Robinzon Kruzo - Turkmen - 26

doladyk. Emma dura-bara toprak gurplandygyça, biziňem ýagyrnymyza ýel çalyp
ugrady; onsoň üçülenji ýyl ýerleriň bir bölegine temmäki ekdik, galan esli bölegini
bolsa, indiki ýyl şekerçiňrik eker ýaly, sürdük-de şüdügäre goýduk. Biziň ikimize-de
kömekçi zerurdy, men Ksurini satyp, öte ýalňyşanyma indi anyk göz ýetiripdim.
Öňem-ä zireklikde tapawutlanamokdym welin, bu gezek hem mazaly ölçeripdökmänimi geňlemelem däl. Indi öz başymy çaramakdan başga çäräm galmandy. Daş
ýarýan zehinime kybap gelmeýän hem-de arzuw edýän eşretli ýaşaýşyma görnetin
gapma-garşy bu hor-homsy gara zähmeti öz gerdenim bilenjik çekmeli boldum. Men
dogabitdi ukyp-endiklerime asyl laýyk gelmeýän işe baş goşupdym. Kakamyň
pentlerini diňlemän onuň öýüni terk edenimde arzuwlanymdan düýpgöter
tapawutlanýan durmuşa razy bolmaga mejburdym. Hakykatdan-da, kakamyň
maslahat berşi ýaly, ýaşaýşym ortagürp bolup barýardy, başgaça aýdylanda,
güzeranym sada durmuşyň ýokarky derejesine jaýdy. Beýle bolsa, tagapyl edip, öýde
oturybam ýetip biljek zadym üçin tutuş dünýäni söküp, agyr horluklar görüp
ýörmegimiň näme hajaty bardyka?! Şeýdip, öz başyma hümürdäp ýörmäni çykardym.
Gel-gel, boljagy şu bolsa, men bäş müň mil ýol aşyp, dünýäniň ol ujunda, ömürbaky
hat-habar alşyp bolmajak şeýle alys ýerde, kese ýurtlularyň, ýabanylaryň arasynda
çaňap ýatan uç-gyraksyz beýewanda kösenip ýörmänimde-de, şu günüme Angliýada
öz dogan-garyndaşlarymyň, dost-ýarlarymyň arasynda hem ap-arkaýyn ýetip
bilerdim ahbetin.
Başyma düşen ahwalata biçak ökünip, aňyrsyna çykyp bilmeýärdim. Çendanýarym
goňşymy görýän diýmeseň, iç döküşip, derdiňi egser ýaly hiç kim ýokdy. Her bir işde
öz gara zähmetim bilen mydar edýärdim; özüm aýtmyşlaýyn, iňlär siňeksiz, janlyjemendesiz çolaja bir ada düşüp, indem alakjap ýören düňle diwana mysalydym. Soň
meni, dogrudan-da, ilatsyz bir ada taşlan täleýim maňa adalatly jeza beripdi we biziň
her birimiz ýagdaýymyzy has erbet ahwallar bilen deňeşdirip, täleýiň her pursatda
bizi kyn ýagdaýa salyp, öň örän bagtly bolanymyzy görkezip biljegi barada oýlansak
gowy bolýardy. Hawa, hut şol kysmat meniňem maňlaýymdan çykdy. Adam aýagy
ýetmejek, çolaryp ýatan gum-guk adada bir özüm somalyp galan dek, mesligime
çydaman, iki günüň biri nähak zeýrenip oturman, gaýtam, hojalyk işlerimi şol
wagtkysy ýaly dolandyrmagy dowam eden bolsadym, gürrüňsiz, depseň yranmajak
baýlyk toplap, eşretli ýaşaýşyň sapaly döwranyna maýyl bolup, messan gezip
ýaşardym.
Ekin-dikin bilen bagly işleri birneme ugrukdyryp, tertibe salan mahalym, halasgärim
— gadyrdan gämibaşy dostum ýüküni jemlemek üçin Braziliýada üç aýa golaý
eglenensoň, bahym Portugaliýa tarap ýüzüşe çykjagy barada maňa habar iberdi. Men
oňa Londonda az-kem pul goýup gaýdanymy gürrüň berdim. Şonda gämibaşy ak
ýürekden dostlukly maslahat berdi:
— Senýor Ingleze (ol maňa hemişe şeýle ýüzlenýärdi) — diýip, ol söze başlady —
maňa bir-ä resmi ygtyýarnama, birem Londondaky şol dul aýala puluňy Lissabona,
meniň aýtjak adamlaryma ibermegini sargap, öz dilhatyňy ýazyp berseň, Biribar
227
ugruna etse, men bärde hyrydary köp boljak dürli-dümen geçginli iňlis harytlaryndan
gämä basyp, gaýdyşyn elin getirip bereýin. Ýöne, pelek işidir, bardy-geldi,
heläkçilige uçraýsam, ahmal bolmaz ýaly, birbada puluň ýarysyny, ýagny ýüz funtsterlingi terezä goýaly. Eger şoňa düşen harytlary abatja getirip bilsem, onda galan
puluňy hem indiki gezek şeýdip äkeläýerin. Aýdaly, şu gezek bolmasy bir iş bolaýsa
hem, galan puluňy alyp galdygyň bolar.
Bu maslahat ýüregime jüňk boldy. Şundan gowy pikir özümiňem kelläme geljek
däldi. Onsoň pul goýup gaýdan dul hanyma gowşurar ýaly, ähli hat-petegi we
ygtyýarnamany edil aýdyşy ýaly taýýarlap, portugal gämibaşa eltip berdim.
Iňlis gämibaşynyň dul aýalyna ähli başdangeçirmelerim — gulçulyga düşüşim, gaçyp
gaýdyşym, deňizde portugal gämibaşa duş gelşim barada, onuň ajaýyp adamkärçiligi
hem-de şu wagtky hojalyk işlerim hakda bolşy-bolşy ýaly gürrüň berip hat ýazdym.
Pulumyň deň ýarysyny Lissabondaky salga ibermegini hem haýyş etdim. Gämibaşy
dostum Lissabona baran wagty, birnäçe iňlis täjire gabat gelipdir-de, şolardan hem-ä
hatymy iberipdir, hemem meniň tutuş hekaýatymy Londonda ýaşaýan bir söwdagäre
ýetirmeklerini haýyş edipdir. Ol söwdagär bolsa hatymy dul zenana elin
gowşurypdyr-da, başymdan geçen günleri oňa birin-birin gürrüň edipdir. Dul zenan
pul-a bir iberipdir, üstesine, hakyny öz jübüsinden töläp, portugal gämibaşa
adamkärçiligi we maňa eden ýagşylygy üçin biçak owadan serpaý hem ýollapdyr.
Londonly söwdagär şol ýüz funt-sterlinge gämibaşynyň ýazyp beren sanawy boýunça
iňlis harytlaryny satyn alyp, göni Lissabona ugradypdyr, gämibaşy bolsa olary sagaman Braziliýa getirip berdi. Öz kesbi-kärimde heniz gögele bolamsoň, sargamak
kelläme gelmedik birgiden zady — ekerançylyk üçin gerekli her tüýsli abzallary,
çoýun gurallary, hojalyk esbaplaryny gämibaşy alada edip, ýörite alyp gelen eken.
Ekinçilikde olaryň gaty uly kömegi degdi.
Ýüküm gelen wagty muňa öz ýanymdan begenip, mundan bu ýana geljegimi alada
etmesemem boljak diýip hasap etdim. Howandar gämibaşym dul zenanyň özüne
peşgeş edip iberen bäş funt-sterlingini berip, alty ýyl hyzmat etmek şerti bilen, maňa
bir hyzmatkär hem satyn alan eken. Bu ýagşylygyny ýerine salmak üçin hödür eden
zatlarymy almajak bolup, gämibaşy, baý, aýak dirändir-ä! Bolsa-da, eýlesinebeýlesine geçip, halys gününe goýman duramsoň, ol ekinimden birki gülebent
temmäki aldy.
Bu heniz hemmesi däl. Ýükümden çykan geýim-gejimler, azyk önümleri, mawut we
beýleki zatlar Braziliýada örän gymmatbahadan satylýardy, näçe diýseň hyrydar
bardy. Onsoň üstüm ala-güpürdi bolaýdy, telim esse bahany urup, bar harydymy
satyp dyndym; söwdam şeýlebir oňdy welin, ýükümi dört esse bahadan satyşdyryp,
uly peýda gazandym. Ine, onsoň işleriň gidişi boýunça pukaraja goňşymdan mesemälim saýlandym duruberdim, sebäbi özüme bir hebeşi gul bilen gämibaşynyň
Lissabondan alyp geleninden başga, ýene-de bir ýewropaly hyzmatkär alnypdym.
Emma baýlygyňy ýele sowrup ýörmek, galapyn ýagdaýda, bizi iň uly bela-beterlere
bakan dartýar eken. Mende hem şeýle boldy. Soňky ýyl ýerlerimden örän köp hasyl
aldym: gerek-ýarak üçin goňşular bilen alyş-çalyş edenimi hasap etmäniňde, arassa
elli gülebent temmäki ýygnadym. Her biriniň agramy ýüz funta barabar şol elli
228
dessäni birlaý guradyp, gämiler Lissabondan dolanyp gelýänçä taýýar edip, küdeläp
goýdum. Şeýdip, ähli işlerim rowaç bolup, baýlygym artyberensoň, çakymdan artyk
işlere, men diýen täjirlere gaýra dur diýdirjek söwda-satyklara baş goşmagy küýsäp,
ýüregim gysyp başlady. Şol günüme kaýyl bolup oturanymda, kakamyň janyndan
syzdyryp aýdyşy ýaly, hiç bir zada mätäçlik çekmän, hemişe keýpi-sapada bolup
gezibermelidim. Hiç zadyň gaýgysyny etmän, şeýdip, asuda durmuşa gümra bolup
ýaşabermeli günüm barka, men şormaňlaý, bir beladan dyndym diýsem, ondanam
beterine sataşýan oturyberýän. Soň-soňlar özümiň nähili işlere baş goşup, nähili
derdi-belalara duş gelip ýörşüm hakynda oýlanyp görsem, asyl belanyň körügi,
Biribaryň maňa bagyş eden sapaly döwranyna şükür edip, öz durmuşyma birkemsiz
guwanyp, peýwagtyma ýaşap ýörmeli halyma, daga toýnak salyp, çet ýurtlara söwdasyýahata gitjek diýip hötjetlik etmegimde eken.
Öň bir gezek enemiň-atamyň öýünden gaçyp gaýdamsoň, häzirem kanagat edip
oturjak gümanyň barmy diýsene. Ana, onsoň men mülkümde ekerançylyk bilen
meşgullanyp, zada zar bolman, wagtymy hoş geçirip ýörmekden ýüz öwürdim. Has
çalt baýamaga höwes edip, ýüregimi bire bagladym-da, ýagty ýalançyda adamzadyň
başyna düşýän külpetleriň, jebri-jepalaryň öldürmese-de güldürmeýän girdabyna
özümi okladym.
Indi bolsa, öz hekaýatymyň şol bölegini başdan-aýak gürrüň bereýin. Braziliýada
eýýäm dört ýyldan bäri ýaşap ýördüm, şekerçiňrik ýetişdirmekden weşeň-weşeň pul
gazanyp, elim uzadan ýerime ýetýärdi. Ýerli dili suwara öwrenipdim, goňşy
mülkdarlar bilen aramy sazlap, birgiden dost tutunypdym. Şolaryň arasynda
golaýymyzdaky Keramatly Salwador deňiz duralgasynda ýaşaýan täjirler hem bardy.
Olar bilen oturyşyp-turşan wagtymyz, Gwineýanyň kenarlaryna iki ýola syýahat
edişim barada magtanyp gürrüň berýärdim. O ýerdäki hebeşiler bilen nähili söwdasatyk etmelidigi, monjuk diýermiň, oýunjak, pyçak, gaýçy ýa-da palta diýermiň,
garaz, her dürli ýaldyr-ýuldur berip, altyn külkesini, Gwineýa gallasyny, pil süňküni,
hatda Braziliýada işletmek üçin süri-süri edip, hebeşi gul-gyrnaklary alyp bolýanyny
aýdyp berýärdim.
Täjirler gürrüňlerimi, esasan hem, hebeşi gullary satyn almak barada aýdýanlarymy
örän geňirgenişip, haýran galyşyp diňleýärdi. O döwürler gul söwdasyny etmek üçin
atyň kellesi ýaly ýürek gerekdi, sebäbi döwlet bu işi öz gözegçiliginde saklaýardy.
Munuň üçin Ispaniýanyň ýa-da Portugaliýanyň korolynyň assiento atlandyrylýan
ejaza hatyny almak hökmandy. Gaty gymmat düşýäni üçin hebeşi gullaryň kän bir
hyrydary hem bolmaýardy.
Günlerden bir gün tanyş täjirler hem mülkdarlar bilen şagalaň gurap otyrkak, ýene şol
zatlar barada gürrüň açyldy. Ertesi gün irden şol ülpetlerimiň üçüsi ýanyma gelip,
düýn agşam aýdyp beren gürrüňlerimi ymykly ölçerip-dökendiklerini, indem maňa
gizlin bir teklip aýtmakçy bolýandyklaryny mälim etdi. Dilime berk bolmaga söz
beremsoň, olar mende-de, özlerinde-de mülküň bardygyny, bize näçe diýseň
hyzmatkär gerekdigini, şonuň üçinem Gwineýa gul-gyrnak äkelmäge gider ýaly gämi
taýýarlamak niýetleriniň bardygyny düşündirmäge durdular. Ýöne gul söwdasy
gadagandy, getireňsoň ol hebeşileri aç-açan satyp boljak däldi. Şonuň üçinem olar
229
ýüzüşe bir sapar gidip, getirilen gullary kenaryň gözden uzagrak bir ýerine düşürägede, öz mülklerimize paýlamaly edipdirler. Gep salgyndan, olar gäminiň baş
beýemçisi bolup gitmäge hem-de Gwineýanyň kenarýakasyna barlanda gul
söwdasyna gözegçilik etmäge meniň razylyk berjegimi-bermejegimi biljek
bolýardylar. Syýahat üçin maňa gara şaýy çykartman, gullara deň şärik etjegini hem
aýtdylar.
Bu teklip heniz idi-yssywat eder ýaly ýer satyn almadyk, oňa esli maýa goýsa-da,
ondan lomaýja düşewünde garaşmaýan adam üçin kemje-kerdem däldi. Emma men
özüme mülk ýer edinip, işlerimi ugrukdyrypdym, ýene-de üç-dört ýyl
gyrmyldabersem, Angliýadan galan pulumy getirtsem, mundan başga ýatan çöpi
galdyrmak aladam ýokdy; şojagaz pulumy hem goşsam, baýlygym üç-dört müň funtsterlinge dagy ýetip, has-da köpeljekdi. Şonuň üçinem meniň şol syýahata gitmäge
hyýallanmagym barypýatan ýeňilkellelik boljakdy.
Ýöne öz aýagymdan paltany urmak ozaldan maňlaýyma ýazylgy bolansoň, edil
birwagt kakamyň raýyny ýykyp, sergezdançylyk edip ýörmek baradaky hyýallarymy
jylawlap bilmeýşim ýaly, bu teklibiňem öňünde durup bilmedim. Gepiň gysgasy, eger
ýokkam ekin meýdanlaryma göz-gulak bolmagy, bardy-geldi dolanyp gelmesem, oňa
edil aýdyşym ýaly çemeleşmegi boýun alsalar, onda Gwineýa gitmäge ikelläp
razydygymy aýtdym. Olaryň üçüsem ýerli-ýerden şeýtmäge äht edişip, bu hakda
ýazmaça şertnama diýermiň, dilhaty diýermiň, taýýarlap äkeldiler; menem resmi
wesýetnama ýazyp, aradan çykan ýagdaýymda tutuş emlägimiň we ýerlerimiň esasy
mirasdüşeri hökmünde birwagt janymy halas eden gämibaşyny belledim, ýöne ony
emlägimi öz wesýetnamamda görkezişim ýaly ulanmaga borçly etdim: ol ýarysyny
özüne alyp, galan ýarysyny bolsa, Angliýa ibermelidi.
Aý, garaz, emlägimi gorap saklamak, ýerlerimiň idegini kem etmezlik üçin ähli
aladalary edişdirdim. Şol ätiýaçlylygymyň iň bolmanda ýarpasyny öz bähbidim
üçinem ulanyp, näme iş edip, näme iş etmeli däldigimi aýyl-saýyl edenimde,
megerem, depseň yranmajak baýlyga eýe bolup biljek halyma, gül ýaly kesbimi
taşlap, tazygyp deňiz syýahatyna çykyp gitmezdim. Onsoňam mende, başymdan her
tüýsli külpetleriň inmegine garaşmaga onsuzam ýeterlik sebäp bardy.
Emma gaty gyssap duransoňlar, pähim-paýhasa däl-de, haý-höwesimiň erkine körekörlük bilen boýun egdim. Şeýdip, gämi ýola düşmäge taýýar bolup, harytlar
ýüklenildi, ýoluň ähli gerek-ýaragyny ozaldan ylalaşyşymyz ýaly, şäriklerim ýerbeýer edişdirdi. Ine, onsoň 1659-njy ýylyň 1-nji sentýabrynda şol bisähet sagatda
mündim gäminiň biline. Şol gün bagtyma boran ýagdyryp, enem-atamyň raýyndan
çykyp, Hall şäherinden gaçyp gaýdanyma tegelek sekiz ýyl bolupdy.
Gämimiz ýüz ýigrimi tonna çemesi ýük göterip bilýärdi, gämibaşyny, onuň ýaşajyk
şägirdi-ýungany, birem meni hasap etmäniňde, gämide alty sany top bilen on dört
deňizçi bardy. Agyr harytlar, gülebentler ýokdy, diňe hebeşiler bilen alyş-çalyş eder
ýaly monjuk diýermiň, aýna bölejikleridir balykgulak diýermiň, ondan başga-da
ownuk-uşak aýnadyr pyçak, gaýçydyr palta diýermiň, garaz, tapan-tupanymyzdan
ýükümizi tutupdyk.
230
Gämä münen günüm ýelkenleri ýazyp, ýola rowana bolduk. Ilkibaşda Braziliýanyň
kenarýakasyny gyraklap, demirgazyga tarap ýüzdük, şol wagt gämileriň adatça ugur
alýan demirgazyk giňişligiň onunjy ýa-da on ikinji gradusyna ýetip, şol ýerdenem
Afrikany nazarlap ýüzmäge hyýallanýardyk. Braziliýanyň ýakasyny syryp, tä
Keramatly Awgustino burnuna baryp ýetýänçäk, ýakyp-ýandyryp barýan jöwza bardy
diýmeseň, howa örän ajaýypdy. Burundan soň açyk deňze bakan ýüzüp, bahym gury
ýeri gözden ýitirdik. Gäminiň ugruny, takmynan, Fernando-de-Noronha adasyna —
demirgazyk-gündogara tarap saklaýardyk. Tiz wagtdan ada gündogar tarapymyzda,
yzda galdy. Şol ugur bilen gidip barşymyza, on iki gün diýlende, ekwatory kesip
geçdik. Iň soňky geçiren hasaplamalarymyza görä, demirgazyk giňişligiň 7-nji
gradusynyň 22-nji minutyndan ýüzüp barýarkak, birdenkä şeýlebir elhenç apy-tupan
turdy welin, biz halys aljyrap, özümizi ýitirdik. Harasat ilki günorta-gündogardan
gelip, soň şemal ters ugra — demirgazyk-günbatara geçdi, ahyrsoňunda bolsa,
demirgazyk-gündogardan edil aldajy ýaly öwsüp ugrady welin, onuň güýji zadyň
çaky däldi. Biz laýyk on iki günläp, şemalyň ugruna atylyp ýörşümize, ýelkenleri
düýrledik-de, takdyra ten berip, harasadyň eýmenç gazabyna boýun syndyk. Şol on
iki günläp janymyz gyl üstündedi, tolkunlar bizi haçan ýuwudarka diýşip, şeýlebir
gorkduk welin, heý, goýaý! Aslynda gämidäkileriň hiç haýsynyň diri galmak umydy
ýokdy.
Aýylganç harasadyň üstesine, şol başagaýlygyň içinde bir deňizçi tropiki ysytma
tutup öldi, başga bir deňizçi bilen ýungany bolsa tolkunlar holtumyna dolap aldy. On
ikilenji gün diýlende, tupan birneme sabady, gämibaşymyz başardygyndan gözegçilik
geçirip, çen bilen demirgazyk giňişligiň 11-nji gradusynda bolsagam, Keramatly
Awgustino burnunyň 22 gradus günbataryna gelip düşenimizi takyklady. Görüp
otursak, biz asyl Gwineýanyň kenarlarynyň ýakynyna ýa-da Braziliýanyň demirgazyk
bölegindäki Amazonka derýasynyň guýýan ýeriniň aňyrsyna, şol töwereklerde Beýik
Derýa diýlip at berilýän Orinoko derýasynyň golaýjygyna baryp ýeten ekenik.
Gämimiz mazalyja eýi ýetip, gowşap-çagşap suw syzdyryp duransoň, gämibaşy maňa
sala salyp, haýsy ugra ýüzerkäk diýip sorady. Ol ur-tut Braziliýanyň kenarlaryna
bakan gaýtmakçy hem boldy.
Men muňa düýbünden garşy boldum. Onsoň ikimiz bile oturyp, Amerikanyň
kenarýaka kartalaryna birlaý göz aýlap çykdyk-da, ahyrsoňy tä Karib adalaryna
barýançak bize düşelge bolar ýaly ilatly ýer ýok diýen netijä geldik. Şonuň üçinem
gäminiň ugruny Barbados adasyna bakan öwürmegi müwessa bildik, şeýdip, on bäş
günläp gidibersek, onçakly emgenmän Meksika aýlagynyň akymyndan sowa geçerisde, açyk deňiz bilen ýüzübiris diýip tama edýärdik. Barybir, gämini birlaý elden
geçirip, özümizem göwnejaý bir dem-dynç alaýmasak, Afrika baryp ýeterimizden
ýetmezimiz ýakyn boljakdy.
Biz şol hyýal bilen, iňlis adalarynyň biriniň üstünden baryp, kömek soramagy
niýetläp, ugrumyzy üýtgedip, günbatar — demirgazyk-günbatar tarapa sowduk.
Emma täleýiň emri başgaça eken. Demirgazyk giňişligiň 12-nji gradusynyň 18-nji
minuty bilen gidip barýarkak, ikinji gezek gaý-harasat gopdy-da, asman bilen deňzi
gapyşdyryp, gämimizi günbatara bakan dazyrdadyp, ummadan çykardy. Söwda
231
ýollaryndan şeýlebir alys ýerlere baryp düşdük welin, ýurdumyza dolanyp barmak
beýle-de dursun, bardy-geldi deňziň gazabyndan sypaýsagam, indi bize ýabany
adamlara şam bolmak howpy abanýardy.
Şol başagaýlykda, harasat hem barha beterine tutup güwwüldeýärdi. Bir gün irden
daň saz berer uçurlary deňizçileriň biri bogazyna sygdygyndan zowladyp: «Ýer
görünýär!» — diýip gygyrdy, bizem nirelerde gezip ýörenimizi biljek bolup, bosuşyp
otagdan çykanymyz hem şoldy welin, gämi baraga-da bir çäge ýalpagyna süsňäp
urdy. Ol şeýdip duran badyna, äpet gomlar üstümizden şeýlebir zarp bilen golçuldap
eňterildi welin, hut janymyz bokurdagymyza gelip, ala-basga düşüp, ygyşak ýere
sümülişip, tolkunlarynyň köpürjiginden penalanjak bolşup çyr-çytyrdyk.
Şeýle ýagdaýa düşüp görmedik adama biziň nähili eýmenç haýygyp, aňkamyz
aşanyny düşündirmek gaty kyn bolsa gerek. Biz nirede, bu gelip düşen ýerimiz
adamy ýa-da yklymmy, adam-gara ýaşaýarmy ýa-da ýaşanokmy — bularyň hemmesi
bize näbellidi. Az-kem gowşan hem bolsa, apy-tupanyň gazaby entekler köşeşerli
däldi. Harasadyň gopguny bir hili gudrat bilen öz-özünden tapba kesiläýmese,
gäminiň sähelçe salym hem saklanyp bilmän, onuň zarbyna kül-uşak boljagynyň ujy
iki däldi. Gepiň gysgasy, biz gözümizi petredip biri-birimize dikanlaşyp
oturyşymyza, ölümimizi boýnumyza alyp, indi bu ýagty ýalançyda aljak galamyz
galmansoň, her birimiz kaýyllyk bilen o dünýä gitmäge taýýarlanýardyk. Şol wagt
bize basalyk bolýan ýekeje zat bardy, ol hem ätiýaç edişimiň tersine, gämi heniz
döwülmändi, gämibaşy bolsa, şemalyň ýatyşyp başlanyny aýdyp gygyrdy.
Emma şemal az-kem ýatyşýandyr öýtsek-de, barybir, çäge ýalpagyna süsňäp giren
gämi eger-eger ýerinden gozganarly däldi, ýagdaýymyz şeýle çökder bolansoň, indi
her edip, hesip edip öz janymyzy halas etmekden başga alajymyz galmandy.
Harasadyň öňüsyrasynda gäminiň yzky böleginde bir gaýyk bardy, ýöne tupan
wagtynda ol ilki baryp gämi süýşende urlupdyr, soň bolsa tanapyny üzüp, ýa-ha gark
bolupdyr ýa-da deňze gaýyp gidipdir. Şonuň üçinem ondan ýaňa tamamyz tala daňlan
ýalydy. Gämide ýene bir gaýyk bardy, onam suwa goýbermek hyllallady. Ýöne
haýal-ýagallyk etmäge maý ýokdy, gäminiň wes-weýran boljak pursady gaty
ýakynlapdy, eýýämden «gämi omruldy» diýip, elewreşip ýörenlerem bardy.
Şol aldym-berdimde gämibaşynyň kömekçisi gaýyga ýapyşdy-da, beýleki
deňizçileriň kömegi bilen ony gämiden aşak oklady; bizem sen-men ýok on bir adam
bolup gaýyga terslin-oňlyn böküşip münäge-de, onuň tanapyny şarpa kesip, Biribary
çagyryp, Ondan medet diläp, özümizi çarp urýan deňziň ygtyýaryna berdik; apytupan mazaly kiparlan hem bolsa, deňziň mähnet gomlary güwwüldäp, bat bilen
kenara urulýardy. Deňziň bu bolşuna gollandlaryň «den vild Zee» (wagşy deňiz)
diýen sözi jaýdar gabat gelýärdi.
Biziň ýagdaýymyz, hakykatdan-da, diýseň gözgynydy; däli-porhana dönen
tolkunlaryň gaýygymyzy uzak gidirmän agdaryp urjagy, barymyzy gutulgysyz suwa
gapgarjagy ikuçsuzdy. Ýelken açaly diýsek, ýelkenimizem ýokdy, bolaýanda-da, bize
nepi degjek däldi. Onsoň ýerli-ýerden haýdaşyp gaýygy kenara baka kürekläp
başladyk, ýöne edil dar agajyna äkidilip barýan dek ysgyn-mejalymyz gaçypdy,
sebäp diýseň, gaýyk kenara golaýlaşan badyna, tolkunyň zarbyna onuň tike-tike
232
boljagyny ählijämiz bilip durduk. Onsoň jan-tenden Ýaradany çagyryşyp, kenara
tarap südenekledýän gaý-tupanyň astynda, ýetişibildigimizden kürekläp, göni gelýän
ajala bakan atylyp barýardyk.
Öňümizdäki kenaryň gaýalykmy ýa çägelik, kertmi ýa saýlykdygyny biler ýaly däldi.
Sähelçe umyt uçgunyny berýän ýekeje zat bardy — eger gaýygymyz saý-sebäp bilen
bir aýlaga ýa-da aýlagjyga, ýa-da bolmasa, derýanyň guýýan ýerine çyksa, juda
bolmanda, gury ýeriň yk tarapyndan ýanaşyp bilsek, şol ýerde tolkunlaryň has
gowşak bolmagy ahmaldy. Ýöne barýan ugrumyzda ýaňkylara meňzeş zat asla göze
ilmeýärdi, gaýtam, kenara golaýladygymyz saýy, gury ýer deňizden bäş beter eýmenç
görünýärdi.
Küreklere agram salyp, has dogrusy, ýeliň ugruna saga-sola gaýkyjaklap barşymyza,
çen bilen bir ýarym liga2 çemesi ýol geçendiris-dä, ine, birdenkä äpet bir tolkun dag
kimin çarpaýa galyp, ýeňse tarapymyzdan şeýlebir batly şaglap indi welin, biz şol
bada ahyrky pillämiziň gelenini aňdyk. Tolkun gaýygy zarp bilen holtumyna dolap
aldy, biz: «Ýa, Biribar!» diýmäge-de ýetişmän, göz açyp ýumasy salymda başly-barat
suwuň teýine çümüp gitdik.
Suwuň aşagyna giden wagtym elimi-aýagymy ýitirip, aljyraýşym aýdar-diýer ýaly
bolmady. Ökde ýüzüp bilýän-de bolsam, birbada suwuň ýüzüne çykyp bilmän tas
hopugyp ölüpdim. Şol pursatda bir tolkun meni göterip aldy-da, kenara bakan esli
aralyga eltip zyňdy welin, ol yza gaýdansoň men gury ýerde galyberdim. Agzymburnum deňziň şor suwundan dolany üçin, çala demim gelip gidýärdi. Kenara çak
edişimden has ýakyn duranymy görenimden soň ýüregime howsala düşdi.
Emedekläp, dyzanaklap, hyk-çok edip ýerimden turdum-da, ýene bir tolkun gelip,
yzyma äkitmesin diýen gorky bilen, aldyranym bar ýaly gury ýere bakan ylgaşladym.
Emma tolkundan gaçyp sypmagyň mümkin däldigine gaty bahym göz ýetirdim;
deňiz, ylla diýersiň, dag süýşen ýaly bolup, gazap atyna atlanan duşman kimin,
ökjämi sydyrdyp, okdurylyp gelýärdi. Meniň bolsa elim-aýagym diýenimi etmän,
gymyldamaga mejalym galmandy. Elimden geljek ýeke zat bardy, ol hem demimi
tutup, başardygymdan suwuň ýüzünde saklanjak bolmalydym. Soň ýene dem alyp,
güýjüm ýetdiginden kenara bakan ýüzmelidim. Tolkunyň ilkibaşda beýgelip, meni
şunça aralyga deňiç süýrekläp getirişi ýaly, täze tolkunam yza gaýdyşyn meni
alagada deňze bakan allowarradan çykararmykan diýip gara janym galmady.
Dag ýaly bolup depämden gaýdan tolkun meni ýigrimi-otuz fut çemesi çuňlukda öz
içine dolap aldy. Biçak uly tizlik bilen hol aňrylara, kenara bakan wazlap barýanymy
duýan dessime, demimi saklap, bar güýjüm bilen öňe tarap ümzük atyp başladym.
Demim içime dolup, ýarylara gelen pursadymda, hernä çöregim bitin eken, birdenkä
ýokarlygyna galyp ugranymy aňşyrdym; iki sekuntlyjagam bolsa, kelläm bilen
ellerim suwuň ýüzüne zompa çykdy welin, bu maňa uly goltgy boldy, öwhüldäp dem
alyp, edil tekge berlen ýaly boldum. Onsoň biraz salym ýene-de suwuň aşagyna
gitdim, ýöne bu gezek uzaga çekmedi. Bir görsem, tolkunyň bady gowşap, yza
gaýdyp başlapdyr. Gaýtgynyň tersine ýüzjek bolup, janhowluma suw peşeläp, gara
2
Lig — üç mile barabar ölçeg birligi.
233
başagaý bolup durşuma, aýaklarymyň ýere degenini duýdum. Tolkun peselişensoň,
demimi dürsemek üçin sähel salym saklandym, eginbaşymdan joralanyp suw akyp
durdy. Onsoň katdymy dikledim-de, kenara tarap güýjümde baryny edip eňdim.
Ýöne bu gezegem deňziň gazabyndan gutulyp bilmedim, tolkun iki gezek dagy pökgi
ýaly oýana-buýana pyzyşdyrdy. Kenarýaka juda tekiz bolansoň, tolkun her sapar
meni göter-göter edip, öz gerşinde kelemenledip, has-da öňe alyp gitdi.
Soňky tolkun nädenem başyma ýetipdi. Ol meni alagada, ala-pažžyldy bolup, ýene
gury ýere çykaryp taşlady, has dogrusy, bir gaýa böleginiň ýüzüne şeýlebir batly
pylçap urdy weli, men seňseläp, ýöne süýnüp ýatyberdim. Urgy böwrüm bilen
kükregime degeni sebäpli demim-demime ýetmän, sojap halys tapdan düşdüm, şol
pursatda ýene bir tolkun dagy gelende, gark boljagym ikuçsuzdy. Ýöne tolkunlar
heniz gelip ýetişmänkä, men tüýs wagtynda aýňaldym-da, suwa üstümi basdyrmajak
bolup, gaýa bölegine iki elim bilen mäkäm ýapyşyp-ýarmaşyp, garaz, mümkin
boldugyça, tolkun yza çekilýänçä demimi tutup saklanmagy ýüregime düwdüm.
Kenar indi ýakynda bolansoň, tolkun başdaky ýaly beýik däldi, onsoň ol yzyna
gaýdýança men gaýany bagyrtlap ýatyberdim. Tolkun çekilen badyna ylgadym-da
kenara diýseň golaýladym. Şonuň üçinem indiki tolkun yzymdan ýetse-de, barybir,
meni suwa çümdürip, açyk deňze akdyryp äkidip bilmedi. Onsoň birneme ýüreklenip,
ýene esli ylgaşlap, ahyrsoňy gury ýere ymykly aýak basdym. Şatlygymyň çeni-çaky
ýokdy. Men kenardaky gaýalyga dyrmaşyp çykyp, gök otlaryň üstüne özümi
goýberdim. Oturan ýerim howpsuzdy, deňziň aýtymyndan eslije daşda ýerleşýärdi.
Men sag-aman gury ýere çykaryp, janymy halas edeni üçin ýüzümi asmana tutup,
gudraty güýçli Biribara alkyş okadym. Şondan sähelçe minut ozal hem dünýäm el
aýtymyna gelipdi ahyryn. Şeýdip gabryň gädiginden garap, soňundan aman galan
bendäniň başdan geçirýän uly şatlygyny, begenjini söz bilen beýan etmek ýeňilýelpaý zat dälmikä diýýän; şodur-şodur, boýnundan syrtmak geçirilip, dar agajyndan
asyljak bolup duran jenaýatkäre günäsiniň geçileni aýdylan mahaly, duýdansyz
şatlykdan ýaňa o bendäniň aňy gidip, birden ýüregi duraýmasyn diýip, ätiýaçdan
hemişe bir lukmany taýýar saklamak dessury meni indi birjigem geň galdyrmaýar.
«Sebäbi duýdansyz gelen şatlyk hem, edil gam-gussa ýaly, ilkibaşda akylyňy
çaşyrýar».
Men öldüm-öldümde halas bolanyma ynanyp bilmän, iç-içime sygman, gollarymy
asmana galdyryp, kenarda ikibaka at salyp, okkessirme geçip ýörşüme, set müň dürli
bökjekläp, aşyr atyp, her hili oýunlar edip tüýs bolmajysy boldum weli, heý, goýaý!
Şol ikarada ardurja gark bolan ýoldaşlarym barada hem pikir edýärdim, öz ýanymdan
çen tutup, olaryň menden başga diri sypany bardyr öýtmedim; sebäbi şondan soň
gaýdyp olaryň birine-de duş gelmedim. Tolkunlaryň güýji bilen kenara zyňlan üç
sany başgap, bir papak, birem iki sany bitaý köwüş diýäýmeseň, biçäre ýolagçylardan
nam-nyşan ýokdy.
Çäge ýalpagynda saga-sola hallan atyp, çaýkanyp duran gämimize bakan esewan
etdim. Gazabyna bäs gelmän möwç urýan äpet tolkunlardan dumly-duşa syçrap
gidýän ap-ak köpürjiklerden ýaňa ol çala göze kaklyşýardy. Gämi kenardan juda
234
uzakda durdy, men biçak haýran galyp: «Eý, Ýaradan! Gudratyňa haýran, nädip
kenara çykaýdymkam?» — diýip, öz ýanymdan içimi gepletdim.
Ýüregim ýerine gelip nepesim durlanansoň, nirelere gelip düşenimi, indi näme edip,
näme işlejegimi anyklajak bolup sagyma-soluma ser salan badyma, şatlygym zymzyýat boldy. Bir söz bilen aýdanyňda, asyl deňze çümüp gidenim müň paý gowy
boljak eken. Öl-myžžyk bolup durşuma, çalşyrnar ýaly meniň ýeke eginbaşym hem
ýokdy. Ne iýer ýaly zadym bardy, ne içer ýaly. Indi maňa hor-homsy bolup ölüp
gitmekden ýa-da gurda-guşa şam bolmakdan başga ýol görünmeýärdi. Iň keçje ýeri
bolsa, aw awlap, ölmezödi oňňut etmek ýa-da kastyma çykan ýyrtyjy haýwanlardan
goranmak üçin tüpeňim hem ýokdy. Umuman, ýanymda bir-ä pyçak bilen şybykdan,
birem içi azajyk temmäkili gutujykdan başga hiç zadym galmandy. Barja hazynam
şolardy. Muny görüp, uly gaýgy-gama batyp, ýüregim gysyp, hakyt dälirän ýaly
boldum-da, ümdüzime tutup, usurgaýançam çar tarapa ýüwürdim. Eýýäm Gün ýaşyp,
garaňky üstümi basmarlap barýany sebäpli, bu jelegaýlarda gijelerine awuň gözlegine
çykýan ýyrtyjy haýwanlar bar bolaýsa, başymda nä dürli oýunlar goparka diýip, öz
ýanymdan elewräp, oýlanyp başladym.
Şol wagt paýhas eden ýeke-täk çykalgam, şol golaýda ösüp oturan pihta agajyna
çalymdaş, ýöne tikenekli, gür ýaprakly belent bir agajyň üstüne çykmak boldy, onuň
çür depesinde oturyp gijäni geçirmegi ýüregime düwdüm. «Nähili ölümiň
garaşýanyny ertir görüberýäs-dä» diýip oýlanýardym, sebäbi diri galmaga hiç hili
mümkinçilik görmeýärdim. Onsoň içer ýaly az-kem suw tapdyrmazmykan diýip,
kenardan aňyrlygyna çärýek mil töweregi ýöräp gitdim. Bulagyň üstünden
baranymda, begenjimiň çägi bolmady. Ganýançam içip, yzyndanam göwnümi
aldatmak üçin azajyk temmäki çeýnän boldum. Soň bolsa ýaňky agajyň ýanyna
dolanyp gelip, derrew ýarmaşyp üstüne çykdym-da, birden irkilip, aşak gütläp
gaçmaz ýaly, özüme ýerjagaz ýasandym. Onsoň şahalaryň birinden serdessä meňzäp
duran keltejik taýak kesinip aldym-da, ýasan ýerjagazymda jaýlaşyp oturdym. Ýadap
halys lütüm çykansoň, derrew uka gidipdirin. Meniň ýaly, beýdip arkaýyn ýatyp
biljek adam az-azdyr. Ertesi jahan ýagtylyp, Gün dogansoň, men düýnküden has
şähdaçyk halda ukudan oýandym.
IV bap
Gözümi açan wagtym daş-töwerek mazaly ýagtylyp, howa açylan eken. Harasat
sowlupdyr, deňiz bolsa öňküsinden köşeşipdir. Emma meni has geň galdyran zat,
deňziň daşgyny çägä batyp ýatan gämini gije ýerinden göterip gaýdypdyr-da, ozal
aýdyşym ýaly, düýn tolkunyň meni bat bilen pylçap uran gaýalygynyň edil
ýanjagazyna getirip goýupdyr. Indi gämi meniň gijäni geçiren ýerimden bary-ýogy
bir mil çemesi uzakda, hiç ýaňa gyşarman, süňňüni dikläp durdy, onsoň gämä baryp,
iň bolmanda, derdime ýaraýjak aňry-bäri zatlary alyşdyrasym geldi.
Agajyň üstündäki gaçybatalgamdan çykyp ýere düşdüm-de, ýene bir ýola degredaşyma göz gezdirdim, ilki bilen gözüme ilen zat düýnki gaýygymyz boldy, şemaldyr
deňiz tolkunlary ony sag tarapymda, takmynan, iki mil töweregi aňyrda kenara
235
çykaryp taşlapdyr. Kenaryň ýakasyny syryp, gaýyga bakan birmeýdan pyýadalap
ýöredim, ýöne birden gaýyk bilen aralykda ini ýarym mile ýetýän bir aýlagyň