meniň ada gelip düşelim bäri geçiren iň ajaýyp ýylym boldy. Anna indi
arkaýyn geplemegi başarýardy. Meniň mümkinçilik tapyp adyny tutan zatlarymy
hem-de ony iberen ýerlerimiň hemmesiniň atlaryny düşünýärdi. Men bilenem eňegi
dynman lakgyldaşýardy. Gepiň keltesi, şeýlelik bilen men hem azda-kände öz dilimi
ulanmaga başladym. Ozal beýle zada asla mümkinçiligim hem bolmaýardy. Anna
bilen gepleşip oturmagyň ýakymlydygyndan hem başga, ol ýigdekçäniň özi hem
göwnümi göterýärdi. Onuň sada, gönümel dogruçyllygy günbe-günden barha maňa
äşgär görünýärdi. Şonuň üçinem, men ony tüýs ýüregimden gowy görýärdim. Beýleki
bir tarapdan, Anna-da ömründe hiç kimi gowy görmeýşi ýaly meni gowy görýärdi.
Bir gezek meniň kelläme «ol öz ýurduna ýykgyn edýärmikä» diýen sowal geldi.Ol
iňlis dilini şeýle bir gowy öwrenipdi welin, indi meniň islendik soragyma diýen ýaly
jogap berip bilýärdi. Men ondan öz taýpasynyň söweşlerde ýeňiş gazanyp
gazanmaýandygyny soradym.Anna bu sowalyma ýylgyrdy-da: — «Hawa, hawa, biz
148
hemişe ökde uruşýas» — diýip, jogap berdi. Ol söweşlerde hemişe üstün çykýarys
diýjek bolýardy. Şeýlelikde, biz aşakdaky ýaly gürrüňleşip başladyk:
Hojaýyn. — Anna, siz hemişe ökde uruşýan bolsaňyz, seniň özüň nädip ýesir
düşdüň?
Anna. — Şonda-da biz has köp ýeňýäs.
Hojaýyn. — Ýeňýäs diýdiňmi? Eger seniň taýpaň ýeňýän bolsa, sen nädip ýesir
düşüp ýörsüň?
Anna. — Meniň urşan ýerimde olar has köplükdi.Olar biri, ikini, üçi we meni
tutdular. Meniň taýpam başga ýerde, meniň ýok ýerimde ýeňip, bir, iki, köp müň
sany ýesir aldy.
Hojaýyn. — Onda, näme üçin siziňkiler size duşmanyň elinden halas etmäge
gelmediler?
— Anna. — Olar biri, ikini, üçi we meni gaýykly alyp gaçdylar. Şol wagt meniň
taýpamda gaýyk ýokdy.
Hojaýyn. — Anna, ýeri bolýa. Seniň taýpaň ele düşen ýesirleri näme edýär? Olaram
duşmanlar ýaly ýesirleri äkidip iýýälermi?
Anna. — Hawa, meniň taýpam hem ýesirleri iýýär; hemmesini iýýär.
Hojaýyn. — Olary nirä äkidýäler?
Anna. — Nirä isleseler, şol ýere äkidýäler.
Hojaýyn. — Olar bärigem gelýälermi?
Anna. — Hawa, hawa, olar bu ýere-de gelýäler, başga ýerlere-de gidýäler.
Hojaýyn. — Sen olar bilen öň bu ýere gelip gördüňmi?
Anna. — Hawa, ho taýyk gelip gördüm (ol adanyň demirgazyk-günbatar tarapyna
elini uzatdy. Çaky, şol ýer bularyň taýpasynyň gelip-gidýän künjegi bolmalydy).
Şonda men hyzmatkärim Annanyň ozal adanyň uzak künjegindäki kenara gelip
gidýän wagşylaryň arasynda bolandygyna göz ýetirdim. Soňky gezekde bolsa onuň
özüni adam eti iýilýän meýlisde şamlyk edinmek üçin getiripdirler. Şondan belli bir
wagt geçensoň, men ýüregimi bire baglap, ony şol öňki gürrüň beren ýerime alyp
gitdim. Anna o taýyny şolbada tanady. Ozal bu ýere gelendigini, şol gezek ýigrimi
sany erkek adamy, iki sany aýaly hem-de bir çagany iýendiklerini aýtdy. Ol iňlisçe
ýigrimi diýip bilmänsoň, bir topar daşy hataran düzüşdirdi-de, barmak basyp sanap
görkezdi.
Ýokarda Anna bilen eden gürrüňimi ýazmagymyň sebäbi, ol indiki wakalar bilen
dahylly boljakdy. Şol gürrüňdeşlikden soň men ondan şu adadan onuň ýaşaýan ýerine
çenli näçeräk aradaşlyk bardygyny, gaýyklaryň ýygy-ýygydan heläkçilige uçrap
uçramaýandygyny soradym. Anna maňa hiç hili howp-hatar ýokdugyny, gaýyklaryň
hiç haçan gark bolmaýandygyny aýtdy. Ýöne aňyrlygyna biraz ýüzeniňden soň, irden
salkyn bir hemişe bir tarapa, öýlän salkyn bolsa ters tarapa akýan akym bilen, şoňa
görä öwüsýän şemal bar eken.
149
XVI BAP
Onýança menem onuň bilen bilelikde materige gitmegi pugta ýüregime düwüpdim.
Onsoň men Anna ol öz ýurduna dolanar ýaly çüýrän gaýygyň ululygynda täze bir
gaýyk ýasamagy teklip etdim. Ýeke söz hem aýtman dyman Anna örän agras we
gaýgyly görünýärdi. Men oňa näme bolýandygyny soradym. Ol maňa: «Näme üçin
Anna gaharlanýaň? Men näme etdim?» — diýen sowal bilen ýüzlendi. Men ondan
näme diýjek bolanyny soradym, oňa hiç hili gaharymyň gelmeýändigini aýtdym.
Anna: «Gaharly däl!» diýip, telim gezek şol bir sözi gaýtalady-da, ýene sorag berdi.
«Näme üçin Annany öz taýpasyna iberjek bolýaň?» Men: «O nähili, Anna, seniň
özüň şol ýere gidesim gelýä diýmediňmi?» — diýip suňşurdym. «Hawa, hawa» diýip,
Anna sözümi alyp göterdi. «Ikimiz bolup gidesim gelýä. Eger hojaýyn bolmasa,
Anna-da gidesi gelmez». Gepiň tümmek ýeri, ol meni taşlap gidibererli
görünmeýärdi. «Anna, menem gideýinmi? O taýda men näme ederin?» — diýip, men
ýene-de onuň taryna kakdym. Ol şolbada jogaby nagt edip: «Sen köp ýagşy işler
edersiň. Sen ýabany adamlara gowy, akylly, sypaýy bolmagy öwredersiň. Olara
Allany tanamagy, Oňa ybadat etmegi we täzeçe ýaşaýşa başlamagy öwredersiň»
diýdi. Men: «Wah, Anna. Sen näme diýýäniňi bileňok. Meniň özüm nadanyň biri
ahyryn» diýip oňa jogap berdim. «Ýok, ýok» diýip, ol tekrarlady. «Sen maňa
gowulygy öwretdiň, olara-da gowulygy öwredersiň». «Ýok, ýok, Anna» diýip, men
eňegime tutdum. «Sen mensiz gidiber. Men bu ýerde galyp, öňkim ýaly ýaşar
ýörerin». Ol ýene-de meniň sözlerime düşünmän ýaýdanyp durdy-da, birdenem
ýanynda göterip ýören paltalarynyň birini ylgap baryp eline aldy we maňa uzatdy.
«Muny näme edeýin?» diýip soranymda, ol: «Şuny alyp Annany öldür» diýip jogap
berdi. «Men seni näme üçin öldüreýin?» diýip ýaňadan soranym mahalymda, Anna
şeýle diýdi: «Sen näme üçin Annany iberýäň? Annany öldür, ýöne Annany iberme».
Ol muny şeýle bir ýüreginden syzdyryp aýtdy welin, meniň onuň gözlerine ýaş
aýlanandygyny gördüm. Bir söz bilen aýdanymda, ondaky maňa bolan çäksiz söýgi
hem-de tutanýerli aýgyt şeýle bir äşgär boldy welin, men oňa ýanymda galasy gelse,
ony ibermejekdigimi aýtdym we muny soň-soňlar hem ýygy-ýygydan ýatladyp
durdum.
Şol sorag-jogaplardan soň, men Annanyň maňa düýpli söýgüsiniň bardygyna, hiç bir
zadyň ony menden aýryp bilmejekdigine, onuň ýurduna dolanyp barmak baradaky
höwesiniň bolsa, öz taýpasyna bolan gyzgyn söýgüsinden hem-de meniň öz
taýpadaşlaryna ýagşylyk edip biljekdigim baradaky tamasyndan gelip çykýandygyna
göz ýetirdim. Men munuň ýaly zady nähili amala aşyryp biljegimi bilmeýändigim
üçin, Annanyň aýdýan işine baş goşmaga ne-hä niýetim bardy, ne-de ony öz üstüme
almaga höwesim bardy. Emma, meniň bu ýerden gaçyp gitmäge bolan islegim
henizem güýçlüdi. Annanyň gürrüň beren on ýedi sany sakgally adamyna umyt
baglaýardym. Şonuň üçin-de, mähetdel etmän, deňizde ýüzmäge gaýym bolaýjak
ululykda täze bir gaýyk ýasanmak üçin, Anna ikimiz ullakan agajyň gözlegine
çykdyk. Adada diňe gaýyklardan däl-de, eýsem uly gämilerden ybarat bolan kiçeňräk
flot ýasamaga hem ýeterlik agaç bardy. Ýöne meniň iň esasy üns berýän zadym,
150
ozalky ýalňyşlymdan gaça durup, gaýyk taýýar bolan mahaly gönümel deňze
goýberip bolar ýaly, kenara ýakynrak ýerde ösüp oturan agaç tapmakdy. Ahyrsoňy
Anna bir agajy saýlap tutdy, çünki ol gaýyk üçin haýsy agajyň has ýaramly boljagyny
menden gowy bilýärdi. Biziň çapyp ýykan şol agajymyzyň nähili agaçdygyny şu
günem anyk aýdyp biljek däl, ýöne ol boýag ýasalýan maklýura agajyna çalym
edýärdi, has dogrusy, reňki bilen ysyndan çak ursaň, ol maklýura bilen nikaragua
sandal agajynyň aralygynda bir agaç görnüşi bolmalydy. Anna agajyň içini ýakypköwüp, gaýyk ýasamakçy boldy, ýöne men oňa bu işi abzal-gurallar bilen ýerine
ýetirmegiň has aňsat düşjekdigini aýtdym. Nähili işlemelidigini öwredenimden soň,
ol ezberlik bilen işläp başlady. Biz bir aýlap arman-ýadaman işläp, gaýygy ýasap
gutardyk. Ol biçak owadan gaýyk boldy. Ylaýta-da, Anna paltalary nähili
ulanmalydygyny öwredenimden soňra, biz çapyp, ýonup, gaýygyň daşky suduryny
hem taraşlap dyndyk. Şeýle-de bolsa, şondan soň, ony togalak sütünleriň üsti bilen
garyşma-garyş itekläp deňze goýberýänçäk ýene iki hepde gerek boldy. Deňze
goýberen wagtymyz, onuň ýigrimi sany adam ap-aňsat göterip biljekdigine göz
ýetirdik.
Gaýygy suw goýberenimizden soňra, örän uludygyna garamazdan, hyzmatkärim
Annanyň ony nähili çakganlyk hem-de ezberlik bilen dolandyrýandygyny, eýläkbeýläk öwürýändigini, kürekleýändigini görüp örän haýran galyp, agzymy açdym.
Şonuň üçin men ondan ol gaýyk bilen deňze çykmaga edip boljagyny-bolmajagyny
soranymda Anna: «Näçe ýel tursa turubersin, bu gaýyk bilen arkaýyn deze çykyp
bileris» — diýip, jogap gaýtardy. Emma, men Annanyň hiç hili habary ýok başga bir
zadyny, ýagny gaýyk üçin bogaldakdyr ýelken hem-de tanaply labyr ýasamagy
küýleýärdim. Bogaldak ýasamak işiň aňsadydy, onsoň men şol golaý-goltumda dikasmana tarap ösüp oturan, adada näçe diýseň tapdyrýan ýaşajyk bir kedr agajyny
saýlap aldym. Men ony Anna çapdyrdym-da, görkezme berişdirip, ony nähili
pudarlap, tasa getirmelidigini öwretdim. Ýelken barada bolsa, aýratyn aladalanmaly
boldum. Men howlymda köne ýelkenleriň, has dogrusy, köne ýelkenleriň köne-küşül
bölekleriniň näçe diýseň bardygyny bilýärdim. Emma welin, ol ýelkenleri indi
ýigrimi alty ýyldan bäri saklap ýören-de bolsam, munuň ýaly iş üçin ulanaryn öýdüp
kelläme gelmändigi sebäpli, aýawly gorap saklamandym. Men olaryň barysy çüýräp
gidendir diýip çakladym. Ol hakykatdan-da şeýle bolup çykdy. Her niçik-de bolsa,
men örän berk görünýän iki bölek ýelken tapdym we haýal etmän işe girişdim. Iňňe
ýokdugy hem-de öz emelsizligim sebäpli halys itiň gününi görüp, ahyrsoňy
Angliýada üçburç ýelken diýilýän ýelkene meňzeş üçburçlak betnyşan bir zat
dikmegi başardym. Biziň gämilerimiziň barkaslarynda bolşy ýaly, ýelkeniň
aşagyndan bon-germew geçýärdi, ýokarsynda bolsa, kiçijik şprint bardy. Hekaýamyň
birinji böleginde aýdyşym ýaly, berberileriň ýurdundan gaçanymdaky barkasda hem
şonuň ýaly ýelken bardy. Şonuň üçin-de, men ony nähili dolandyrmalydygyna juda
beletdim.
Şol işleri ýerine ýetirmek, ýagny bogaldagy dikeldip, ýelken dakmak üçin iki aý
töweregi wagt sarp etdim. Ýeliň garşysyna ýüzenimizde kömegi deger ýaly kiçeňräk
bir ştag bilen ýene bir ýelkenjik, has dogrusy, fok-ýelken ýasap, gaýygyň kemini-
151
kössüni goýmadym. Iň esasy zat bolsa, gaýygy dolandyrmak üçin onuň yzky bölegine
des dakdym. Men emelsizje gämi ussasy bolsam-da, desiň peýdasyna,
derwaýyslygyna örän gowy düşünýändigim üçin, şeýle bir janypkeşlik bilen işledim
welin, ahyrsoňy ony dakmagyň hötdesinden geldim. Ýöne başyny başlap, döwüp
çykanlarymy hasap etseň, onda des ýasamaklyk gaýygyň özüni ýasanymçarak wagt
aldymyka diýýärin.
Bütin şol işler gutaranyndan soň, indi hyzmatkärim Anna täze gaýygy ýüzdürmegiň
tärlerini öwretmäge gezek gelipdi. Çünki Anna çaklaňja gaýyklary küreklemäge ökde
hem bolsa, ýelken we des barada hiç zat bilmeýär diýen ýalydy. Ol meniň deňizde
gaýygy des bilen dolandyryşymy, kursy üýtgetdigimçe ýelkeniň bir o ýana, bir bu
ýana gübürdäp geçişini görüp haýran galýardy. Şeýle-de bolsa, men gysga wagtyň
içinde oňa bularyň barysyny öwredip çykdym. Kompasyň nämedigine düşünip
bilmedi diýäýmeseň, indi Annany ussat deňizçä öwrüldi diýip hasaplasa boljakdy.
Emma, howa kän bir bulutly bolmaýandygy hem-de kämahallar bolaýmasa, ol
jelegaýlarda ümür düşmeýändigi sebäpli, kompasyň onçakly geregi hem ýokdy. Ne
deňizde, ne-de adada gezelenç edip bolmaýan ýagyşly möwsümlerden başga wagtlar
gijelerine ýyldyzlar, gündizlerine bolsa kenarýaka hemişe aýyl-saýyl görnüp
durýardy.
Men indi bu ýerdäki ýesirligimiň ýigrimi ýedinji ýylyna gadam basypdym. Aslynda,
hyzmatkärim bilen ýaşan döwrümde meniň ýaşaýşym düýpgöter üýtgändigi sebäpli,
şol soňky üç ýyly bu hasaba goşmasam hem bolar. Men ada gelip düşenimiň
ýylöwrümini edil ilkinji gezekdäki ýaly ýene-de Allatagalanyň nygmatlaryna şükür
edip geçirdim. Ozallar Biribara şükür etmegim üçin sebäpler bar bolan bolsa, indi
munuň üçin mende has köp sebäp bardy. Allatagalanyň maňa garaşyk edýändigin
indi has äşgär bolupdy. Üstesine, bu ýerden ýagdan gyl sogrulan ýaly, ap-aňsat halas
bolmaga uly umyt hem döräpdi. Sebäbi, meniň kellämde halas boljak pursadymyň
ýakynlaşandygy, bu ýerde bir ýyldan uzak galmajakdygym barada ýanbermez täze
pikir peýda bolupdy. Emma, her niçik-de bolsa, men hojalyk işlerine, ýer agdaryp,
ekin ekmäge, haýat aýlamaga öňkülerim ýaly gümra bolup gezip ýördüm. Üzüm
ýygyp, kişmiş taýýarlaýardym, her bir zerur işi jaýba-jaý ýerine ýetrýärdim.
Şol arada ýene ýagyşly möwsüm başlady, biz indi has uzak wagtlap öýden çykman
oturmaly boljakdyk. Şonuň üçinem, biz öz täze gaýygymyzy örän ygtybarly ýere —
hekaýamyň başynda gämiden goş çeken wagtym sal bilen ýüzüp giren buhtajygyma
eltdik we ony suw beýgelen mahaly kenara çykaryp, urgan bilen daňyp goýduk.
Onsoň men öz hyzmatkärime gaýyk sygar ýaly giňlikde we çuňlukda kiçeňräk bir
howdanjyk gazdyrdym. Daşgyn peselensoň, biz howdanyň buhta bilen sepleşýän
ýerine ullakan böwet basdyk-da deňiz suwy bilen arasyny üzdük. Şondan soň, kän
wagt geçmänkä howdanjyk doly taňkyrap, gurap galdy. Soňra biz ýagyşdan
penalamak üçin gaýygyň üstüni birgiden ýogyn şahalar bilen basyrdyk welin, ol edil
bassyrmaly öý ýaly örän göwnejaý boldy. Şondan soň, biz deňiz syýahatyna çykmak
üçin noýabr-dekabr aýlaryn garaşyp ugradyk.
Garaşylýan möwsüm ýakynlaşyp ugranda, ýagyşsyz howa bilen bilelikde meniň
ýüzüşe çykmak baradaky hyýalym hem dolanyp geldi. Onsoň men syýahata
152
şaýlanmak üçin her gün taýýarlyk görmäge başladym. Meniň birinji işim, ýüzüş
wagtynda iýip-içer ýaly birneme azyk-suwluk jemlemek boldy. Ýene bir-iki
hepdeden bolsa, howdanyň böwedini ýazdyryp, gaýygy suwa goýbermäge
hyýallanýardym. Men bir gün irden şol işlere hysyrdanyp ýörkäm, Annany ýanyma
çagyrdym-da, pyşdyl gözlemegini tabşyryp, deňziň kenaryna iberdim. Biz eti hem-de
ýumurtgalary üçin hepdede bir gezek diýen ýaly pyşdyl tutýardyk. Aradan biraz
salym geçse-geçendir-dä, bir görsem, Anna aldyrany bar ýaly ýüzin salyp howla
bakan eňdirilip gelýär. Ol edil aýaklary ýere galtaşmaýan ýaly daşky haýatyň
üstünden uçup geçdi-de, men heniz dil ýaryp ýetişmänkäm: «Hojaýyn, hojaýyn! Iş
gaýtdy, iş» — diýip, ýetişibildiginden samramaga başlady. Men «Bu nä boluş,
Anna?» diýenimde, ol «Ho taýda, aňyrda, bir, iki, üç sany gaýyk bar. Bir, iki, üç
sany» diýip, jogap berdi. Men onuň gepinden çen urup, alty sany gaýyk bardyr
öýtdüm, ýöne çintgäp soranymda bary-ýogy üç sany gaýyk bardygyna göz ýetirdim.
Men «Bolsa bolupdyr-da, Anna, entek gorkuberme» diýip, oňa az-kem basalyk berip,
arkaýynlyşdyrdym. Emma, ol görgüliniň gorkudan ýaňa halys akyly çaşara gelipdi.
Anna özüni aňtap gelendirler, damagyny çalyp, etini iýerler öýdüp, öler ýaly
gorkýardy. O pahyr saňňyl-saňňyl edip, şeýle bir elden-aýakdan çykyp barýardy
welin, men näme alaç etjegimi bilmän, iki ýaňa garanjakladym. Onsoň
başardygymdan ony köşeşdirmäge synanyşyp, meniň janyma-da edil onuňky ýaly
howp abanýandygyny, ele düşäýsem meni hem iýjekdiklerini aýdyşdyrdym. «Ýöne»,
diýip, men täzeden söze başladym. «Anna, biz olar bilen garpyşmaly bolarys. Sen
urşup bilersiňmi?» Ol: «Men ataryn, ýöne olar köplük bolup çozarlar» diýip, jogap
gaýtardy. Men oňa: «Ondan arkaýyn bol. Olaryň öleni öler, ölmedikleri bolsa,
tüpeňlerimizden gorkar» — diýip, biperwaý äheňde gepledim. Onsoň men eger ony
goramakçy bolsam, onda onuňam meni gorap-goramajagyny, ýanymda bile durup,
näme diýsem gyşarnyksyz berjaý edip-etmejegini biljek boldum. Ol «Islän wagtyň
men başymy goýmaga taýýardyryn, hojaýyn» diýip jogap berdi. Onsoň men gitdimde, içer ýalyjak rom alyp geldim (şeýle bir aýawly saklapdym welin, mende henizem
eslije rom bardy). Romy başymyza çekenimizden soň, men hemişe ýanymyzda
göterip ýören iki sany aw tüpeňimizi äkeltdim. Tüpeňleri sapançanyň kiçeňräk
güllelerine deňeçer iri seçme bilen okladym. Soňra, men dört sany muşketi alyp, her
birine iki sany gülle bilen bäş sany maýdajyk ok guýdum. Iki sany sapançamyň her
birine bolsa, iki-ikiden gülle saldym. Hemişe bolşy ýaly, ullakan gamamy gynsyz
edip dakyndym. Anna-da paltasyny uzatdym.
Şeýdip ok-ýaragymy üpjün edenimden soň, men dürbini elime alyp, näme barynyýoguny görmek üçin baýryň ýapgydyna dyrmaşdym. Dürbini bir aýlanymda kenarda
ýigrimi bir sany ýabany bilen üç sany tussagyň bardygy gözüme ildi. Aňyrrakda
bolsa, üç sany gaýyk durdy. Ýabanylaryň bar aladasynyň şol üç sany ýesiri iýip,
ýeňiş meýlisini guramakdadygy mesaňa-mälim görnüp durdy. Hakykatdan-da, olar
hemişeki edähetleri boýunça wagşylarça şagalaň geçirmäge taýýarlanýan bolmalydy.
Olar Annanyň gaçan gezegindäki ýere däl-de, meniň buhtajygymyň ýakynyna,
kenaryň peselip, gür tokaýlygyň deňze abanybrak duran ýerine gelip düşüpdiler. Men
ol äteňetleriň etjek bolýan, adamçylyga sygmajak etmişine tüýs aňrym bärik gelip,
153
Annanyň ýanyna aşak düşdüm-de, kenara gidip, olary gyr-ýapyr etmegi ýüregime
düwendigimi aýtdym. Ondan meniň bilen bile, mert durup söweşip-söweşmejegini
soradym. Bu çaka çenli ol gorkusyndan saplanyp, romuň serhoşlygy bilen az-owlak
ýüreklenen ekeni. Anna ýyljyraklap, hälki aýdyşy ýaly, öl diýsem, ölmäge
taýýardygyny tekrarlady.
Men şol gahar-gazap bilen, hälki oklan tüpeňlerimi öz aramyzda paýlaşdyrdym. Anna
guşagyna gysdyrar ýaly bir sapança, egnine atar ýaly üç sany tüpeň berdim. Beýleki
sapança bilen üç sany tüpeňem özüm aldym. Şeýlelikde, ikimiz tirkeşip ýol düşdük.
Men jübime bir çüýşejik rom salyp, Anna-da bir torba däridir seçmäni tutdurypdym.
Men oňa yz ýanjagazymda durmagyny we men buýruk berýänçäm hiçhili
gymyldamazlygyny, ok atmazlygyny, garaz hiç zat etmezligini we ýeke agyz
geplemezligini pugta sargadym. Biz buhtajykdan geçip, görünmän tokaýyň içi bilen,
olaryň tüpeň atym golaýyna barmak üçin sag tarap bir mil töweregi böwür berip,
ýöräp gitdik. Şol ugur boýunça aňsat gidip biljekdigimizi dürbim bilen degre-daşy
synlap durkam göz ýetiripdim.
Ýöräp barşymyza köne pikirlerim kelläme gelmäge başlady welin, men öz aýgydymy
goýbolsun etmäge hyýal etdim. Ýabanylaryň sanynyň köpdüginden ýaýdanyp
durmaýardym, sebäp diýseň, ol ýalaňaç, ýaragsyz peläketleri, ýeke özümiň paýhynlap
biljegime gözüm ýetikdi. Emma, men maňa ýamanlyk etmedik, ýamanlyk niýeti hem
ýok, özümçe, bigünä bolup durýan ol adamlaryň üstüne hüjüm etmegimi, elimi gana
bulamagymy talap edýän hiç hili esas ýokdugy barada oýlandym. Olaryň wagşy däpdessurlary olaryň öz betbagtlygydy. Onsuzam, ýabanylaryň bu bolup ýörüşleri
Biribaryň olary, bu ýerdäki beýleki taýpalar bilen bir hatarda, şu zeýilli akmaklyga,
bibaş hereketlere höküm edendiginiň alamatydy. Galyberse-de, Biribar meni ne-hä
olaryň bu etmişlerine kazyçylyk etmäge, ne-de Öz adalatyny olaryňbaşyndan
indermäge borçly etmändi. Eger Allatagala islän bolsady, onda bu işde Öz hökümini
ýöredip, bu ýabanylary taýpa bolup edýän etmişleri zerarly heläkçilige duçar ederdi.
Ol bolsa, meniň çözjek işim däldi. Emma welin, Annanyň ol adamlar bilen
duşmandygyny, iki taýpanyň uruş ýagdaýyndadygyny göz öňünde tutsaň, onda onuň
ýabanylara hüjüm etmegi nähak boljak däldi. Ýöne, ol ýagdaý maňa degişli däldi
ahyryn. Ýolda barýarkam kellämde aýlanan şol pikirler maňa şeýle bir mylaýym täsir
etdi welin, meniňkenara baryp, diňe olaryň ýanynda durasym, wagşy meýlislerine
tomaşa edip, şu wagta çenli bilýänlerimden başga, olaryň işine goşulyşmagymy talap
edýän bir ahwalat ýüze çykmasa, onda Allanyň ýüregime guýşuna görä özümi alyp
barasym geliberdi.
Men şol netijä gelip, tokaýa girdim, Anna-da pişik basyşyny edip, yzymdan galman
gelýärdi. Biz tokaýyň ýabanylaryň oturan etegine baryp ýetýänçäk şeýdip gitdik. Indi
olar bilen biziň aramyzda diňe tokaýyň şojagaz künjegi galypdy. Şol ýerde men
usuljak bilen Annany çagyrdym-da, tokaýyň göni burçundaky ösüp oturan bir agajy
ümläp, şol agaja dyrmaşmagyny we şo taýdan ýabanylaryň näme edýändiklerini
synlap, maňa habar bermegini tabşyrdym. Ol ýüwrüp gitdi-de, derrew yza dolanyp,
agajyň üstünden bar zadyň alaň-açyk görünýändigini, ähli ýabanylaryň oduň daşyna