Robinzon Kruzo - Turkmen - 21

ýazypdyrlar. Biziňkileriň gaýduwsyz durmagy bilen, kapitan esasy palubada we
şkansyda gezip ýören gozgalaňçylar ele salypdyr. Soňra bolsa, trýumdakylar daşyna
çykmaz ýaly, hasyr-husur palubanyň lýuklaryny pugta temmeledipdir. Oňa çenli
beýleki gaýykdaky ikinji topar want-putens zynjyrlaryna dyrmaşyp, derrew gäminiň
burun tarapyny basyp alypdyrlar we gäminiň aşhanasyna eltýän girelgäni eýeläp, üç
sany deňizçini tussag edipdirler.
181
Hüjüm şowly gutaryp, paluba sag-aman ele salnansoň, kapitan öz kömekçisini
ýanyna üç sany adam alyp, gozgalaňçylaryň bellän täze kapitanynyň ýatan
kaýutasynyň gapysyny döwmegi buýruk beripdir. Täze kapitan howsalaly
gykylyklary eşiden dessine, iki sany deňizçi bilen ýaş ýungasyny çagyryp, tüpeňdir
sapançalaryny taýýarlap, goranyşa taýýarlanyp duran ekeni. Kapitanyň kömekçisi
elindäki lom bilen gapyny döwen çaky, täze kapitan bilen onuň adamlary batyrlarça
ot açypdyrlar. Kömekçiniň çignine muşketiň oky degip döwüpdir, iki sany deňizçi
bolsa ýaralanypdyr, emma ölen adam bolmandyr.
Kapitanyň kömekçisi kömege çagyryp gygyrypdyr-da, ýaralanandygyna
seretmezden, kaýutanyň üçine kürsäp giripdir we sapançasy bilen täze kapitany
kellesinden çüýläpdir. Gülle agzyndan girip, gulagynyň arka tarapyndan çykan
kapitansumak jyňkyny çykaryp ýetişmän, gürpüldäp gaýdypdyr. Muny gören beýleki
üçüsi ellerini galdyryp, boýun egipdiler we şeýlelik bilen, ondan artyk gan
dökülmezden, gämi ele geçipdir.
Gäminiň doly eýelenmegine mähetdel, kapitan ýedi gezek top atmagy buýruk
beripdir. Ol atyşlar meniň kapitan bilen bar zadyň şowly bolandygyny buşlamak
barada şertleşen signalymyzdy. Men gije sagat iki çenli, kenarýakadan gözümi
aýyrman, howlymda garaşyp oturypdym. Şonuň üçinem, top atyşlaryny eşiden
mahalym meniň nähili şatlanandygym göz öňüňize gelýändir.
Men signaly aýyl-saýyl eşidenimden soňra, arkan süýndüm we örän hysyrdyly geçen
günüň argynlygy bilen süýji uka gitdim. Aradan näçe wagt geçenini bilemok, ýöne
daň atan pillesi men top okunyň gümmürdisine tisginip oýandym-da, ör turdum.
Kimdir biri maňa: «Gubernator! Gubernator!» diýip gygyrdy. Men kapitanyň sesini
şolbada tanadym. Ol howlyma abanyp duran baýryň üstünde durdy. Men onuň
ýanyna dyrmaşyp baran wagtym, ol gämä bakan elini uzatdy-da, meni garsa gujaklap:
«Gadyrdan dostum, halasgärim! Hanha gämi, ol indi siziňki. Bizem, gämidäki ähli
goş-golamlaram siziňki» — diýip, içi-içine sygman gepledi. Men gämä tarap
seretdim, ol, hakykatdan-da, kenardan ýarym mil töweregi aradaşlykda endigan
yranjyrap durdy. Gämini doly eýelän batlaryna, kapitan labyry galdyrdypdyr-da,
ugurdaş şemaldan peýdalanyp, gämini edil buhtajygyň okeana guýýan ýerine getirip
goýupdyr. Daşgyn wagty bolansoň, kapitan öz ýörite gaýyjagyny meniň ilkinji gezek
sal getiren ýerime çenli ýüzdürip gelipdir-de, edil howlymyň duşunda düşüpdir ekeni.
Men begenjimden ýaňa tas özümi lampa ýere goýberipdim. Şunça görgülerden soňra,
meni halas etjek gämi, ynha, gözümiň alnynda leňňer atyp durdy. Onda-da ullakan
gämi — ol meni göwün islän ýerime äkitmäge taýýardy. Hemme zat gülala-güllük
bolupdy. Men duýdansyz dörän şatlykdan ýaňa laky-tak bolup, kapitana ýeke agyz
sözem aýdyp bilmedim. Hernä, onuň meni tutup saklany gowy bolupdy, ýogsam,
duran ýerimden gürpüldäp ýere gaýdarly görünýärdim.
Biçak tolgunýandygyma gözi düşen kapitan jübüsinden bir çüýşejik çykardy-da, azowlak jana şypaly içgi hödürledi. Ol ony ýörite maňa niýetläp äkelen ekeni. Men
içgiden azajyk owurtladym-da, ýere çökdüm. Az-kem aýňalan-da bolsam, doly
özüme gelip, dil ýarýançam aradan esli salym wagt geçdi.
182
Meniňki ýaly şatlygy başdan geçirmese-de, kapitan görgüliniň özi hem begenjinden
ýaňa näme edip, näme goýýandygyny bilmeýärdi. Ol maňa müň dürli mähirli,
mylaýym sözleri aýdyşdyrýardy, meni özüme getirmek üçin daşymda hozanak
bolýardy. Meniň bolsa, şatlykly joşgunym hut kükregimi ýaryp gelýärdi, göwün
guşum al-asmanda pelpelleýärdi. Ahyrsoňy, men pagyş-para bolup, gözümden
begenç gözýaşlary paýyrdap gaýtdy. Birsellem şeýdip oturanymdan soň,men kelam
agyz gürlemäge rowgat tapdym.
Soňra men ýerimden turup, öz halasgärim hökmünde kapitany gujakladym we
bilelikde şatlandyk. Men oňa: «Gadyrdan, meni halas etmek üçin sizi Allatagalanyň
özi iberipdir. Bu bolup geçen ahwalatlaryň barysy duranja bir gudrat. Şu zatlaryň özi
Biribaryň tutuş älem-jahana höküm edýändiginiň hem-de dünýäniň iň bir çet
künjegindäki mysapyr bendelerini hem görüp, islendik wagt olaryň dadyna
ýetişýändiginiň äşgär alamaty ahyryn» — diýip, ýüregimi açdym.
Men päk ýürekden Allatagala şükür edip, alkyş okamagy hem ýatdan çykarmadym.
Meni şeýle ajaýyp gudrat bilen, iňläp ýatan düňle çölden halas edip, ýeke-ýalňyz
durmuşdan gutaran Perwerdigäre näçe şükür etsem-de az boljagy belldi. Bendesiniň
göwnüni açýan ähli ýagşylyklar, elbetde, Ondan gelýärdi ahbetin.
Biz birsellem gürrüňleşip oturdyk. Şol wagt kapitan maňa delje ýürekselik bolar ýaly,
gämide galan azyk-owkatlardan alyp gelendigini aýtdy. Gozgalaňçylar şunça wagt
geçen-de bolsa, heniz ähli azyk önümlerini ýele sowrup ýetişmändir ekenler. Soňra
kapitan gaýykda oturan deňizçilere gygyrdy-da, gubernator üçin niýetlenen goşgolamlary kenara daşamagy buýruk berdi. Ol goş-golamlar şeýle bir kändi welin,
men, hamana diýersiň, özümi täze dostlarym bilen gitmän, ýene şu adada ýaşamaly
ýaly duýdum.
Ýükleriň arasyndan, ilki bilen, bir ýaşşik ajaýyp içgi hem-de alty sany ullakan
çüýşede madera çakyry çykdy (olaryň her biriniň göwrümi iki kwarta barabardy).
Bulardan başga-da, iki funt päkize temmäki, on iki sany tokga sygyr eti, alty bölek
ýekegapan eti, bir halta nohut bilen ýüz funt çemesi külçe hem bar ekeni. Kapitan
hersi bir ýaşşik şeker bilen un diýermiň, tümmek bir halta limon bilen iki çüýşe laým
şerbeti diýermiň, garaz, eçilip bilipdir. Iň esasy zat bolsa, kapitan bulardan müň
kerem zyýat — alty sany arassaja köýnek, alty sany boýna atylýan nepis ýaglyk, iki
jübüt ellik, bir jübüt köwüş, şlýapa we bir jübüt jorap sowgat etdi. Bularyň üstüne
özüniň az-kem geýlen iňňedençykma penjegini hem peşgeş berdi. Gepiň gysgasy,
kapitan meni birlaý geýindirip, tüýümi täzeledi.
Üpül-süpül bolup ýören men pahyra bu serpaýlaryň nähili hoş ýakandygyny göz
öňüne bir getirip görüň. Emma, bu egin-eşikleri geýmek meni birbada şeýle bir
oňaýsyzlyga salyp, gysyp gowurdy welin, ylla diýersiň, dünýäde şolardan tagaşyksyz
zat ýok ýaly göründi.
Ýükleri maňa bir ujundan görkezip çykansoňlar, deňizçiler olaryň barysyny meniň
howlyma alyp gaýtdylar. Soňra biz elimizdäki ýesirleri näme etmelidigini
maslahatlaşmaga başladyk. Olary, ylaýta-da, olaryň arasyndaky ýakasyny tanadan,
sana salyp bolmajak iki sany deýýusy öz aramyza goşmalymy, goşmaly dälmi —
öränwajyp mesele bolup durýardy. Kapitan ol haramzadalaryň zatdan
183
gaýtmajakdygyny, şonuň üçinem, bardygeldi olary äkitmäge razy bolaýanda hem,
tussag hökmünde ellerine-aýaklaryna gandal urup, ilkinji duş geljek iňlis
koloniýasyna eltip, adalatly kazyýetiň eline berjekdigini çürt-kesik mälim etdi.
Emma, dogrusyny aýtsam, kapitanyň özi biraz göwni bölek görünýärdi.
Onsoň, men kapitana, eger islese, gürrüňini edýän şol iki sany deňizçisini öz islegleri
bilen şu adada galar ýaly edip biljekdigimi ýaňzytdym. «Wah, oňa ýetesi zat barmy?»
— diýip, kapitanyň ýüzi açylyp gitdi. «Men ikelläp razy».
Men «Örän oňat» — diýip, sözümi dowam etdirdim. — «Men häzir olary getirdip,
siziň üçin gürleşip bereýin». Soňra, men Anna bilen iki sany zamuny gowaga
ugratdym (ýoldaşlary sözünde duransoň, indi olary boşadypdym). Hawa, men olary
gowaga iberdim we ol ýerdäki elleri daňylgy bäş sany ýesiri telärli howlyma eltip,
men barýançam garaşmaklaryny tabşyrdym.
Men birnäçe wagt güýmeň-süýmeň etdim-de, täze egin-eşiklerimi geýnip jülgä tarap
ýola düşdüm. Indi men, hakykatdan-da, gubernator hökmünde barýardym.
Hemmämiz teläriň aşagynda jemlenenimizden soň, kapitany ýanymda oturdyp,
tussaglary getirmegi buýruk berdim. Gelensoňlar, men ol netikazalara öz eden pyssypujurlyklary hakynda kapitanyň jikme-jik gürrüň berendigini, topalaň turzup, gämini
alyp gaçandyklaryny hem-de garakçylyga ýüz urmaga hyýal edendiklerini ýeke-ýeke
sanap berdim. Allatagalanyň bu peläketleri öz guran duzaklaryna düşürip, il üçin
gazan çukurlaryna özlerini gapgarandygyny teýeneläp düşündirdim.
Men olara gäminiň öz buýrugym bilen basylyp alnandygyny habar berdim-de: «Ol
indi öz hak eýesine gowuşdy, täze kapitan bolsa, öz eden jenaýatynyň almytyny alar.
Basym onuň kese reýden asylgy duran jesedini öz gözüňiz bilen görersiňiz. Indi, siz
barada gürleşeliň. Siz jenaýatyň üstünde tutulan garakçylar hökmünde asmakdan
meni saklap bilerkä? Ygyp ýören deňiz garakçylaryny dar agajynda hallanlatmaga
meniň ygtyýarymyň bardygyny, elbetde, siz bilýän bolmaly» — diýip, sözümi
soňladym.
Olaryň biri beýlekileriň adyndan jogap berip, gürlemäge ýüzleriniň ýokdugyny, ýöne
ýesir alnan wagtlary kapitanyň ganlaryny ötmegi söz berendigini aýtdy we pespällik
bilen meniň özlerine rehim etmegimi sorady. Şonda men oňa sowal bilen ýüzlendim:
«Size neneň rehim edäýerkäm? Dogrymy aýtsam, meniň öz adamlarym alyp, bu
adany taşlap gitmek hyýalym bar. Kapitan bolsa, eýýäm bizi Angliýa alyp gitmäge
taýýarlanyp ýör. Elbetde, ol sizi hem Angliýa äkitmekçi bolýar, ýöne, eliňiziaýagyňyzy zynjyrlap. Siz gozgalaň turzup, gämini alyp gaçandygyňyz üçin adalatly
kazyýetiň öňünde kelläňizi ýalaňaçlap jogap berersiňiz. Onsoň size diňe syrtmagyň
garaşýandygyny hem bilip goýuň. Haýsysyny halajagyňyzy bilemok, ýöne, belkem,
siz öz bagtyňyzy şu adada synap görersiňiz. Men indi bu jelegaýdauzak eglenmerin.
Eger özüňiz isleseňiz, «adada günümizi göreris» diýseňiz, onda janyňyzy bagyşlap,
size şu ýerde galdyrmak hyýalym hem ýok däl».
Olar meniň teklibime monça bolup, alkyş baryny okadylar we Angliýa baryp, dara
çekilenlerinden şu çolaja adada gün görenleriniň ibaly boljakdygyny tekrarladylar.
Men şeýdip bu meseläni çözdüm etdim.
184
Kapitan ör-gökden gelen kişi bolup, olary bu ýerde goýup gitmek niýetiniň
ýokdugyny aýtdy. Menem gözümi alardan bolup, kapitanyň al-petinden aldym:
«Jenap kapitan, bular siziň däl-de, meniň ýesirlerim. Rast, men bulara söz berdimmi,
diýmek men öz sözümde-de duraryn. Eger, maňa nägileçiligiňiz bar bolsa, onda
bulary häziriň özünde erkinlige goýberjek. Onsoň, başarsaňyz özüňiz kowalaň-da,
tutuberiň».
Bu gürrüňe diňläp duran tussaglar maňa ýene-de alkyş baryny ýagdyrdylar. Aýdyşym
ýaly, men olary erkinlige goýberdim we gizlin gowagyň ýanyndaky tokaýlyga
ugratdym. Ýola düşmänkäler, men olara: «Men size ýeterlik tüpeňdir ok-däri
goýduraryn. Eger kanagat edip, arkaýyn ýaşaýyn diýseňiz, onda size näme-näme
etmelidigini hem öwrederin» — diýip, az-kem gop berdim. Şondan soň, men
öýgoşlarymy gözden geçirip, gämä äkidilmeli zatlary tükellemäge başladym.
Kapitana bolsa, bu gijäni howlymda goş düwüp geçirjekdigimi aýdyp, onuň özüniň
gämä gitmegini haýyş etdim. «Gämini birkemsiz tertip-düzgüne salyp, ertir ir bilen
maňa bir gaýyk ugratsaňyz minnetdar bolaryn. Ondan başga-da, adada galjak
deňizçilere göz bolar ýaly, gämä baran dessiňize, şol bihepbe kapitansumagyň
jesedini reýadan asdyrmagy ýatdan çykarmaweriň» — diýip, pugta sargyt etdim.
Kapitan gidensoň, men hälki bäş deňizçini howlyma çagyrtdym-da, olaryň ýagdaýy
barada çynlakaý gürrüňleşdim. Men olara dogry ýoly saýlap alandyklaryny, sebäbi
kapitan olary alyp gidäýse, onda dardan asyljaklarynyň ikuçsuzdygyny gowy edip
düşündirdim. Men olara gäminiň reýasyndan asylgy duran kapitansumagyň jesedini
hem görkezdim we özlerine-de şonuňkydan gowy ykbal garaşmaýandygyny aýtdym.
Olar bu ýerde galmaga göwünjeňdiklerini ýene bir gaýtalansoň, men özümiň adadaky
başdan geçiren wakalarymy gürrüň berip, bu ýerde ýaşamagyň usullaryny
öwretmekçi bolýandygymy aýtdym. Şeýlelik bilen, men olara bu ada gelip
düşüşimden başlap, bar zady jikme-jik gürrüň berdim. Öz guran berkitmeli howlymy
görkezdim, nan bişirişimi, däne ekişimi, kişmiş serişimi düşündirdim. Başga-da,
olaryň kösenmezligi üçin gerek bolan zatlary öwredişdirip çykdym. Soňra men olara
on ýedi sany ispan hakynda hem gürüň berdim we olara gowşurar ýaly hat ýazdym.
Olar gelen wagty deň-derejeli gatnaşyp, goşulyşmaga kasam etdirdim (Ýeri gelende
aýtsam, syýany kapitan getiripdi. Dogrusy, men has kyn işleriň hem hötdesinden
gelen-de bolsam, agaçkömür bilen suwy garyp, syýa ýasamagyň meniň kelläme
gelmeýşine ol örän haýran galypdy).
Men adada galjak deňizçilere öz ýaraglarymy, ýagny bäş sany muşketimi, üç sany aw
tüpeňimi we üç sany gamamy goýdum. Mende bir ýarym çelek däri galypdy, sebäbi
başky birki ýyldan soň ony juda aýawly ulanypdym. Onam bulara berdim. Olara
geçileri saklamagyň, süýdüni sagyp semretmegiň, mesgedir peýnir ýasamagyň
tärlerini öwredişdirdim. Gepiň keltesi, men olara bütin başdangeçirmelerimi aýdyp
berdim we kapitandan towakga edip, ýene iki çelek däri bilen gök bakja ekinleriniň
çigitlerinden goýdurtmaga söz berdim. «Bu zatlarym bolan bolsady, özüm-ä juda
begenerdim» — diýdim. Bulardan başga-da, men adanyň täze ýaşaýjylaryna
kapitanyň maňa getiren bir halta nohudyny tabşyrdym we ony ekip köpeltmeklerini
maslahat berdim.
185
XIX BAP
Men bu zatlary düşündirenimden soň, ertesi gün goş-golamymy alyp, gämä mündüm.
Biz wagt ýitirmän, ýüzüşe taýýarlanyp ugradyk, ýöne ol gije labyry galdyryp
bilmedik. Ertirligi Gün dogup, jahan ýagtylanda, ada taşlanan deňizçileriň iki sanysy
gäminiň alkymyna çenli ýüzüp geldiler-de, beýleki üçüsinden ýaňa gan aglap,
nalamaga başladylar. Kapitandan, Allanyň haky üçin, özlerini galdyryp gitmezligini
haýyş edip, bu ýerde galaýsalar, bahym öldüriljekdiklerini aýtdylar. Olar
«Assaňyzam, özüňiz asyň, ýöne bizi gämä mündüriň» — diýip özelendiler.
Kapitan böwrüne diň salan bolup durdy-da, menden rugsat almaly boljakdygyny
aýtdy. Biz olary birsalym kösäp saklap, ahyrsoňunda düzeljekdikleri barada ant içirip,
gämä mündürdik. Kapitan mazaly saýgyladyp, eýlerini ýetirdensoň, olar has
akýürekli, ümsüm deňizçä öwrüldiler.
Şondan kän wagt geçmänkä, daşgyn başlady. Kapitanadada galjaklara wada berlen
ýükleri gaýyga ýükledip, kenara ugratdy. Meniň haýyşym bilen, ýükleriň arasynda
egin-eşikli sandyklar hem goýlupdy. Deňizçiler muňa örän hoşal boldular. Men olary
ýatdan çykarman, eger mümkinçilik tapsam, olary alyp geçer ýaly gämi iberjekdigimi
aýdyp, ol biçärelere göwünlik hem berdim.
Adadan gaýdan mahalym, men ýadygärlik hökmünde geçi derisinden tiken ullakan
başgabymy, saýawanymy hem-de totuguşlarymyň birini ýanym bilen aldym. Elbetde,
öň gürrüňini eden pullarymy hem ýatdan çykarmadym. Olar hiç zadyň alnyndan
bolman, şeýle bir köp ýatypdy welin, garalyşyp, zeňläp giden ekeni. Olaryň
kümüşdigini bilmek üçin birneme arassalap, sürteşdirmeli bolýardy. Men gark bolan
ispan gämisinden tapan pullarymy hem aldym.
Şeýlelikde, men gämide ýöredilýän senenama boýunça, ada gelip düşenimden tegelek
ýigrimi sekiz ýyl, iki aý, on dokuz gün geçensoň, 1686-njy ýylyň 19-njy dekabr güni
adany taşlap, ýola düşdüm. Meniň ikinji ýesirlikden halas bolan şol günüm,
mawrlaryň Sale şäherinden barkasly gaçyp gaýdan günüm bilen şol bir ýylöwrüme
gabat gelipdi.
Men uzaga çeken ýüzüşden soň, 1687-nji ýylyň 11-nji iýun güni, otuz bäş ýyl jyda
düşen mähriban ýurduma — Angliýa baryp ýetdim.
Angliýa baran wagtym, hamana diýersiň, men bu ýerde hiç hili ýaşamadyk ýaly,
hemmeler maňa keseki gözi bilen garaýardy. Meniň öz pullarymy ynanyp gaýdan
howandarym — ygtybarlypenagärimaýatda diri ekeni, ýöne ol kän külpetleri başdan
geçiripdir. Ikinji gezek dul galyp, hor-homsulygyň, garyplygyň holtumyna düşüpdir.
Men ony köşeşdirip, özüne goýup giden pullarymy yzyna soramajakdygymy, gaýta,
öňki eden ýagşylyklaryna we wepalylygyna minnetdarlyk hökmünde, elimde
baryndan ýene kömek etjekdigimi aýtdym. Hakykatdan hem, şol wagt meniň onçakly
gurbum ýokdy. Men oňa ozalky eden ýagşylygyny hiç haçan ýadymdan
çykarmajagymy söz berdim. Aýdyşym ýaly, men hal-ýagdaýym gowulaşan mahaly,
ony gözden salmadym. Bu barada ýeri gelende gürrüň bererin.
186
Soňra men Ýorkşire gitdim. Kakam bilen ejem pahyr birçak dünýeden öten ekeni.
Maşgalamyz tasýiteňkirläpdir. Diňe iki sany uýam, hem-de bir agamyň iki sany
çagasy galypdyr. Birmahal ölüp gidendirin öýdüp, maňa miras hem goýulmandyr.
Garaz, gepiň külesi, maňa ne-hä bir pul, ne-de bir hemaýat berer ýaly adam galypdy.
Ýaňadan öý-hojalyk gurnamak üçin mendäki ujypsyzja pul ýeterlik boljak däldi.
Şol günleriň birinde garaşylmadyk ýerden meniň bagtym çüwdi oturyberdi. Uly
höwes bilen halas eden gämimiň kapitany meniň gämini, içindäki ýükleri hem-de
deňizçileriň janlaryny nähili halas edendigimi gäminiň eýelerine öwüp-öwüp gürrüň
beripdir. Olar meni hem-de ýükleriň eýesi bolan täjirleri çagyrdylar-da, barysy
bileleşip, bitiren hyzmatym üçin maňa uly taňryýalkasyn aýdyşyp, iki ýüz funt
sterling puly sowgat berdiler.
Men gün-güzeran hakynda ençe wagt kelle döwenimden soň, öý-hojalyk edinmek
üçin onçakly baýlygymyň ýokdugyna göz ýetirdim we Lissabon şäherine gidip,
meniň Braziliýadaky plantasiýamdan hem-de portugalgoňşymdan habar tutmagy
ýüregime düwdüm. Onuň indi uzak ýyllardan bäri meni ölendirin öýdüp ýörendigi
gümansyzdy.
Şol hyýal bilen men Lissabona barýan bir gämä mündüm weaprel aýynda ol ýere
baryp düşdüm. Bütin şu ýüzüşleriň dowamynda hyzmatkärim Anna maňa akýürekden
ýoldaş boldy and özüniň örän wepaly hyzmatkärdigini hemişe görkezdi.
Lissabonda işim şowuna düşüp, soraşdyryp-ideşdirip, meni Afrikanyň kenarynda
halas edip, gämisine mündüren portugal kapitany tapdym. Ol garrap, deňizçilik kärini
taşlapdyr-da, gämisini indi ýigit çykan ogluna ynanypdyr ekeni.Onuň ogly şindi
Braziliýa bilen söwda-satyg işlerini dowam etdirýär eken. Garry ýaşuly meni
tanamady, aslynda, meniň özümem ony birbada tanamajak boldum. Ýöne, basym ol
meniň hakydama geldi, onsoň men kapitana özümiň kimdigimi aýdanymda, ol hem
meni tanady.
Biz gara-gadyr bolup, birsalym könäni ýatlaşanymyzdan soň, okyjynyň çaklaýşy
ýaly, men ondan öz ekinzarçylygym we şärikdeş dostum barada soradym. Goja
kapitan indi dokuz ýyla golaý wagt bäri Braziliýa gidip görmändigini, o taýdan
gaýdan mahaly dostumyň diri gezip ýörendigini, ýöne welin öz mülkümi we hojalyk
işlerimi ynanyp gaýdan wekillerimiň ikisiniňem aradan çykandygyny gürrüň berdi.
Emma, ol meniň plantasiýamyň girdejisi barada has jikme-jik maglumat tapsa
boljakdygyna ynanýardy. Sebäbi, meniň gark bolandygym barada myş-myşlar
ýaýransoň, wekiller plantasiýanyň meniň paýyma düşýän böleginiň girdejileri barada
şäheriň maliýe prokuroryna hasabat beripdirler. Prokuror, men hiçhili gara bermedik
ýagdaýymda, baýlygymyň üçden birini korolyň adyna, galan üçden iki bölegini bolsa,
garyp-gasarlara sadaka bermäge hem-de ýerli taýpalary katolik ynanjyna geçirmäge
niýetläp Keramatly Awgustin monastyryna geçirmeli edip, wagtlaýynça döwletiň
haýryna geçiripdir. Prokuror, eger men yzyma dolanyp gelsem ýa-da meniň haýsydyr
bir mirasdüşerim talap etse, onda şol puluň haýyr-sahawat işleri üçin peýdalanylan
ýyllyk girdejilerimden galanyny yzyna gaýtaryp bermegi karar edipdipdir. Kapitanyň
aýdyşyna görä, korolyň gaznaçysy bilen monastyryň serenjamçysy plantasiýanyň her
187
ýylky girdejisi baradaky hasabaty meniň şärigimden talap edip, maňa düşýän paýy
birsydyrgyn alyp durupdyrlar.
Men kapitandan plantasiýanyň girdejisiniň näçeräk köpelendigi, ugruna seretsem,
düşewüntli boljagyny-bolmajagyny hem-de ol ýere baraýsam, öz hakyma düşýän
paýymy yzyna almak hukugyma päsgelçilik bardygyny-ýokdugyny soraşdyrdym.
Kapitan plantasiýamyň näçeräk ösendigi barada anyk zat aýtmagyň kyndygyny, ýöne
meniň şärigimiň öz düşýän paýdan depseň yranmaz tütjar baý bolandygyny
düşündirdi. Onuň ýadyna düşüşiçe, meniň paýymyň korola berilmeli üçden bir
böleginiň (ähtimal ol haýsydyr bir monastyra ýa-da dini gurama geçirilýärdi) özi
ýylda iki ýüz moýdordan geçýär ekeni. Kapitan şol pullary yzyna dolap almagym
barasynda kän bir kynçylyk çekmejegimi, sebäbi meniň şärigimiň heniz diridigini we
şaýat bolup çykyş etjekdigini, üstesine-de, meniň adymyň raýat hasaba alyş
ýazgysynda durandygyny tekrarlady. Ol, mundan başga-da, meniň aradan çykan
wekillerimiň mirasdüşerleriniň örän akýürekli, sahawatly we baý adamlardygyny,
olaryň pulumy yzyna almagymda maňa ullakan kömek etjekdiklerine ynanýandygyny
hem aýtdy. Olarda meniň adyma üýşüp giden ep-eslije pul bar bolmagy hem
ähtimaldy. Sebäbi, kapitan aýtmyşlaýyn, meniň dereksiz ýitenimiň on ikinji ýylyna
çenli plantasiýany bakyp-bejeren wekillerim, şol döwrüň dowamyndaky ähli
girdejileri öz ellerinde jemläp goýan bolmalydy.
Men bu gürrüňe biraz aladalanyp, ynjalykdan gaçdym. Soňra öz wekillerime
wesýetnama goýup, portugal kapitana ýeke-täk mirasdüşer yglan edendigimi
agzadym-da, wekillerimiň näme üçin meniň wesýetimi ýykandyklaryny kapitandan
soradym.
Kapitan: «Onyň dogry-la» — diýip, söze başlady. — «Ýöne, seniň ölendigiňe
gutarnykly delil bolmansoň, seniň wesýetiň boýunça hereket edip bilmedim.Mende
seniň ölendigiňi görkezýän anyk subutnama ýokdy ahyryn. Onsoňam,
ekerançylykdan känbir başym çykmansoň, plantasiýaly işe goşulyşasym hem
gelmedi. Emma, şonda-da men seniň govan wesýetnamaňy bellige aldyrdym we
özümiň hak islegimi beýan etdim. Eger şonda seniň ölüdigiň-diridigiň barada
subutnama bolan bolsady, onda men seniň adyňdan işe girişip, injeniony (şeker
zawodyny) öz eýeçiligime geçirip bilerdim. Onsoň men ony Braziliýada ýören
ogluma tabşyryp, arkaýyn dolandyryp bilerdim. Ýöne, men saňa ýene bir zat aýtmaly,
elbetde, onuň saňa öňki täzeliklerden has ýokuşrak degmegi mümkin. Tutuş il-gün
ýaly, seniň dereksiz ýitip gidendigiňe ynanan şärikdeşiň we wekilleriň ilkinji alty ýada sekiz ýylyň girdejisini seniň adyňdan maňa hödürlerdiler, menem aldym. Emma,
şol döwürler hojalygy ulaltmak, şeker zawodyny gurmak we gul-gyrnak satyn almak
ýaly örän gymmat düşjek aladalar bardygy sebäpli, plantasiýa ilkibaşlarda onçakly
köp düşewünt bermeýärdi. Şonda-da, mensaňa näçe pul alandygymyň we şol alan
pullarymy nämä sowandygymyň jikme-jik hasabatyny berjek».
Aradan birnäçe gün geçensoň, köne dostum bilen gürrüňleşip otyrkak, ol
plantasiýamyň alty ýyllyk girdejisiniň şärigim hem-de iki sanym wekilim tarapyndan
gol goýlan hasabatyny maňa uzatdy. Hasabaty elmydama haryt görnüşinde
ýöredipdirler, ýagny onda temmäki desseleri, şeker guýlan sandyklar, şeýle hem,
188
şekerden öndürilen rom, gara toşap we şoňa meňzeş önümler görkezilipdir.
Hasabatdan göz ýetirişimçe, girdeji ýylsaýyn köpelipdir, ýöne çykdajylar köp
bolansoň, ilkibaşlarda kän bir pul süýşmändir. Şeýle-de bolsa, kapitan maňa dört ýüz
ýetmiş altyn moýdor bergisiniň bardygyny görkezdi. Meniň Braziliýadan syýahata
çykanymyň on birinji ýylynda kapitan Lissabon şäherine dolanyp gelýärkä, gämisi
heläkçilige uçrapdyr. Şonda gämide maňa degişli altmyş sandyk şeker bilen on bäş
sany jübüt desse temmäki hem bar ekeni.
Soňra akýürekli dostum başyndan inen külpetlerden nalamaga başlady we öz
ýitgileriniň öwezini dolup, täze gämi satyn almak üçin meniň puluma el uzatmaly
bolandygyny gürrüň berdi. «Ýöne, gadyrdan dostum» — diýip, goja kapitan sözüne
dowam etdi. — «Sen zada mätäç bolmarsyň; ynha, basym oglum dolanyp gelensoň,
ählije puluňy tölärin». Ol sözüne dyngy berdi-de, könelip giden pully haltajygy
çykardy we maňa bir ýüz altmyş altyn portugal moýdoryny sanap berdi. Berginiň
galan bölegine girew hökmünde bolsa, oglunyň Braziliýa münüp giden gämisiniň
eýeçilik hukugyny görkezýän hat-petekleri elime tutdurdy. Kapitana gäminiň dört
biri, ogluna bolsa, başga bir dörtden biri degişli ekeni.
Men ol görgüli biçäräniň dogruçyllygyna we akgöwünliligine tolgunyp, dilime badak
salnan ýaly boldum. Onuň maňa eden ýagşylyklary, deňizden halas edişi, hemişe
jomartlyk bilen kömek edişi, ylaýta-da, maňa hakyky dostluk görkezendigi ýadyma
düşende, onuň şol sözlerine agym tutup, zordan saklandym. Şonuň üçinem, «munça
puly birbada bermäge gurbuň çatarmy, soňra kösenmersiň-dä hernä?» diýip, köne
dostuma ýüzlendim. Ol azda-kände kösenmeginiň ähtimaldygyny ýaňzytdy. Ýöne,
näme, etjek alajym ýokdy — pul meniňkidi we onuň özüme has zerur bolmagy
mümkindi.
Garry ýaşulynyň her bir aýdan mährem sözlerine damagym dolup, dyňzap gelýän
gözýaşlaryma zordan böwet bolýardym. Gepiň tümmegi, men hälki puluň ýüz
moýdoryny aldym-da, ýelekgalam bilen syýa sorap, puly alandygym barada dilhaty
ýazdym. Soňra galan puly kapitanyň öňüne süýşürdim-de, eger plantasiýamy yzyna
almagy başarsam, onda şol ýüz moýdory hem yzyna tölejekdigimi aýtdym (men
soňra sözümde durdum). Onuň oglunyň gämisindäki paýyny menden satyn alyp,
muzduny tölemegi bilen ylalaşmajakdygymy çürt-kesik mälim etdim. Eger,
bardygeldi pula mätäç bolaýsam, kapitanyň gol gowşuryp oturmajagy aýan bolupdy
ahbetin. Aýdaly, plantasiýamy yzyna alyp bilsem, onda kapitandan gara şaýy pul
almazlyga onuň häzirki özüni alyp barşy doly esas berýärdi.
Soňra bolsa, kapitan maňa plantasiýamy yzyna gaýtaryp almagyň usulyny öwretmegi
teklip etdi. Men özümiň şol ýere gitmek isleýändigimi aýtdym. Ol meniň bilen
ylalaşdy, ýöne, eger islesem, hukugymy yzyna dikeldip, girdejileri derrew ulanyp
başlamagyň başgaçarak ýollarynyň hem bardygyny duýdurdy. Ol Lissabon
şäherinden geçýän Taho derýasynda Braziliýa ugramaga taýýar duran gämileriň
bardygyny anyklap, derrew meniň adymy döwlet hasaba alyş reýestrine ýazdyrdy.
Onsoň, ol meniň diri ýaşap ýörendigim hem-de ekin ekmek maksady bilen şol
plantasiýany ilki bilen satyn alan adamdygym barada ant içip, ýazmaça dilhat berdi.
Biz soňra ol dilhaty notariusa tassykladyp, ynanç hatyny aldyk weaýratyn bir hata
189
goşup, kapitanyň Braziliýada ýaşaýan bir tanyş söwdagärine ugratdyk. Şol işleri
birýüzli edenimizden soň, goja kapitan maňa indi hatyň jogaby gelýänçä tagapyl edip
garaşmagymy maslahat berdi.
Şol söwdagäriň ynanç hatymyň esasynda bitiren işleri her öňýetene başartjak zat
däldi.Aradan ýedi aýa golaý wagt geçensoň, meniň wekillerimiň mirasdüşerlerinden
bir petde hat-petek gowuşdy (wekil diýýänim — geplerine ynanyp, gul söwdasyna
çykan täjirlerimdi). Onda şu aşakdaky hatlar weresminamalar bardy:
Birinjisi, wekilleriň ilkinji alty ýylyň girdejilerini köne dostum — portugal kapitan
bilen hasaplaşan gününden soňraky döwür üçin, meniň plantasiýamyň ýyllyk
girdejilerini görkezýän hasap-hesip depderi bolup çykdy. Şonda meniň paýyma bir
müň bir ýüz ýetmiş dört moýdor düşýär ekeni.
Ikinjisi, ýene dört ýylyň hasabatydy (şol döwrüň ahyrynda kanunçylyk esasynda raýat
ölümi diýlip atlandyrylýan, atsyz-sorsuz ýitip giden adamyň emlägi hökmünde
hökümet meniň emlägimi dolandyrmagy öz eline alypdyr ekeni). Şol dört ýylyň
dowamynda plantasiýanyň girdejisi örän çalt köpelipdir we on dokuz müň dört ýüz
kyrk alty kruzado baryp ýetipdir. Ol bolsa, üç müň iki ýüz kyrk bir moýdora deň
bolýardy.
Üçünjisi, Keramatly Awgustin monastyrynyň baş ruhanysynyň hasabat hatydy. Onuň
monastyry on dört ýyllap meniň girdejimden paý alypdyr. Baş ruhany hassahana üçin
harçlanan puldan galan sekiz ýüz ýetmiş iki moýdory meniň emlägim hökmünde örän
akgöwünlilik bilen yzyna hödürlerýärdi. Korolyň hazynaçysy barada aýtsam, ondan
ýaňa tamaňy gyl ýuwdan ýaly bolaýmalydy.
Hat-petekleriň arasynda şärigimiň ýazan haty hem bar ekeni. Ol meniň diri ýaşap
ýörendigimi tüýs ýürekden mübärekläpdir, ekin meýdanymyzyň nähili özgerendigini
we onuň her ýylky girdejisini jikme-jik ýazypdyr. Meýdanyň her akryny, oňa nämeler
ekilýändigini, näçe sany guluň zähmet çekýändigini görkezipdir. Soňra, ol ýigrimi iki
sany atanajyk goýupdyr-da, meniň aýatda diridigime begenip, şonça gezek Merýem
enä alkyş okamak üçinörän köp «Ave Maria» dogasyny okandygyny aýdypdyr. Ol
gara çyny bilen meni öz ýanyna baryp, mülküme eýe çykmaga çagyrýardy.
Bardygeldi özüm barmajak bolsam, emlägimi, pullarymy kime bermelidigini
soraýardy. Şärigim hatynyň ahyrynda özüniň we maşgalasynyň maňa bolan çäksiz
dostlugyny tekrarlapdyr. Ol maňa sowgat hökmünde ýedi sany ajaýyp alajagaplaň
derisini ýollapdyr. Çaky, ol menden soň başga bir gämini Afrika iberen bolmalydy
(elbetde, ol gäminiň işi meniňkiden şowlapdyr). Mundan başga-da, ol bäş sandyk
ajaýyp kemputdyr süýjülik, moýdora görä kiçiräjik ýüz sany zikgelenmedik tylla
teňňe hem ugradan ekeni. Täjir wekillerim hat-petekleri getiren gämä goşup, maňa
bir müň iki ýüz sandyk şeker, sekiz ýüz desse temmäki we galan altynlaryň barysyny
ýükläp goýberipdirler.
Şeýlelikde, edil Eýýup pygamberde bolşy ýaly, «öňüm gelenden soňum gelsin»
diýleni hak bolup çykdy. Dumly-duşdan akyp gelýän baýlyklar gözümiň öňüne gelen
mahaly, ýüregimiň nähili göçgünli şatlyklary başdan geçirenini düşündirmek mümkin