Robinzon Kruzo - Turkmen - 08

tutup durdum, temmäkili köz ýüzüme-gözüme çabrap, demikdirerli bolsa-da, bialaç
çydamaly boldum. Içime temmäkili tüsse dartyp oturşyma, bir böwşeňlik tapyp, Injili
elime aldym-da, okamaga synanyşdym, ýöne temmäkiden ýaňa kelläm sämäp
duransoň, birbada synanyşygymy şol gezeklikçe bes etmeli boldum. Emma, kitaby
ugralla açan pursadymda ilkinji bilen: «Dertli günüňde Maňa sygyn, Men seni halas
ederin, sen bolsaň Maňa alkyş okap, şükür edersiň» diýen jümlä gözüm düşdi. Tüýs
meniň ýagdaýyma çemeli şol jümle ony okan wagtym maňa biraz täsir etdi, emma,
barybir şol täsir hem geçişdi. Çünki meniň sezewar bolan ýagdaýymy göz öňünde
tutanyňda, «halas edilmek» diýen düşünje şeýle bir bimany, şeýle bir amala
aşmakdan uzakdy welin, iýer ýaly et wada edilende Ysraýylogullarynyň «Allatagala
şu çöl-beýewanda nädip saçak ýazyp bilerkä?» — diýip, soraýyşlary dek, men hem
«Allatagala meni bu ýerden nädip halas edip bilerkä?» — diýip, hümürdedim. Şol
wakadan soň ençeme ýyllap halas bolmak hakynda hiç hili umydyň ýüze çykmazlygy
sebäpli, şol pikir agramly bolmagynda galdy. Barybir, şojagaz jümle maňa şeýle bir
uly täsir edipdi welin, soň-soňlar hem ol barada göwün ýüwürdip gezdim.
Eýýäm garaňky düşüpdi, temmäki tüssesinden ýaňa halys kelläm güwläp,
gabaklarym barha aşak bürülýärdi. Gije bir zat zerur bolaýsa diýip, gowakdaky ýag-
65
çyrany öçürmän ýorgana girdim. Ýöne uka gitmänkäm, ömrümde hiç haçan etmedik
bir işimi etdim: men dyzyma çöküp durdum-da, Allatagaladan eger dertli günümde
Oňa sygynsam, onda Onuň meni halas etjekdigi baradaky wadasyny ýerine ýetirmegi
üçin doga-dileg etdim. Men üzlem-saplam, düşnüksiz dilegimi soňladym-da,
temmäki goşup gaýnadan romumy içdim welin, edil ýöne zakgun ýaly
bokurdagymdan zordan ötdi. Onsoň, men şolbada ýorgany başyma çekdim. Içginiň
zory kellämi ýaryp barýan-da bolsa, asuda uklap galypdyryn. Ertesi gün oýanan
mahalym, günden çen tutup, wagtyň öýlän sagat üç töweregi bolandygyny
hasapladym; ýok, aslynda men ertirligi günuzyn, gijesi bilen bilelikde ýatyp geçirip,
diňe üçülenji gün öýlän turan bolmaly. Sebäp diýseň, ençeme ýyl geçensoň ýüze
çykyşy ýaly, öz ýöredýän hepdelik gün hasabymdan bir güni nädip sypdyrandygymy
başga hili düşündirmek mümkin däl. Eger ekwator çyzygyna görä wagt süýşen
bolanlygynda, onda bir däl-de, has köp gün süýşen bolmalydy. Emma men, şeksiz,
ýekeje güni sypdyrypdym, ýöne munuň nähili bolandygyny welin, hiç haçan bilip
bilmedim. Gepiň tümmegi, haýsysy bolanda-da, men ukudan oýanan wagtym özümi
örän gujurly duýýardym, meniň keýpim kök, şähdim açykdy. Ýerimden turanymda,
düýnkä görä has çulumdym. Aşgazanym ganymatlaşan borly, içim eljuk diýýärdi. Şol
gün az-kem bildirse-de, meni ysytma tutmady. Şol gün iýun aýynyň 29-dy.
Aýyň 30-y güni, elbetde, meniň örän gowy gün boldy. Men tüpeňimi alyp, gezelenje
çykdym, ýöne öýümden o diýen uzaga gitmedim. Kazarka ördegine çalym edip duran
iki sany deňiz guşuny awlap, öýe äkeldim. Ýöne, olary iýmäge onçakly ýürek etmän,
örän tagamly pyşdyl ýumurtgalaryndan aňryma oba gondurdym. Agşamlyk ýene
öňňunky dermandan, ýagny temmäki bilen gaýnadylan romdan içdim, şu gün
saglygymy dikelden şol bolmalydy. Ýöne bu gezek azajyk şilpildedip oňdum.
Ýapragam çeýnemedim, burnumy temmäkiniň tüssesine-de tutmadym. Şeýle-de
bolsa, ertirligi, 1-nji iýulda özümi tama edişim ýaly gowy duýmadym; sebäbi, az-kem
üşüdip, ýoňladym.
2-nji iýul. — Temmäki dermanymy ilkinji gezekdäki ýaly üç usulda hem berjaý
etdim. Temmäkili romy iki esse edip içdim.
3-nji iýul. — Ysytmadan gutarnykly saplandym, emma kuwwatlanýançam birnäçe
hepde gerek boldy. Şeýdip güýjümi toplap ýörkäm, men otursam-tursam “seni halas
ederin” diýen aýat hakynda oýlanýardym. Halas bolmak baradaky inçe umydym gury
ham-hyýal bolup aňymda pelesaň urýardy; ýöne şu hili pikirlere üstümi basdyryp,
diňe häzirki heläkçilikden halas bolmak hakynda şunça kelle çişirip ýörşüme,
mundan ozalky halas bolan gezeklerimi unudandygym hakydama geldi. Onsoň men
öz-özüme şeýle sowallar bilen ýüzlendim: «Gözümiň oduny alan iň bir elhenç
ýagdaýdan, ýagny syrkawlygymdan ajaýyp gudrat bilen açylmadymmy? Şoňa berin
üns berdimmi? Minnetdar boldummy? Alla meni halas etdi, ýöne men Oňa alkyş
okap, şükür etmedim, diýjek bolanym, muňa halas bolmak hökmünde garap,
minnetdar bolmadym; ýeri, onsoň, men nädip has saldamly halas boluşdan tamakin
bolýarkam?» Şol pikir ýüregimiň doňuny eretdi; men ur-tut dyzyma çökdüm-de,
meni keselden halas edendigi üçin Beýik Allatagala şükür etdim.
66
4-nji iýul. — Irden Injili elime alyp, «Täze bölümi» açdym we agraslyk bilen
okamaga başladym. Indi irden-agşam her gün iki gezek, «pylança bap» diýip
oturman, tä kelläm ýadaýança birsellem Injil okamagy özüme hökmany edip
belledim. Şol işe çynlakaý çemeleşip ugranymdan soň kän wagt geçmänkä, bihuda
öten ömrüm sebäpli meniň ýüregimde düýpli, päk ýürekli ynjama peýda boldy. Gören
düýşümi ýatlap inim jümşüldedi; “Şunça bolan wakalar seni henizem toba
getirmändir” diýen söz aňymda köwsarlap ugrady. Tüýs ýüregimden Allatagala nalyş
edip, tobamy kabul etmegini diläp, dek şol gün Injil okap otyrkam, Alla tarapyn: «Ol
tobalary kabul edip, ýalkaýan şany beýik Halas ediji Hökümdardyr» diýen sözleriň
üstünden bardym. Men ur-tut kitaby ýere taşlap, gollarymy asmana göterip,
begenjimden içim-içime sygman, tüýs ýüregimden: «Eý Isa, sen Dawudyň ogly! Eý
şany beýik Halas ediji Hökümdar! Tobamy kabul et!» — diýip, gaty ses bilen
gygyrdym. Sözüň hakyky manysynda, şol meniň ömrümde mynajat eden ilkinji
gezegimdi; çünki indi men öz ýagdaýyma hem-de Beýik Allatagalanyň kelamynyň
berýän hakyky umydyna aýadyň esasynda garap dileg edýärdim. Şol pursatdan
başlap, Allatagalanyň meniň dadymy eşitjekdigine mende umyt döredi.
Men indi «Dertli günüňde Maňa sygyn, Men seni halas ederin, sen bolsaň Maňa alkyş
okap, şükür edersiň» diýen aýata ozalkymdan has başgaça düşünip başladym. Sebäbi,
ozal şu adadaky tussaglykdan sypmakdan başga hiç bir zada «halas bolmak»
hökmünde garamaýardym. Tussaglyk diýýänim, adada «öz elim — öz ýakam» bolsada, barybir bu ýeri meniň üçin tussaghana hasabydy, onda-da dünýädäki iň ýowuz
manyda. Ýöne indi men bu söze başgaça many bermegi öwrenipdim: indi men öz
geçmişime juda eýmenip ser salýardym, günälerim maňa şeýle bir ötülmez-geçilmez
bolup görünýärdi welin, ýüregim Allatagaladan diňe bar ynjalygymy gaçyryp,
gerdenimden asylýan şol günälerimiň ýükünden meni halas etmegini isleýärdi.
Çekýän ýalňyzlygym şol ýüküň ýanynda hiç zat bolup galýardy. Men ýeke
ýaşamakdan halas bolmak üçin onçakly dileg etmedim, hatda şol kelläme-de
gelmändir. Günälerime deňäniňde ojagaz indi gözüme-de görünmeýärdi. Men bu
zatlary şu hekaýaty okap görjek okyjylar «ahwalatlaryň düýp manysyna göz ýetiren
pillelerinde günälerden halas bolmagyň betbagtlykdan halas bolmakdan has
haýyrlydygyny görerler» diýip aýdýaryn.
Bu gürrüňi şu ýerde soňlap, gündelige gaýdyp geleýin.
Ýaşaýşymdaky kynçylykar kän bir üýtgemedik bolsa-da, indi göwnüm birneme aram
tapypdy. Yzygiderli Injil okamak hem-de Gudraty Güýçli Allatagala mynajat etmek
arkaly meniň oý-pikirlerim has belent häsiýetli närselere gönügip, kükregim ozal
maňa düýbünden nätanyş bagtyýarlyk hem-de rahatlyk duýgusy bilen joşup durdy.
Onsoň men saglygym we güýç-kuwwatym dikelendigi üçin, özüme zerur bolan
zatlaryň üpjünçiligi bilen täzeden hysyrdanyp başladym, özümem ýaşaýyş
edähetlerimi başardygymdan saýhala saldym.
4-nji iýuldan 14-nji iýula çenli, men köplenç elime tüpeňimi alyp gezelenje çykdym,
ýöne öýden kän daşlaşman, keselden soň heniz özüni dürsäp ýetişmedik näsag ýaly,
gezelenç wagtymy her gün az-azdan köpeltdim. Nähili lagar düşüp, horlanandygymy
göz öňüne getirmek hem kyn.
67
Meniň temmäkili emim düýbünden täze açyşdy, megerem, mundan ozal, hiç kim
ysytmany şeýdip bejeren däl bolsa gerek. Şonda-da, men ony hiç bir näsaga maslahat
berip biljek däl. Ol ysytmany aýran hem bolsa, bar ysgyn-mydarymy alyp, süňňümi
gowşadypdyr, sebäbi şondan soň wagtal-wagtal degnalarym dartylyp, synalarym
çekdi durdy. Ondan başga-da, şol kesellänim maňa ýagyşly möwsümde, esasan hem,
harasat we gaý-tupan gatyşykly ýagyşlarda daşaryk çykmagyň saglygym üçin diýseň
hatarlydygyny öwretdi, çünki gurak möwsümde harasat gopan mahaly ýagýan
ýagyşlar sentýabr-oktýabr aýlarynda ýagýan adaty ýagyşlardan has howply bolýar
ekeni.
VII BAP
Şu tukat adada ýaşap ýörenime on aýdan gowrak wagt bolupdy. Bu adadan gaçyp
gutulmagyň hiç hili alajy ýok ýalydy, bu çola ýere adam aýagynyň sekmändigine
men pugta ynanýardym. Mesgenimi öz göwün islegime görä mäkämläp dynanymdan
soň, mende adany has göwnejaý aýlanyp çykmaga hem-de şu çaka çenli maňa
nämälim nähili haýwanlaryň, ösümlikleriň bardygyny bilmäge bolan güýçli höwes
döredi.
Men 15-nji iýul güni, bilimi berk guşap, adanyň bir ýan çetinden başlap, jaýdar
synlamaga girişdim. Ilki bilen, kenaryna sal ýüzdürip getiren buhtajygyma bardym.
Buhtajygyň boýuny syryp, ýokarlygyna iki mil çemesi ýöräp giden wagtym,
daşgynyň bu ýere gelip ýetmeýändigini gördüm, buhtajygyň bolsa, örän dury, süýji
suwly bir çeşmäniň deňze guýýan ýeridigine göz ýetirdim. Gurak möwsümdigi
sebäpli, çeşmäniň hanasynda onçakly suw ýokdy, ol insizje zolak ýasap, zordanjyk
şildiräp akýardy. Çeşmäniň iki ýakasynda sonarly ösgün gök otlara basyrynyp oturan,
seýrek agaçly we gyrymsy ösümlikli, eliň aýasy ýaly tekiz, ajaýyp çemenzarlyklar
ýaýylyp ýatyrdy; olaryň kem-kemden beýgelip baýyrlara ulaşyp gidýän, suw joşguny
ýetmeýän ýerlerinde bolsa uzyn, syrdam sütünli birgiden temmäki agaçlary gök
öwsüp otyrdy. Ol ýerde ömür görmedik, nähili aýratynlyklarynyň bardygy bilmeýän
her dürli ösümliklerim ösüp oturan ekeni. Men manioka agajyny agtardym, ýöne
tapyp bilmedim. Şu yklymyň ýerli indeýleri şol agajyň kökünden un ýasap, çörek
bişirinýärdiler. Men aloeler maşgalasyna girýän ullakan ösümlikleri hem gördüm,
emma olardan nähili peýdalanyp boljakdygyny anyklap bilmedim. Olardan başga-da,
şekerçiňrigiň hem ençeme görnüşine duş geldim, ýöne olar ýabany ösensoň, hili
onçakly däldi. Men şol günlükçe şol açyşlarym bilen kanagat edip, öýe dolandym.
Ýolda gelýärkäm, üstüni açan ösümliklerimiň, miwelerimiň nähili häsiýetleriniň
bardygyny, olardan nähili peýdalanyp boljakdygyny öwrenmegiň usuly barada oýpikire çümdüm. Ýöne belli-külli bir netijä gelip bilmedim. Umuman aýtsam,
Braziliýada ýaşan döwrümde ol ýeriniň ösümlik dünýäsi bilen o diýen
gyzyklanmanym üçin, meýdanda ösýän ösümlikleri kän bir tanamaýardym; iki-ýeke
ösümlik barada bilýän maglumatlarym bolsa, häzirki çykgynsyz ýagdaýymda derde
ýarajak däldi.
68
Ertesi gün, aýyň 16-synda, ýene öňki ýol bilen ýöräp gitdim; düýnki ýerden biraz
aňryk geçen wagtym, çeşme we seýrek agaçly, gyrymsy ösümlikli çemenzarlyk
gutardy. Bu ýerler öňkä garanyňda has tokaýlyk ekeni. Adanyň şol künjeginde her
dürli ir-iýmişleri, esasan hem, ýerde bol-elin togalanyşyp ýatan gawunlary hem-de
agaç şahalaryndan sallanyşyp duran üzüm hoşalaryny tapdym. Üzümleriň gollary
hakykatdan-da agaçlara çyrmaşyp gidipdir, eräp akarly görünýän, bala dönen üzüm
hoşalary bulduraşyp, salkym-salkym sallanyşyp, özlerini güjeňläp otyrdy. Men bu
haýran galdyryjy açyşa hoşwagt bolup, depäm göge ýetdi; emma, men üzümleri örän
ägä bolup iýmelidigini öz tejribelerimden bilýärdim, sebäbi Berberler ýurdunda
ýesirlikde bolanymda, özüm ýaly gul edilip saklanýan birnäçe iňlis dostumyň
üzümden aşa düşüp, içgeçme bilen ysytma tutup amanadyny tabşyrandygy ýadyma
düşüp durdy. Ýöne welin, men bu üzümlerden peýdalanmagyň örän oňat usulyny
tapdym, ýagny, olary güne serip, kişmiş edip ýygnap goýmalydy. Üzüm hasyly
sowlansoň, kişmişler agyz süýjedip iýmäge boljakdy.
Men öýüme dolanman, gijäni şol ýerde düşläp geçirdim. Dogrusyny aýtsam, şol gije
meniň adada ýaban ýatan ilkinji gijäm boldy. Men kenara çykan gijämde bolşy dek,
bir agaja dyrmaşyp mündüm-de, şol ýerde ýatyp ukyny urdum, irden bolsa, öz
gezelenjime dowam etdim. Öňümden çykan jülgäniň uzynlygyndan çen urup aýtsam,
men demirgazyga tarap dört mil çemesi ýol ýörändirin. Gyrmyldap barýarkam
demirgazyk we günorta tarapymda baýyrlaryň örküç-örküç gerişleri beýgelip
gidýärdi. Ýörişimiň ahyrynda günbatarlygyna bakan endigan peselip gidýän bir
sonarly düzlügiň üstünden bardym. Meniň aýak çeken ýerimdäki baýryň eňňidinden
lummurdap çykýan bir çeşmejik, ters ugra, ýagny gündogara bakan akyp ýatyrdy. Ol
ýerde daş-töwerek edil adam eli bilen ekilip bejerilen bagy-bossançylyk deýin baglar
gök salyp, al-elwan, hil-hil otlar gök-parç boluşyp otyrdy, ähli gül-gunçalardan bahar
paslynyň hoşboý ysy burk urýardy. Men şol täsin jülgäniň ýapgydy bilen azajyk aşak
düşüp barşyma, gussaly duýgular bilen gatyşykly içgin lezzet bilen degre-daşyma
aňkaryp seredýärdim. Men bu jelegaýlaryň hemmesiniň öz emlägim hasap
edilýändigi, özümiň gep-gürrüňsiz bu ýerleriň hökümdary hem-de hojaýynydygym,
bu adany öz eýeçiligime geçirmäge hukugymyň bardygy, eger başarsam, edil
Angliýadaky islendik bir mülküň lordy kimin bu topraklary öz neberelerime miras
galdyryp biljekdigim barada süýji hyýallara gark boldum. O taýda gögerip oturan
agaçlaryň kakao diýermiň, apelsindir limon diýermiň, garaz sanasaň sogaby bardy,
ýöne ol agaçlaryň ählisi ýa-ha ýabany ösýändigi ýa-da hasyly sowlandygy sebäpli,
iki-ýekesinde bolaýmasa, şahalarynda örän az miwe bardy. Şeýle-de bolsa, meniň
ýygyp alan gök laým-limonlarym diňe bir tagamly bolman, eýsem öte ýokumly hem
bolup çykdy. Soňra limonlary sykyp, suw goşup içdim welin, ol janyma tenekar
bolup, maňa güýç-kuwwat berdi. Indi şol miwelerden ýygyp, öýe daşamak bilen
baglanyşykly ep-eslije iş çykypdy. Çünki, men ýetip gelýändigi äşgär bildirýän
ýagyşly möwsümde özümi üzüm, laým hem-de limon bilen üpjün etmek üçin,
gowagyma şolardan ýygyp, basyp goýmagy müwessa gördüm. Şol maksat bilen hem,
men üzüm baryny ýygdym-da, biri uly, biri has kiçiräk iki sany tümmek edip, üýşürip
goýdum. Başgarak bir ýerde bolsa, limondyr laýmlardan uly bir tümmek ýasadym.
69
Onsoň, miwedir üzümleriň hersinden elime syganyndan aldym-da, öýüme bakan
ugradym. Galanyny daşamak üçin bolsa, halta ýa-da torba alyp, ýene dolanyp
gelmegi ýüregime düwdüm. Şeýlelikde, üç güne çeken syýahatymy tamamlap, öýe
gaýdyp geldim (men indiden beýläk öz çadyrym bilen gowagymy «öýüm» diýip
atlandyrmakçy), ýöne öýe gelip ýetýänçäm elimdäki üzümler zer-zaýa boldy.
Süýjüliginden ýaňa eräp akyp barýan üzüm hoşalary öz agramyna mynjyrap, hiç hili
iýerligi galmady. Laým-limonlar durumly ekeni, ýöne olardan az-owlak alyp
gaýdypdym.
Ertesi gün, aýyň 19-ynda, men ýygan hasylymy öýe getirmek üçin, egnime iki sany
kiçijek halta atyp, ýene şol ýere gitdim. Emma welin, üzüm tümmekleriniň ýanyna
golaýlaşan pilläm, ýygan wagtym bulduraşyp gözüňi dokundurýan üzüm hoşalarynyň
tüýt-müýt edilip, basgylanyp, aýak astynda, köpüsi iýlen halda leýs bolup
ýatandygyna gözüm düşüp, men edil serpmeden gaýdan ýaly boldum. Diýmek, bu iş
şu jelegaýda sümsünip ýören, nä tüýsli mahlukdygy näbelli käbir jandarlaryň etmişi
bolmaly diýip, men öz ýanymdan pikir öwürdim. Şonda, ne-hä üzümleri küdeläp
goýup bolmajagyna, ne-de halta salyp, äkidip bilmejegime göz ýetirdim, sebäbi
münderläp goýsaň näme boljagy eýýäm bellidi, halta salsaňam, barybir öz agramyna
mynjyrap, suw boljakdy. Onsoň başgaçarak bir hokga oýlap tapdym. Men üzüm
baryny ýygdym-da, güne gurar ýaly agaçlaryň ýalaňaç şahalaryndan asyp,
sallaşdyryp çykdym. Laýmdyr limonlary bolsa, halta gapgaragadan, göterip
bilenimden arkama atyp, öýe gaýtdym.
Syýahatymy aýaklap, öýde ýük ýazdyran wagtym, men jülgäniň bitginlidigini, onuň
uçursyz gözelligini hem-de harasatlardan göwnejaý penalanýandygyny, çeşmeçaýlaryň şarlaşyp, tokaýlygyň gök öwsüp oturşyny lezzet bilen hyýalymda
janlandyrdym we ýurt tutunmak üçin adanyň iň bir bolar-bolmaz bölegini saýlap
alandygyma göz ýetirdim. Umuman şeýdip, men öýümi göçürmek barada pikirlenip
başladym. Nesibäm çekip, şol gök-parç bolup oturan sapaly jülgeden häzirki öýüm
ýaly howp-hatardan ýaňa hatyrjem bir ýerjagaz edinsem gül ýaly boljakdy.
Bu pikir uzak wagtlap kellämde aýlandy durdy, men öýümi göçürmäge örän
döwtalapdym. Jülgäniň taýsyz gözelligi meni özüne maýyl edýärdi. Emma welin, bu
meselä has ýakyndan garanymda, şu wagtky ýaşaýan ýerimiň deňziň kenaryna juda
ýakyndygyny, şu ýerde bolsam, meniň bähbidime kybapdaş nähilidir bir wakanyň
ýüze çykmagynyň mümkindigini hem-de meni şu jelegaýa oklan şum täleýiň belki
başga betbagtlary hem şu ada getirip taşlamagynyň ähtimaldygyny, ýöne şol hili
hadysanyň bolmagy onçakly mümkin görünmese-de, barybir adanyň ortarasynda
baýyrlar bilen tokaýlaryň jümmüşinde gabalyp oturmagyň diňe bir ömürlik şu taýda
galmaga razy bolmagy däl-de, eýsem halas bolmak umydymy azaltmaklygy, hatda
düýp-teýkary bilen ýok etmekligi hem aňlatjakdygyny göz öňünde tutup, hiç hili
suratda häzirki ýerimden gozganmaly däldigim barada netijä geldim. Şeýle-de bolsa,
şol jülge meni şeýle bir owsunlapdy welin, iýul aýynyň galan günlerinde wagtymyň
köp bölegini şol ýerde geçirdim. Ölçerip-döküp, öýümi göçürmezlik barada netijä
gelen-de bolsam, jülgede bir kiçeňräk telär gurup, daş-töweregine syrdambitin
pürslerden dikişdirip, ör-boýuma ýetip duran, jebis iki gat aýmança ördüm. Iki
70
örümiň aralygyny bolsa, çybykdyr çöňürtge bilen basgylap doldurdym. Howlujygym
indi örän ygtybarly ýer bolupdy. Şeýlelikde, kämahallar bu ýere iki-üç gijelik
ýatymlaýyn gelmäge başladym. Aýmançanyň üstünden merdiwana dyrmaşyp
geçýärdim. Şeýlelikde, indi men öz ýanymdan «jülgede-hä telärli howlym, deňziň
kenarynda bolsa, öýüm bar» diýip hasap edýärdim. Telärli howly bilen baglanyşykly
işler awgust aýynyň başyna çenli dowam etdi.
Men aýmançanyň örümini ýetirip, ýaňy bir çeken zähmetimiň hözirini görüp
ugrapdym welin, birdenkä ýagyşlar ýagyp başlady. Onsoň men öňküje tünegimde
uzak möhletläp busup ýatmaly boldum. Aslynda, men telärli howla ýelken eltip, edil
gowakdaky ýaly edip bir çadyr gurunypdym, ýöne welin, ol ýerde ne-hä meni
harasatlardan penalajak baýyr gerşi, ne-de şabyrdap guýýan güýçli ýagyşlardan gaçyp
atar ýaly gowak bardy.
Aýdyşym ýaly, awgustyň başlaryna çenli telärimi gurup gutardym we ýaýnap, dynç
almaga başladym. 3-nji awgustda, serişdirip, asyp goýan üzüm hoşalarymyň günüň
howruna birkemsiz gurap, baldan datly kişmişe öwrülendigini gördüm. Onsoň men
ýeňimi çermäp, olary agaçdan düşürmäge girişdim. Şeýdenim jüpüne düşüpdir,
ýogsam jybarlap-köwsarlap ýagmaga ýüz uran ýagyşlar olary haraplap, gyşlyk
azygymyň iň ajaýyp bölegini harama çykaraýjak ekeni. Meniň kişmiş eden ullakanullakan hoşalarymyň sany iki ýüzden hem geçýärdi. Kişmişleriň barysyny agaçdan
düşürip, aglabasyny gowaga daşap gutaranymyň yzysüre, howa gamaşyp, bulutlar
asmanyň ýüzüni perdelemäge başlady. Şol günden, ýagny awgustyň 14-den başlap, tä
oktýabryň ortalaryna çenli her gün azdan-känden dynuwsyz ýagyş ýagdy. Kä günler
dagyn şeýle bir jala gelip, töwerek suw-sil bolýardy welin, telim günläp gowakdan
çykyp bilmän oturýardym.
Şol ýagyşly möwsümde, duýdansyz ýerden «maşgalamyň» sany köpeldi oturyberdi.
Gowakda saklaýan pişiklerimiň biri näçe wagtdan bäri edil guýa gaçan ýaly gürümjürüm bolupdy. Oňa juda haýpym gelip, gynanyp ýördüm. Pişik janawer bir ýerde
ölüp galandyr öýdübem göwnüme getirýärdim. Ana şol pişik, meni haýran galdyryp,
awgust aýynyň aýagynda, üç sany çagasyny yzyna tirkäp, öýe geläýdi. Meni iň bir
geň galdyran zat, öýdäki pişiklerimiň ikisi hem urkaçydy. Ýöne çaga pişikleriň
üçüsem öz öýdeçi eneleriniň jynsyna meňzeş bolansoň, men olaryň atasy barada juda
iňkise gitdim. Dogrusy, ozal bir ýabany pişigi tüpeňim bilen atyp öldüripdim, ýöne
onuň jynsy ýewropa pişiklerinden düýpgöter üýtgeşikdi ahyryn. Şol tapmaça-da
älhepus täsin boldy. Soňundan şol üç pişik çagalap, ýyrtylan sanaçdan dökülen ýaly,
şeýle bir nesil ýaýradyp, köpeldiler welin, maňa tüýs ulukjyn aldyryp, bizar-peteňimi
çykardylar. Onsoň ahyr bir gün halys sabyr käsäm püre-pürlenip, ganym depäme
uranda, ýaňkylary şeýle bir gyran-jyrana saldym welin, öleni öldi, galanam jyrraýlyp,
gaçyp ummadan çykdy.
Awgustyň 14-nden 26-syna çenli üznüksiz ýagyş ýagdy, men hem öýden çykman
oturdym, sebäbi indi ygally howadan örän äga bolýardym. Gowakda oturyp geçiren
döwrümde, azykdan juda kösenip ugradym. Şol sebäpli, iki gezek dagyn bagta
töwekgellik edip awa çykdym. Birinji gezekde bir geçi awladym, aýyň 26-syna gabat
gelen ikinji gezekde bolsa, äpet bir pyşdyly ele saldym. Men onuň şirin etinden zerrin
71
bolup, gerk-gäbe doýdum. Şol arada men öz iýmitlenişimi hem gündelik kada
saldym: irden bilenjik bir hoşa kişmiş, günorta naharda oda daglanyp, kakmaç edilen
bir loňňa geçi ýa-da pyşdyl eti (çünki börtmeç ýa-da çorba bişiriner ýaly pitiden
gazandan hiç zadym ýokdy), agşam bolsa, köze gömülen iki-üç sany pyşdyl
ýumurtgasyndan ybarat ýeňiljek şamlyk — ine, bolany.
Ýagyşlaryň diňmegine garaşyp geçiren şol günlerimde, men gol gowşuryp oturman,
günde iki-üç sagat gowagy giňeltmek bilen meşgullandym. Gowagy gapdallygyna
köwüp, insizje ötük ýasap, haýatyň daş ýüzünden baýry böwsüp çykýançam gazmaga
dowam etdim. Emele gelen girelgä bir gapy emel etdim-de, şondan girip-çykyp
başladym. Emma howlynyň bir ýanyny beýdip açyp goýmak ynjalygymy gaçyrdy.
Sebäbi ozal çar tarapym doly ýapylgydy, indi bolsa, daşardan gelip biljek islendik
jandar bilen pete-pet boljagym ikuçsuzdy. Şonda-da, adada müçesi geçiniňkiden uly
jandara duş gelip görmändigim üçin, onçakly howatyr edesi zat ýokdy.
30-njy sentýabr. — Şu gün ada gelip düşenime bir ýyl boldy. Men sütündäki
kertikleri hasaplap görsem, kenara aýak basanyma tegelek üç ýüz almyş bäş gün
bolupdyr. Men şu güni beýleki dini ybadatlardan tapawutlandyryp, mübärek oraza
güni diýip belledim. Tüýs ýüregimden tagzym edip, Allatagalanyň huzurynda ähli
günälerimi boýun aldym, Onuň men baradaky hökümleriniň hakdygyny kabul etdim,
meni hezreti Isanyň hormatyna ýalkamagy üçin ýalbardym. Gün eňegini ýere
berýänçä, on iki sagatlap duz datman agyz bekledim, soňra bolsa, külçe hem-de bir
hoşa kişmiş bilen agzymy açdym. Nahardan soň, günümi başlaýşym gutaryp, ýorgana
girdim. Şol çaka çenli men ýekşenbe günlerini bellemändim, sebäbi ilkibaşda meniň
kellämde hiçhili din düşünjesi ýokdy. Wagtyň geçmegi bilen, ýekşenbe gününiň
kertigini beýlekilerden has uzyn edip, hepdeleri biri-birinden tapawutlandyrmagy
hem unudypdyryn. Şonuň üçin hem hepdäniň günlerini anyk bilmeýärdim. Ähli
günleriň jemini hasaplap tegelek bir ýylyň dolandygyny takykladym. Onsoň, başdan
başlap, her ýedinji kertigi ýekşenbe güni diýip belläp çykdym. Şol arada bir ýa-da iki
günüň kem çykýanyny hem takykladym. Şondan soň kän wagt geçmänkä, gündelik
ýazýan syýam paýawlap ugrady. Şol sebäpli her bir zady günübirin ýazmagy bes
edip, syýany has tygşytly ulanmagy we durmuşymyň diňe iň wajyp wakalaryny
ýazmagy müwessa bildim.
Men indi ýagyş ýagýan möwsüm bilen gurak möwsümiň gezekleşigini saýgaryp
bilýärdim, şoňa görä, her möwsüm üçin aýratyn taýýarlyk görmegi öwrenipdim.
Emma, bu tejribäni öwrenmeklik maňa gaty çökder düşdi; men häzir iň zabun
tejribelerimiň biri bolan şol tejribe barada gürrüň bermekçi.
Gaýanyň gyrasynda gögerip oturan arpa bilen şaly baldajyklaryny görüp nähili
haýran galandygym, hem-de olary öz-özünden çykandyr öýdendigim hem-de bişen
wagty olaryň birnäçe sümmülini ýygnap goýandygym hakynda men eýýäm agzap
geçipdim. Ýalňyşmaýan bolsa, otuz töweregi şaly hem-de ýigrimi çemesi arpa
sümmüli bardy. Men ýagyşly möwsüm gutaryp, gün ekwatordan günorta tarapa
süýşensoň, ekiş üçin iň amatly wagt gelip ýetdi diýip hasap etdim. Men agaç pilim
bilen bir bölejik ýeri bolşuna görä agdaryp, pel çekdim-de, ony deň ikä bölüp, şaly
bilen arpa dänelerini sepeleşdirdim. Ýöne, hernä, şol wagt «bar dänäni bir gezekde
72
sepmäýin» diýen pikir kelläme geldi, sebäbi men ekişiň wagtyny heniz anyk
bilemokdym. Şonuň üçin, dänäniň üçden iki bölegini topraga sepip, arpa bilen
şalynyň hersinden tohumlyk hökmünde bir goşaowuç alyp galdym. Meniň şeýdenim
gaty bähbide çekipdir, sebäbi ilkinji ekişimden hiç hili gögeriş bolmady; ekişiň
yzysüre ýagyşsyz aýlar başlandygy üçin, mellejigiň topragy yzgarsyz galyp, tohumlar
hiç hili şine ýaryp bilmedi. Täzeden ýagyşly möwsüm gelensoň welin, olar edil ýaňy
ekilen ýaly gögerip, boý atmaga başlady. Ilkinji eken tohumlarymyň gögermändigini
görüp, muňa guraklygyň sebäp bolandygyna ýeňillik bilen göz ýetirdim. Onsoň men
başga synag geçirmek üçin telärli howlymyň ýanjagazyndan ýer agdaryp, çaklaňja
atyz çekdim-de, fewral aýynda galanja tohumy şol ýere ekdim. Şonda gije-gündiziň
ýazky deňleşmesiniň öňüsyrasydy. Mart we aprel aýynyň bereketli ýagyşlary topragy
bolelin yzgarladansoň, däneler birenaýy ygşyldap, gök maýsa boldy we bol hasyl
getirdi. Emma tohumyň barysyny ekmäge töwekgelçilik edip bilmän, diňe bir
bölegini ekendigim sebäpli, her sortdan dört ýarym litre ýeter-ýetmez örän ujypsyzja
hasyl aldym. Oňa derek şol tejribäm arkaly öz hünärimiň ussadyna öwrüldim, ýylyň
haýsy möwsüminde ekiş ekmelidigine bäş barmagym ýaly belet boldum. Indi men
her ýyl iki gezek ekin ekip, hasyl alyp bilýärdim.
Şol ekinim entek maýsalap otyrka, soňundan näçe diýseň derdime ýarajak kiçijik bir
açyş etdim. Takmynan noýabr aýy uçurlarynda, ýagyşlar diňip, howa açylan pillesi,
men näçe aýdan bäri baryp görmedik jülgedäki telärli howlyma gitdim. Ähli zat
goýşum-goýşum ýaly duran ekeni. Iki gat edip ören aýmançam mizemän, süňňi bitin
saklanypdyr. Bir görsem, golaý-goltumda ösüp oturan agaçlardan çapyp alyp,
aýmança üçin ýere kakyp çykan syrdam pürslerim edil dik öseri kesilen söwüt
agaçlary ýaly pudaklap, uzyn-uzyn gol ýaýradyp giden ekeni. Pürsleri kesip alan
agajymyň adyny bilemok. Emma welin, aýmançadaky pürsleriň şaha çykaryp, gök
öwsüp oturmagyna hem geň galdym, hem göwnüm hoş boldy. Men olary pudap, biribirlerine gyradeň öserleri ýaly birlaý timar berip çykdym. Ol ýaşajyk agaçlar üç
ýylyň içinde şeýle bir owadan bolup ösdi welin, gözüň bilen görmeseň ynanar ýaly
däldi. Töweregi şol janly haýat bilen gurşalan howlynyň diametri ýigrimi bäş metr
çemesi bolsa-da, aýmançadaky agaçlar (indi olara agaç diýsem-de boljakdy) basym
öz şahalary bilen howlynyň üstüni bütinleý ýapyp, goýry kölege saldy. Indi tebit
alýan jokrama yssyda şu ýerde salkynlap oturybermelidi. Men bu ýagdaýy gördümde, ýene şol agajyň pürslerinden çapyp, birinji öýümiň diwarynyň daş ýüzüne ýarym
halka edip, edil şunuň ýaly janly haýat aýlamagy ýüregime düwdüm. Maksadyma-da
ýetdim. Agaçlary, has dogrusy, ýaşajyk pürsleri öňki haýatdan sekiz ýard aradaşlyga
iki hatar edip, ýere kakyp çykdym. Janly haýat kän wagt geçmänkä düýp tutup,
ilkibaşda gür ýapraklary bilen howlyma salkyn kölege saldy, soňra bolsa, ajaýyp
gorag bolup hyzmat etdi. Bu barada öz ýeri gelende gürrüň bererin.
Bu ýerde ýylyň pasyllaryny Ýewropadaky ýaly ýaz, tomus, güýz we gyş pasyllary
diýip däl-de, umuman iki sany ýagyşly we iki sany hem gurak möwsüme bölmek
mümkin. Olar ine şeýleräk:
Gün ekwatoryň üstündekä ýa-da şoňa golaý wagty, ýagny fewralyň ikinji ýarymynda,
martda we apreliň birinji ýarymynda — ýagyşly.
73
Gün ekwatordan demirgazyk giňişlige tarap süýşende, ýagny apreliň ikinji
ýarymynda, maýda, iýunda, iýulda we awgustyň birinji ýarymynda — gurak.
Gün ekwatora dolanyp gelen wagty, ýagny awgustyň ikinji ýarymynda, sentýabrda
we oktýabryň birinji ýarymynda — ýagyşly.
Gün ekwatordan günorta giňişlige tarap süýşende, ýagny oktýabryň ikinji ýarymynda,
noýabrda, dekabrda, ýanwarda we fewralyň birinji ýarymynda — gurak.
Ýagyşly möwsümler kähalatda şemalyň öwsüşine görä biraz uzak ýa-da gysga bolup
bilýär, ýöne bu, elbetde, meniň öz gözegçiligimdi. Ozal mazalyja agzym bişip,
uçugymy alandygym üçin, ýagyş ýagýan mahaly açyk howada gezmegiň saglyga
zyýanly netijelerine men gaty beletdim. Şol sebäpli-de, ýagyşly möwsüm başlan
wagty daşarda ondan-oňa selpäp ýörmezlik üçin, öňünden azyk-suwlugymy üpjün
etmegiň aladasy bilen bolýardym. Ýagyşlar ýagyp ugranda bolsa, başardygymdan
öýden çykman oturýardym. Men şol arada gowakda dek durman örän köp iş bilen
meşgul bolýardym. Wagt diýseň amatly bolansoň, diňe aldygyňa irginsiz zähmet
çekip ýasap boljak birgiden zerur abzal-guraly birlaý ýasaşdyryp, häzirläp
goýýardym. Men, mysal üçin, özüme bir sebet örünjek bolup her edip, hesip etdim,
emma, tapyp getiren çybyklarym port bolansoň derrew şytdyldap elime gelýärdi.
Şonda heniz oglanjyk döwürlerim dogduk şäherimde sebetçiler ussahanasynyň
öňünde dikilgazyk bolup, sebet örüjileriň edýän işlerini uly lezzet alyp synlamak
endigim meniň üçin juda bähbitli boldy. Şol wagtlar islendik çaganyň bolşy ýaly,
men hem kömek edişmäge örän höwesekdim, örüjileriň ajaýyp senedini gözümi