Robinzon Kruzo - Turkmen - 37

egnime atyp, guşagyma iki sany sapança gysdyrdym-da, gynsyz gamamy bilimden
asyp, ýabanylary ilki gören baýyrlygyma tarap ýöneldim. Men ok-ýaraglaryň
agyrlygyndan ýaňa, has-has edip, baýryň ýanyna ýetýänçäm, iki sagat dagy
geçdimikä diýýän. Baýryň depesine dyrmaşyp, alyslara esewan edenimde, hälki
görenimden başga ýene-de üç sany gaýygyň gelendigine düşündim. Şolary hasap
edeniňde, jemi bäş sany gaýyk alysdaky guryýer bölegine bakan ýüzüp barýar eken.
Bu diýseň elhenç görnüşdi. Men deňziň ýakasyna baryp ýetenimde, adamhorlaryň
eden ýigrenji etmişiniň gorkunç yzlaryna, ol näkesleriň gülüp-oýnap, parçalap iýen
325
adamlaryndan galan gan yzlaryna, gemrilen süňklere we et böleklerine gözüm düşdi.
Bulary görüp, men şeýlebir gahar-gazaba mündüm welin, kim bolsa-da, näçe köplük
bolsa-da, indi şu ýerik geljek wagşylary palaç ýatyran ýaly etmegiň najadyny gözläp
başladym.
Ýabanylaryň bu ýere örän seýrek gelýändigi maňa äşgär görnüp durdy, çünki öňki
gezek gelenlerinden bäri on bäş aýdan gowrak wagt geçipdi, has dogrusy, tutuş şol
döwrüň dowamynda men olaryň ne özlerini görüpdim, ne-de aýak yzlaryna,
alamatlaryna duş gelipdim. Diýmek, olar ýagyşly möwsümde ýüzüşe çykmaýardylar.
Çyksalar hem munça daş ýere gelmeýärdiler. Şonda-da şol on bäş aýyň dowamynda
«häli gelerler, şindi gelerler» diýip, edil awa salynjak tazy ýaly bolup gezdim. Şonça
wagtlap bir erbetlige garaşyp oturmagyň şol erbetlige sezewar bolanyňdan has
kyndygyna, onda-da şol garaşmany ýa-da gorkulary beýniňden aýryp bilmeseň, onuň
has-da agyr täsir edýändigine düşündim.
Şondan soň otursam-tursam, gan dökmegiň hyýalynda gezdim, has peýdaly işlere
sarp edip boljak boş wagtymyň köpüsini indiki sapar olary nähili aňňalak gapdyryp,
paýhynlajakdygym, esasan-da, soňky gezek gelenlerindäki ýaly iki topara bölünseler,
haýsy sapalaga ýüz urmaly boljakdygym barada pikirlenip geçirdim. Ýabanylaryň on,
onki adamlyk bir toparyny gyrsam, ertesi gün, indiki hepde ýa-da indiki aý başga bir
topary, onsoň ýene bir topary, şeýde-şeýde, tä olaryň tohum-tiji tükenýänçä, gyrtutuş
bolup ýörjekdigim we ganhorlukda olardan bäş beter ozdurjakdygym hakyndaky
pikirler kelläme-de gelmeýärdi.
Meniň günlerim hemişe galagoply, howsalaly ýagdaýda geçýärdi. Iru-giç şol rehimsiz
wagşylaryň eline düşerin öýdüp, takga janym çykaýjak bolýardy. Men setandaseýranda daşaryk çykmaga ýürek eden wagtymda iňňän seresaplylyk bilen daştöweregimi synlap, üşerilip ýöreýärdim. Indi men öýdeçi geçi sürimiň bardygyna
begenip, iki bolup bilmeýärdim, sebäbi ýabanylaryň ünsüni çekmejek bolup, ylaýtada, olaryň gelip düşleýän kenarynyň golaý-goltumynda, hiç hili tüpeň atyp
bilmeýärdim. Bardy-geldi, olar tüpeň sesinden gorkup, gaçyp gidäýenlerinde-de,
barybir, ýene birnäçe günden olaryň iki ýüz, üç ýüz sany gaýyk bolup, dolanyp
geljekleri ikuçsuzdy. Onsoň maňa nämäniň garaşýandygam bellidi.
Emma olary görýänçäm, ýene bir ýyl üç aý garaşmaly boldum, bu barada men bahym
gürrüň bermekçi. Olaryň şol arada birki sapar gelip-giden bolmaklaram ähtimal, ýöne
olar, belkem, uzak eglenen däldirler ýa-da men görmän galandyryn. Emma welin, şu
ada gelip düşenimiň ýigrimi dördünji ýyly, eger hasabym dogry bolsa, maý aýynda
men ýabanylar bilen örän täsin ýagdaýda ýüzbe-ýüz boldum. O gürrüňi size, ýeri
gelende, aýdyp bererin.
Şol on bäş aýyň dowamynda meniň beýnimi biçak uly galagoplyk gaplap alypdy.
Uklap mazam ýok, uklaýsam, elhenç düýşler görýärin we ýarygije allaniçigsi bolup,
ýalpa gözümi açýaryn. Gündizlerine halys ugrumy ýitirip, akylym çaşýardy.
Gijelerine, köplenç, düýşümde ýabanylary öldürýärdim, olary näme üçin
öldürendigimi düşündirjek bolup kösenýärdim.
Ýöne häzirlikçe başga bir wakany gürrüň bereýin. Maý aýynyň ortalarynda, eger
meniň gün hasabyny ýöredýän köneje agaç kalendaryma ynansag-a, onda maý
326
aýynyň hut 16-sy günüdi. Şol gün gök gübürdäp, ýyldyrym çakyp, güýçli tupan
turdy. Gije tupan has-da güýjäp, beterine tutdy. Men öýümde özbaşyma gümra bolup,
Injil okap, häzirki ýagdaýym barada çynlakaý pikirlere gümra bolup otyrdym.
Birdenkä, göwnüme bolmasa, deňiz tarapdan top sesini eşiden ýaly boldum.
Şübhesiz, ol öň duş gelen garaşylmadyk wakalardan düýpgöter üýtgeşik täsinlikdi,
sebäbi top sesi mende has başgaça duýgular döredipdi. Men ýerimden atylyp turdumda, gaýanyň somalyp çykyp duran ýerine göz açyp-ýumasy salymda merduwany
söýäp, ýokaryk dyrmaşyp ugradym. Ol ýere münenim hem şoldy welin, uzakdaky
tümlükde ot ýalpyldap gitdi-de, ýene ýarym minutdan topuň ikinji gezek atylan sesi
eşidildi. Men gümmürdiniň gelen tarapyndan çen urup, topuň meniň gaýygymyň
akyma düşen ýerinden, deňizden atylandygyny bildim. Şobada: «Bir gämi heläk
bolup barýandyr, gapdaly bilen gelýän başga bir gämiden kömek sorap top atýandyr»
diýip çakladym. Şol jygba-jyg pursatda sowukganlylygy elden bermän: «Meniň olara
haraýym ýetmese-de, olaryň maňa kömegi degse gerek» diýip oýlandym. Onsoň men
haýdaşlap, şol töwerekdäki gury şahalardan ýygnap bilenimi ýygnadym-da, gaýanyň
çürbaşynda ullakan küde ýasap, oňa ot berdim. Gury odunlar şatyrdap, derrew
tutaşdy. Hazlap öwüsýän ýeliň ýelginine garamazdan, ot gübürdäp ýanmaga başlady.
Eger deňizde, hakykatdan-da, gämi bar bolsa, onda gämidäkiler meniň ýakan odumy
hökman göräýmelidi. Ol şeýle hem boldy, sebäbi ullakan alawlar asmana uzalyp
başlan badyna, ilki bir gezek, soňra bolsa yzly-yzyna telim gezek gümmürdäp top
atyldy. Olaryň barysy hem şol bir ýerden atylýardy. Men uzakly gije, tä daň atyp, gün
dogýança, ody öçürmän sakladym. Jahan mazaly ýagtylyp, asmanyň ýüzi açylansoň,
örän alysda, adanyň göni gündogar tarapynda, gäminiň ýelkenimi, göwresimi, garaz,
bir zada gözüm düşdi. Dürbim bilen şunça synlasam-da, deňziň ýüzüni perdeläp
duran ümür zerarly, onuň nämedigini saýgarar dagy eder ýaly däldi. Aralyk juda
daşdy.
Men uzakly gün deňizdäki şol garam-guramy synladym we onuň hereketsiz
durandygyny aňladym. Şoňa görä-de, men ol labyr atan gämidir diýen netijä geldim
hem-de onuň nämedigini biljek bolup, elime tüpeňimi alyp, adanyň günorta tarapyna,
meni akymyň alyp gaçan gaýalygyna tarap ýüwürdim. Ol ýere baranymda, eýýäm
ümür syrylyp, howa gowy açylypdy. Deňze tarap äňeden mahalym, gaýykly akyp
giden gezegimde maňa duş gelen suwasty gaýalara urlup, ýarygije gark bolan bir
gäminiň suduryna gözüm düşüp, ýüregim awap gitdi. Şol ýerdäki suwasty gaýalyklar
akymyň badyny saklap, nähilidir bir garşydaş akym döredýärdi. Hut şol garşydaş
akymyň kömegi bilen men ömrümdäki iň bir çykgynsyz ýagdaýdan sag-aman
sypypdym.
Gör-ä muny, birini halas eden zat başga birini heläk edýär. Çaklaýşyma görä, ol
adamlar özleriniň nirededigini bilmän, gündogar-demirgazykdan öwüsýän gazaply
şemalyň ýelginine düşüp, suwuň aşagynda ýatan gaýalyklara gelip süsdürilen
bolmaly. Eger-de gämidäkiler adany gören bolsady (olar görmedimikä diýýän), onda
olar deňze gaýyk goýberip, kenara çykmaga synanyşardylar. Ýöne meniň ýakan
odumy görüp, olaryň top atyp, kömek soramagy welin kellämde bir topar sorag
döretdi. Ilkibaşda, men olaryň ody gören batlaryna gaýyga münüp, kenara çykmaga
327
synanyşandyklaryny, ýöne äpet gomlaryň aşagyna düşüp, gark bolandyklaryny göz
öňüne getirdim. Soňra bolsa, gämi heläkçilige uçran mahaly, olar gaýyklaryny ýitiren
bolaýmasyn diýen pikir kelläme geldi. Munuň her dürli sebäpleri bolup bilýärdi,
meselem, deňiz gomlary çendenaşa güýçlenip, gämi ikibaka hallan atyp ugranda,
kähalatlarda deňizçileriň gämidäki gaýyklary paltalap döwüp ýa-da bortdan aşyryp
goýbermelerem bar. Belkem, gark bolan gäminiň yzy bilen başga-da gämiler
gelýändir-de, olar bu gämiden atylýan howsalaly top seslerini eşidip, heläkçilige
uçranlaryň barysyny eýýämhaçan alyp gidendirler. Ýa-da bolmasa, gämidäkileriň
bary gaýyga münüp, açyk deňze çykandyr we edil meniň bolşum ýaly, akym ugruna
ummanyň jümmüşine ygyp gidendir. Elbetde, o ýerde olara şum ajal gol bulaýardy.
Belki, olar şu wagt açlykdan ýaňa ölere gelip, birek-biregiň etini çeýnemäge
taýýarlanýandyrlar.
Bularyň barysy hälki bir çaklamady. Meniň ol görgülilere gynanyp, ýüregim
awamakdan başga elimden geljek zat ýokdy. Şeýle-de bolsa, ol waka mende oňyn
täsir hem galdyrdy. Şu gussaly ýaşaýşymda-da gursagyma şatlyk bilen rahatlyk
guýýan Beýik Ýaradana bolan şükrana yhlasym barha we barha güýçlendi. Sebäbi
dünýäniň şu çet künjeginde heläk bolan gämidäkilerden bir menden başga halas bolan
adam ýok. Men şu ahwalatda bir zada magat göz ýetirdim: biz hernäçe çekip-çydap
bolmajak agyr ýagdaýa düşsek-de, özümizden has egbar ýagdaýdakylara
seretmelidiris. Şonda Biribaryň bizi nähili gorap, hemaýat berýändigine göz ýetirip,
şükür etmeli.
Bu gämidäkileriň ykbaly hem şeýle bolan bolmaly: olaryň aman galandygy barada
pikirlenmegem mümkin däl. Golaýdan geçip barýan başga bir gämi halas edendir
diýäýmeseň, hernäçe ýagşy niýetde bolsam-da, olaryň barysynyň deňizde gark
bolandygyna ynanmazlyk üçin hiç hili esas görünmeýärdi. Olaryň başga gämä
münmek ähtimallygam juda ujypsyz, çünki kenarda başga bir gämiden alamat göze
ilmeýärdi.
Gäminiň beýdip gözgülban halda çaýkanyp ýatyşyna garap, özümde dörän gamgyn
duýgulary düşündirmäge söz tapyp bilmeýärin. Men hyrçymy dişläp, birden-birden
samraýardym: «Wah, arman, şu gämiden birki sany, ýok, ýok, iň bolmanda, ýekeje
adam diri sypan bolsady. Ol maňa ýoldaş bolardy, oturyp gepleşerdik, iç
döküşerdik». Terkidünýälikde geçiren ýyllarymyň dowamynda men adamlar bilen
gürleşmegi şol wagtkym ýaly küýsäp, şeýle ahmyr çekip nalamandym.
Adamyň duýgularynda üns berilýän ýa-da üns berilmese-de, göz öňüne getirmek
arkaly hyýalyňda janlanýan, bellibir maksada tarap syrygýan gizlin çeşmeler bolýar.
Şeýle ýagdaýlarda ruhumyz hyýalymyzdaky maksada öwrülen şol närsäni şeýlebir
hyjuw bilen bagryna basýar welin, şol närsäniň ýoklugy soňra biziň üçin uwnupçydap bolmajak gam-gussa dönýär.
Iň bolmanda, ýekeje deňizçiniň halas bolmagyny islemegem şonuň ýaly arzuwdy.
«Käşgä, ýekeje adam diri galan bolsady». Lap edip aýtdygym däl, «Ýekeje adam diri
galan bolsady» diýen şol jümläni müň gezek gaýtalandyryn. Men şol sözleri
hümürdeýärkäm, şeýlebir tolgunýardym welin, ýumruklarym berk düwlüp,
barmaklarym elimiň aýalaryna girerli görünýärdi. Şol wagt gysymymda ýumşagrak
328
bir zat bolan bolsady, onda ol gürrüňsiz kül-owram bolardy. Men dişlerimi şeýlebir
gysypdyryn welin, esli salym äňimi hem açyp bilmedim.
Bolup geçýän şeýle hadysalaryň sebäplerini, aýratynlyklaryny derňäp öwrenmegi
tebigatşynas alymlara goýalyň. Meniň bular barada aýdyp biljek ýeke zadym bar. Şol
duýgynyň näme sebäpli ýüze çykýandygyny bilmesem-de, ilkinji duş gelenimde, ol
meni aňk edip goýupdy. Şübhesiz, bu ahwalat özüm ýaly hristian adam bilen halahwal soraşyp, gürrüňdeş bolmakdan dörejek teselliniň aňyma berk ornaşandygyndan
hem-de şol arzuwymyň biçak güýçli bolandygyndandyr.
Emma ol arzuwym puç bolupdy. Ýa olaryň, ýa meniň ýa-da hem olaryň, hem-de
meniň täleýim muňa ýol bermändi. Men adadaky durmuşymyň iň soňky ýylyna çenli
şol gämiden halas bolan adamyň bardygyny-ýokdugyny anyklap bilmedim. Ýöne şol
wakadan birnäçe gün geçensoň, gäminiň heläk bolan ýeriniň gabadyndaky
kenarýakada gark bolan bir oglanjygyň jesedine duş gelip, men örän gynandym.
Onuň egninde deňizçi keltekçesinden, dyzyna ýetip duran kendir jalbar bilen gök
reňkli kendir köýnekden başga hiç zat ýokdy. Oglanjygyň haýsy milletdendigini
anyklap boljak alamat gözüme ilmedi. Onuň jübüsinden iki sany piastr bilen bir
şybyk tapdym. Men ol şybygy piastrlardan on esse eý gördüm.
Howa doly açyldy. Men töwekgelçilik edip, gaýygym bilen gämä baryp görmegi
ýüregime düwdüm. Gämide meniň derdime ýaraýjak aňry-bäriniň tapyljagyna gözüm
ýetikdi. Emma, aslynda, meni gämä gitmäge mejbur edýän zat: «Gämide, belki, diri
galan adam bardyr» diýen inçejik tamady. Eger şeýle bolsa, men diňe ony halas
etmän, eýsem, özüme ýoldaş edindigim boljakdy. Şol pikir meniň ýüregimi heýjana
salýardy. Indi gaýygyma münüp, gark bolan gämä baryp görmesem, gije-gündiz
maňa ýatuw bolmajagy bellidi. Göze görünmeýän bir ýerden gelene çalym edýän şol
duýgym şeýlebir güýçlüdi welin, oňa garşy durmak mümkin däldi. Şeýle bolansoň,
men Biribary çagyryp, ýüzüşiň hyýalyna münüpdim.
Şol täsiriň itergisi bilen, men öz galajygyma bakan howlukdym. Ýüzüş wagty gerek
boljak ähli zatlary taýýarlamaga girişdim. Men ýanyma biraz çörek, bir hum küýze
süýji suw, ugur kesgitlemek üçin kompas, bir çüýşe rom (olar ammarda üýşüp
ýatyrdy) hem-de bir sebet kişmiş aldym. Şeýlelikde, men mazaly ýükümi tutup,
gaýygyma tarap ýola düşdüm. Kenarýaka baryp, gaýygyň içindäki suwy serpip
aýyrdym-da, ony deňze goýberdim. Onsoň bar goşumy gaýyga daşap, ýene ýük
getirmek üçin öýüme dolandym. Bu gezek men bir halta tüwi, saýawan, ýene-de bir
suwly küýze, ýigrimi bäş töweregi kiçijik çörek, has dogrusy, arpa külçe hem-de bir
çüýşe geçi süýdi bilen bir tokga peýnir alyp gaýtdym. Bularyň barysyny gaýyga
eltýänçäm, garasuw bolup, juda kösendim. Men Biribardan ak ýol diläp, ýüzüşe
başladym. Kenary syryp, ahyrsoňy adanyň demirgazyk-gündogar tarapyndaky iň
çetki nokada baryp ýetdim. Indi şondan aňyrlygyna, açyk ummana çykmalydy. Men
töwekgelçilik etsemmikäm-etmesemmikäm diýip, böwrüme diň saldym. Şonda, hol
öňräkde, adanyň iki tarapyndanam çasly akýan güýçli akymlara seredenimde, ozal
ýüzbe-ýüz bolan howply ýagdaýym güpbe ýadyma düşdi-de, öňki gorkularym örboýuna galdy. Sebäbi şol akymlaryň islendik birine düşäýsem, ummanyň jümmüşine
329
tarap akyp gitjegim, belkem, ýene-de adany gözden ýitirjegim, onsoň sähel gaý
turdugy, çaklaňja gaýygymyň suwa gapgaryljagy görnüp durdy.
Bu pikir kellämi şeýlebir çaşyrdy welin, men bar zady goýbolsun etmäge
hyýallandym. Gaýygymy kenara ýanaşdyryp, bir duralgajykda daňdym. Onsoň
gaýykdan düşdüm-de, tümmek çägeligiň üstünde çök düşüp oturdym. Ýüzüş
baradaky höwes bilen gorkynyň arasynda göwnüm bölünip, agyr oýa batdym. Pikir
ýumagyny çözläp oturyşyma, deňizde daşgyn başlap, suwuň göterilenini hem
duýman galypdyryn. Indi deňze çykmak üçin ýene birnäçe sagat garaşmaly boljakdy.
Şol mahal beýigräk bir depä çykyp, daşgyn wagtynda akymlaryň ugrunyň nähili
üýtgeýändigini synlamak pikiri kelläme geldi. Dogrudan-da, haýsy akymyň haçan
gämä çenli äkidip, haýsy akymyň haçan gämiden ada çenli alyp gaýtjakdygyny
kesgitlemek mümkindi. Şu pikir kelläme gelen badyna, adanyň iki tarapyna-da
abanyp oturan bir depä gözüm düşdi. Şo taýdan daşgyn mahaly akymlaryň haýsy
ugra gönügýändigini mese-mälim görüp, gaýdyşyn haýsy ugry saýlap almalydygyny
anyklasa boljakdy. Men depä dyrmaşyp, ummana esewan edenimde, gaýtgyn
akymynyň günorta kenaryň, daşgyn akymynyň bolsa demirgazyk kenaryň
golaýyndan geçýändigine göz ýetirdim. Gaýdyşyn diňe demirgazyk kenary nazarlap
ýüzmelidigime düşündim. Ol tüýs meniň oňarjak zadymdy.
Men şu açyşdan ruhlanyp, ertesi ir bilen gaýtgyn başlan dessine ýola düşmegi
ýüregime düwdüm. Soňra şinelimi ýapynyp, gijäni gaýygymda ýatyp geçirdim we ir
bilen deňze ýüzüşe çykdym. Ilkibaşda gaýygymy göni demirgazyga tarap
gönükdirdim we gündogara tarap akýan akyma baryp düşýänçäm, şol ugur boýunça
ýüzdüm. Ol akym meni diýseň çalt äkidip başlady, ýöne onuň bady öňki sapar tiz
akdyryp, gaýygy dolandyrmagyma päsgel beren günorta akymyň bady ýaly güýçli
däldi. Men küregimi edil dolandyryjy dest ýaly ulanyp, göni gämä tarap okgunly
barýardym. Iki sagada ýetip-ýetmän, gäminiň alkymyna bardym.
Gämi diýseň gözgyny haldady. Gurluşy boýunça ispanlaryňka çalym edýän ol gämi
iki sany gaýanyň aralygyna pugta gysylyp durdy. Deňiz gäminiň yzky bölegini
durşuna dyr-pytrak edipdir. Ýokarky palubanyň burun tarapy zarp bilen gaýalara
süsňäp urupdyr-da, grot-bogaldak bilen fok-bogaldak jorta omrulyp, palubanyň
üstünden gaýdypdyr. Ýöne gäminiň buşpriti abat eken, gäminiň burun böleginiň
ýagdaýy hem ganymat görünýärdi. Men gämä ýakynlaşan wagtym, palubanyň
üstünde bir it peýda boldy. Ol meniň gelýänimi görüp, waňkyryp çyňsamaga başlady.
Meniň el bulanymy gören dessine, ol it özüni suwa oklap, maňa tarap ýüzüp gaýtdy.
Men ony derrew gaýyga mündürdim. Ol janawar açlykdan-suwsuzlykdan ýaňa tas
ölen eken. Men onuň öňüne bir külçejik okladym welin, ol edil gyşyň aýazynda aç
seňkildän möjek ýaly bolup, külçäni lak-luk atdy. Men oňa azajyk suw içirdim. Öz
erkine goýsaň, ol görgülijik ýarylýança suwdan ganjak däldi.
Soňra men gäminiň üstüne mündüm. Ilki bilen gözüme ilen zat — gark bolan iki sany
adamyň jesedi boldy. Olar kambuzyň içinde bir-birine mäkäm gyslyşyp ýatyrdy.
Men: «Gämi gaýalaryň arasynda gapjalyp galan mahaly, gaý-tupanyň möwç
alýandygy sebäpli, deňiz yzygiderli göterilendir we äpet gomlar üznüksiz eňterilip
duransoň, gämi edil suwuň aşagyna giden ýaly, agzy-burny bilen suwdan dolandyr-
330
da, ondaky adamlar nalaç gark bolandyr» diýen netijä geldim (hakykatdan-da, şol
pikiriň jany bardy). Gämide ýaňky itden başga diri jandar galmandyr. Gözüme ilen
harytlaryň barysy suwa ezilip, harap bolupdyr. Deňiz peselendigi sebäpli, trýumda
çakyrmy, brendimi, garaz, nämedigi näbelli birgiden içgi guýlan çelekleriň
togarlanyşyp ýatanyny görmek bolýardy. Ol çelekler şeýlebir mähnetdi welin, iş
edineniňe degjek däldi. Ol ýerde birnäçe sandyk hem bardy. Men olar
deňizçileriňkidir diýip çak etdim-de, içinde näme bardygyna-da seretmän, iki
sanysyny gaýygyma ýükledim.
Eger gäminiň yzky bölegi bilen burun tarapyny ýaňadan abatlap bolsady, onda,
ähtimal, ony ýüzdürip äkidip, tütjar baý bolardym. Sebäbi gaýyga oklan iki sany
sandygymdan çykan zatlara seretseň, gämide örän köp genji-hazyna bolmalydy.
Gäminiň ugrundan çen tutsaň, onda ol Günorta Amerikadan, Braziliýanyň
aňyrsyndaky Buenos-Aýres ýa-da Riodela-Plata şäherinden gelip, Gawanna ýa-da
Meksika aýlagyna, ol ýerdenem Ispaniýa barýan bolmalydy. Gürrüňsiz, gämi örän
köp hazyna äkidip barýan bolmalydy, ýöne heläkçilik wagtynda onuň hiç kime nepi
degmändir. Gämidäki adamlara näme bolanynam bir Hudaý bilýärdi.
Men sandyklardan başga-da, spirtli içgiden doly kiçeňräk çelejik tapdym. Onuň
göwrümi ýigrimi gallon töweregi bolsa-da, barybir, hyklap-çoklap, gaýyga
eltýänçäm, hupbat baryny berdi. Kaýutada birnäçe muşket hem-de içi ýörite därili şah
bar eken. Gerek bolmansoň, muşketleri goýdum-da, därili şahy aldym. Zerur
bolansoň, gyzgyn kömürleri agdarmak üçin bir kepje bilen bir sany atyşgir, olardan
başga-da, sary misden ýasalan iki sany gazanjyk, kakao gaýnadyp, süýjülik ýasanar
ýaly bir mis golça hem-de kakmaç bişirmek üçin bir maňňal aldym. Oňa çenli daşgyn
hem başlady. Onsoň men ýaňky sanan ýüklerim bilen iti alyp, öýe tarap gaýykly
ýüzüp gaýtdym. Gije sagat bir bolanda, halys surnugyp, sütünim süýnüp, ada dolanyp
geldim.
Gijäni gaýykda ýatyp geçirdim, irden bolsa, ýanymdaky oljalary galajygyma däl-de,
täze tapan gowagyma daşamagy ýüregime düwdüm. Ertirlik edinenimden soňra,
gaýykdaky ýükleriň barysyny kenara düşürdim we olary birujundan gözden geçirip
ugradym. Çelejigiň içinde rom bar ekeni, ýöne gönüläp aýtsam, ol Braziliýada içilýän
rom bilen deňäniňde, hälki bir ýuwundy ýalydy. Sandyklardan welin, tüýs derdime
ýaraýjak zatlary tapdym, meselem, olaryň birinde uçursyz owadan, nepis nagyşlar
bilen sünnälenip ýasalan, çüýşe salynýan gapyrjak bar eken. Gutynyň içindäki
lowurdaşyp duran çüýşelere her dürli ajaýyp içgiler guýlupdyr. Her çüýşäniň daşyna
kümüş çaýylandy. Soňra iki guty mürepbe hem tapdym. Gutularyň gapagy jebis
ýapylansoň, deňziň şor suwuny geçirmän saklapdyr. Emma başga iki sany gutynyň
içine suw girip, mürepbeleri zer-zaýa edipdir. Men birnäçe oňat köýnek tapyp, örän
begendim. Ondan başga-da, on bäş-ýigrimi sany ak reňkli kendir elýaglyk bilen her
dürli reňkli boýunatgyçlar hem bar eken. Howanyň yssy günlerinde ýüzümiň derini
sylmak üçin ol boýunatgyçlar tüýs jüpüne düşüpdi. Sandygyň düýbüne ýetenimde, üç
sany ullakan pully haltanyň durandygyna gözüm düşdi. Olarda jemi bir ýüz piastr bar
eken. Haltalaryň birinden kagyza dolangy alty sany altyn dublon bilen, jemi agramy,
takmynan, bir funta barabar guýma altyn çykdy.
331
Beýleki sandykdan çykan horaşaja geýim-gejimler onçakly däldi. Megerem, ol
sandyk gäminiň topçusynyň şägirdine degişli bolmalydy. Onuň içinden, gerek bolan
wagty, aw tüpeňlerine guýmak üçin niýetlenip, üç sany haltajyga guýlup goýlan iki
funt töweregi oňat däri çykdy. Gepiň tümmegi, bu gezekde alyp gaýdan goşlarymyň
arasynda derdime ýarajak zat örän az boldy. Pul barada aýtsam, ony sowar ýaly ýer
ýokdy. Men teňňe-tyllany aýagyma ýelmeşen palçykça-da görmedim. Indi ençeme
ýyl aýagyma degmedik üç-dört jübüt iňlis aýakgaby hem-de joraby üçin, men şol
pullary başybitin bermäge taýýardym. Dogrusy, gämide ölüp ýatan iki sany adamyň
aýagyndan çykaryp alan iki jübüt aýakgabym bardy. Sandyklaryň birindenem ýene
iki sany aýakgap tapypdym. Elbetde, olar meniň gözüme degdi, ýöne ýumşak çaryga
çalymdaş ol aýakgaplar rahatlygy, berkligi boýunça iňlis aýakgaplarynyň ýele
ýanyndanam geçmeýärdi. Sandykdan ýene-de elli töweregi teňňe pul çykdy, ýöne
olar altyn däl eken. Ähtimal, bu sandyk pukara bir adamyňkydyr. Beýlekisi bolsa,
haýsydyr bir serkerdäniňki bolmalydy.
Gepi uzaldyp oturmaýyn, men ol teňňeleri aldym-da, edil öňki gämiden alan
pullarym ýaly, gowagyň bir künjüne eltip taşladym. Emma, aýdyşym ýaly, gäminiň
yzky böleginde nesibämiň bolmandygyna gynandym. Ýogsam, gaýykly birnäçe
gezek gatnap, ep-esli tylla-teňňäni gowagyma basyp goýardym. Onsoň, bardy-geldi,
Angliýa özümi atyp bilsem, onda tä yzyma dolanyp alyp gidýänçäm, ol hazyna
gowagymda başbitin durjakdy.
XIV bap
Şol goş-golamlaryň barysyny gizlin gowaga daşanymdan soň, täzeden gaýygyň
ýanyna dolanyp geldim. Gaýygy kürekläp, adanyň ýakasyny syryp gitdim-de, ony
öňki duralgasyna eltip goýdum. Soňra göni öýüme tarap gaýtdym. Ol ýerde bar zat
asuda, gülala-güllük ekeni. Onsoň men dem-dynjymy alyp, ýene öňki parahat
durmuşyma girişdim we hojalyk işleri bilen gyzyklanyp ugradym. Men birnäçe wagt
örän imisala ýaşadym. Ýöne indi öňküden has ätiýaçly hereket edýärdim, daşaryk kän
çykmaýardym we daş-töweregimi has hüşgärlik bilen synlaýardym. Käte-käte
gezelenje çykasym gelende, hemişe diýen ýaly adanyň gündogar tarapyna gidýärdim.
Sebäbi ol ýere ýabanylaryň aýak sekmeýändigine edil bäş barmagym ýaly beletdim.
Şonuň üçinem, adanyň beýleki künjeklerine gidenimde bolşy ýaly, elmydama ýanym
bilen tüpeňdir ok-däri göterip ýörmeli bolmaýardym, gereginden artyk seresaplylyk
hem etmeýärdim.
Men ýene iki ýyly şeýdip geçirdim, ýöne ömürboýy ýagyr bolup ýaşamak üçin dünýä
inendigimi ýatladyp duran şu garamaňlaý kelläme, şol iki ýylyň dowamynda şu
adadan gaçyp sypmak barada müň dürli hyýal gelip geçdi. Kämahallar ispan
gämisine ýene bir gezek baryp gaýtmagy ýüregime düwýärdim. Paýhasym bolsa, o
taýda indi özümi töwekgelçilige salar ýaly suwytly zat galmandygyny duýdurýardy.
Şonda-da başymy alyp, bir o tarapa, bir bu tarapa ýüzüp gidiberesim gelýärdi. Sale
şäherinden gaçanymdaky barkasym bolan bolsady, onda soňuny saýman, açyk deňze
332
çykjagyma we näme bolsa — şo bolsuna salyp, ümdüzime tutdurjagyma tüýs
ýüregimden ynanýardym.
Gürrüň beren ähli ýagdaýlaryma seredeniňde, meni gaýgy-gussalaryň deň ýarysynyň
gözbaşy bolup durýan umumadamzat keseline ýolugan adamlar üçin sapak bolarlyk
nusga hasap etse boljakdy. Kesel diýýänim, — Ýaradanyň we tebigatyň adamlara
rowa gören närseleri bilen kanagat etmezlik keselidir. Sebäbi meniň öz geçmişime
garap, ilkibaşdaky hal-ýagdaýymy görmediksirän bolmagym, kakamyň şol ýerlikli
öwüt-ündewlerine pitiwa etmän, gaýtam, onuň gaňryşyna gaýtmagym — ine, meniň
eden iň uly etmişim. Üstesine, şo zeýilli başga-da ýalňyşlyklar ara girensoň, häzirki
betbagt ýagdaýa düşüpdim. Çünki Biribaryň özi maňa Braziliýada bagtyýar mülkdar
bolmagy miýesser edipdi, göwnümiň islän zatlaryma gowuşdyrypdy. Şol wagt päk
zähmete gümra bolup ýörmäge kanagatym ýeten bolsady, häzir, has dogrusy, adada
ýaşan döwrümiň dowamynda, Braziliýanyň iň bir abraýly fermerleriniň birine
öwrülerdim. Şol ýerde gysga wagtyň içinde gazanan üstünliklerimi, eger gaýtmadyk
bolsam, gazanyp biljek pullarymy hem üstüne goşup hasaplanyňda, şu pille ýüz müň
altyn moýdora barabar baýlygyň eýesi bolup gaýşaryp ýörmelidim. Ekindikini, bol
hasyl berýän atyzlarymy taşlap, hebeşi gul söwdasyna baş goşup, gäminiň baş
ýükçüsi bolup Gwineýa gitmek, ýeri, nä körüňe gerekdi diýsene?! Wagtyň geçmegi
bilen hem-de päk zähmetiň arkasyndan biziň girdejimiz köpelerdi, isledigimizçe gulgyrnagy öýde oturan ýerimizden satyn alyp bilerdik. Belki, ol birneme gymmada
düşerdi, ýöne gul söwdasyna goşulyp görjek peýdamyz şonça töwekgelçilige ýüz
uranyňa degjek däldi.
Emma, şu hili ýeňleslik, galapyn ýaşlaryň ýazgydy bolansoň, onuň keltepähimlilikdigine göz ýetirmek üçin ýa-ha aradan köp ýyllaryň geçmesi, ýa-da juda
gymmada düşen durmuş tejribesi gerek bolýar. Bu meniň üçinem şeýle bolupdy.
Barybir, ýalňyş iş etmek häsiýetime şeýlebir ornapdyr welin, men günüme kaýyl
bolman, gije-gündiz şu adadan gaçyp gitmegiň küýünde gezýärdim. Men, elbetde, öz
hekaýatymyň galan bölegini gürrüň bersem, okyjynyň göwnünden turjagyny bilýän,
ýöne ilki bilen şu ýerden gaçyp gutulmak baradaky ham-hyýalymy, ilkinji
garaýyşlarymy, haýsy esasa görä hereket edendigimi aýdyp bermek biçeme bolmasa
gerek.
Şeýlelikde, batan gämä baryp gaýdanymdan soň, galajygymda ornaşdym we
gaýygymy öňki ýerinde goýup, ozalky durmuşyma dolanyp geldim. Aslynda, men
öňkimden has baýdym, ýöne edil Peruda ýaşaýan ýerli indeýleriň ispanlar gelýänçä
altyn-kümşe pisint etmeýişleri ýaly, maňa-da baýlygymdan haýyr ýokdy.
Şu terkidünýälik adasyna gelip düşenimiň ýigrimi dördünji ýylynyň mart aýy,
ýagyşly möwsümiň bir gijesidi. Men öz torsallançagymda süýnüp, oýa ýatyrdym.
Saglygym tut ýaly, agyry-ynjym, birahatlygym ýok. Ýöne şonda-da gözüme çiş
kakylan ýaly. Men uzakly gijäni çirim etmän geçirdim.
Şol gije beýnimde tüweleý turzan san-sajaksyz pikirleri düşündirmek mümkin däl. Şu
ada gelenimden öňki we soňky bütin ömür ýolumy birin-birin göz öňüme getirdim.
Men ada gelen günümden bäri başymdan geçen wakalar hakynda oýlanyp, şu ýerde
ýaşan ilkinji ýyllarymdaky bagtyýarlygym bilen çägäniň ýüzünde aýak yzyny görüp
333
başdan geçiren gorkudyr ünjülerimi we goşmaça hysyrdylarymy deňeşdirdim. Men
aýak yza duşmazymdan öňem ýabanylaryň bu ada gelip gidendiklerine, ýüzlerçe
ýabanynyň kenara çozup geljekdigine ynanman duramokdym. Ýöne bu
ähtimallykdan habarym bolmansoň, men asyl gorkmalydyram öýtmändirin. Ol howp
şonlugyna duranda bolsa, meniň göwnüm bir ýaly bolupdyr. Howpdan bihabar
bolamsoň, ol edil ýok ýaly, gülüp-oýnap gezipdirin. Bu ýagdaý örän peýdaly
pikirleri, ylaýta-da, aşakdaky pikiri kelläme getirdi. Perwerdigär ynsanlary
dolandyranda, olaryň wakalar hakyndaky garaýyşlaryny we maglumatlaryny şeýlekin
dar çygyrda gabap goýmak bilen, gör, nähili ýagşylyk edipdir. Adam ogly sansajaksyz howplaryň arasynda ýaşap ýörýär. Eger ol şol howplary öňünden görsedi,
onda onuň halys akyly çaşyp, hezili gaçardy. Daş-töweregini gallap alan howphatarlaryň hiç haýsysyny bilmeýändigi, hadysalaryň arka ýüzüni görmeýändigi
sebäpli, bendesi örän parahat we asuda ýaşaýar.
Şu oý-pikirlere gümra bolup ýatyşyma, men bu adada hiç bir zatdan gypynç etmän,
arkaýyn gezip ýören wagtym, şunça ýyllap nähili uly howpuň astynda ýaşandygym
barada çynlakaý oýa batdym. Meni ýabany adamhorlaryň eline düşmekden, iň bir
pajygaly heläkçilige duçar bolmakdan, belkem, bir baýryň gerşi, ullakan bir agaç ýada garaňky gije halas edendir. Olar meni geçi ýa-da pyşdyl awlaýşym ýaly tutup, edil
meniň kepderileri ýa-da guşlary öldürip, etini iýmegi aýyp bilmeýşim ýaly, meniň
özümi öldürip iýmegi jenaýat hasap etjek däldiler. Men nähili betbagtçylyklardan
halas bolandygymdan bihabar ýaşan ekenim. Munuň üçin men öz bendelerini gorap
saklaýan Biribara tüýs ýüregimden şükür edip, Onuň huzurynda tagzym etmedim
diýsem, bimamla bolaryn. Ol garaşyk etmedik bolsady, meniň ol rehimsiz
ganhorlaryň gysajyna düşjegim ikuçsuzdy.
Bu pikirlerim birneme köşeşenden soňra, betpäl wagşylaryň edim-gylymlary hakynda
oýlanmaga başladym. «Külli älem-jahanyň hikmetli Perwerdigäri näme üçin öz käbir
bendelerini şu zeýilli adamzat sypatyny ýitirip, hatda barypýatan mahluga öwrülip, öz
jynsdaşlarynyň etini iýjek derejede özbaşyna goýberýärkä?» diýip, men öz-özümden
soradym. Ýöne bu netijesiz soraga (şol wagtlykça) jogap tapyp bilmedim. Soňra: «Bu
ýabanylar dünýäniň haýsy böleginde ýaşaýarka? Ol ýer meniň adajygymdan näçeräk
uzaklykdaka? Öýlerini taşlap, nämäniň hatyrasyna şunça ýol söküp gelýärkäler?
Nähili gaýyklary barka? Olaryň şu ýere gelşi ýaly, menem ýol şaýymy guratlap,
olaryň ýaşaýan ýerine baryp görsem, niçik bolarka?» diýen sowallar üstüme ýagyp
ugrady.
Men ýabanylaryň ýurduna baran mahalym näme edip-näme goýjagym, olaryň eline