Robinzon Kruzo - Turkmen - 31

galandyr öýdübem göwnüme getirýärdim. Ana, şol pişik, meni haýran galdyryp,
awgust aýynyň aýagynda üç sany çagasyny yzyna tirkäp, öýe geläýdi. Meni has geň
galdyran zat, öýdäki pişiklerimiň ikisi hem urkaçydy. Ýöne çaga pişikleriň üçüsem öz
öýdeçi eneleriniň jynsyna meňzeş bolansoň, men olaryň atasy barada juda iňkise
gitdim. Dogrusy, ozal bir ýabany pişigi tüpeňim bilen atyp öldüripdim, ýöne onuň
jynsy ýewropa pişiklerinden düýpgöter üýtgeşikdi, meniň pişigimiň yzyna düşüp
gelen pişijikler bolsa bir almany iki bölen ýaly enelerine meňzeýärdi. Soňundan şol
üç pişik çagalap, şeýlebir nesil ýaýradyp, köpeldi welin, ahyr gyran-jyrana saldym
welin, öleni öldi, galanam gaçyp ummadan çykdy.
Awgustyň 14-inden 26-syna çenli üznüksiz ýagyş ýagdy, men hem öýden çykman
oturdym, sebäbi indi ygally howadan örän äga bolýardym. Gowakda oturyp geçiren
döwrümde, azykdan juda kösenip ugradym. Şol sebäpli iki gezek dagy bagta
töwekgellik edip awa çykdym. Birinji gezekde bir geçi awladym, aýyň 26-syna gabat
gelen ikinji gezekde bolsa, äpet bir pyşdyly ele saldym. Onuň agzyňda eräp barýan
etinden gerk-gäbe doýdum. Şol arada öz iýmitlenişimi hem gündelik kada saldym:
irden bir hoşa kişmiş, günorta naharda oda daglanyp, kakmaç edilen bir lokga geçi
ýa-da pyşdyl eti (çünki börtmeç ýa-da çorba bişiriner ýaly pitiden-gazandan hiç
zadym ýokdy), agşam bolsa, köze gömlen iki-üç sany pyşdyl ýumurtgasyndan ybarat
ýeňiljek şamlyk — ine, bolany.
Ýagyşlaryň diňmegine garaşyp geçiren şol günlerimde, men gol gowşuryp oturman,
günde iki-üç sagat gowagy giňeltmek bilen meşgullandym. Ony gapdallygyna
köwüp, insizje ötük ýasap, haýadyň daş ýüzünden baýry böwsüp çykýançam
gazmagy dowam etdim. Täze girelgä bir gapy emel etdim-de, şondan girip-çykyp
başladym. Emma howlynyň bir ýanyny beýdip açyp goýmak ynjalygymy gaçyrdy.
Sebäbi ozal çar tarapym doly ýapylgydy, indi bolsa, daşardan gelip biljek islendik
jandar bilen pete-pet boljagym ikuçsuzdy. Şonda-da, adada müçesi geçiniňkiden uly
jandara duş gelip görmänim üçin, onçakly howatyr edesi zat ýokdy.
30-njy sentýabr. — Şu gün ada gelip düşenime bir ýyl boldy. Men sütündäki
kertikleri hasaplap görsem, kenara aýak basanyma tegelek üç ýüz altmyş bäş gün
bolupdyr. Şu güni beýleki dini ybadatlardan tapawutlandyryp, agyz beklenýän
mübärek gün diýip belledim. Tüýs ýüregimden tagzym edip, Haktagalanyň
huzurynda ähli günälerimi boýun aldym, Onuň men baradaky hökümleriniň
hakdygyny kabul etdim, meni hezreti Isanyň hormatyna ýalkamagy üçin ýalbardym.
272
Gün eňegini ýere berýänçä, on iki sagatlap duz datman agyz bekledim, soňra bolsa,
külçe hem-de bir hoşa kişmiş bilen agzymy açdym. Nahardan soň ýorgana girdim.
Şol çaka çenli men ýekşenbe günlerini bellemändim, sebäbi ilkibaşda kellämde hiç
hili dini düşünje ýokdy. Wagtyň geçmegi bilen, ýekşenbe gününiň kertigini
beýlekilerden has uzyn edip, hepdeleri biri-birinden tapawutlandyrmagy hem
unudypdyryn. Şonuň üçin hem hepdäniň günlerini anyk bilmeýärdim. Ähli günleriň
jemini hasaplap tegelek bir ýylyň dolanyny takykladym. Onsoň başdan başlap, her
ýedinji kertigi ýekşenbe güni diýip belläp çykdym. Şol arada bir ýa-da iki günüň kem
çykýanyny hem takykladym. Şondan soň kän wagt geçmänkä, gündelik ýazýan
syýam paýawlap ugrady. Şol sebäpli her bir zady günübirin ýazga geçirmegi bes
edip, syýany has tygşytly ulanmagy we durmuşymyň diňe iň wajyp wakalaryny
beýan etmegi müwessa bildim.
Men indi ýagyş ýagýan möwsüm bilen gurak möwsümiň gezekleşigini saýgaryp
bilýärdim, şoňa görä, her möwsüm üçin aýratyn taýýarlyk görmegi öwrenipdim.
Emma bu tejribäni toplamak maňa gaty çökder düşdi; häzir iň zabun tejribelerimiň
biri barada gürrüň bermekçi.
Gaýanyň gyrasynda gögerip oturan arpa bilen şaly baldajyklaryny görüp nähili
haýran galanymy hem-de olary öz-özünden çykandyr öýdenimi we bişen wagty
olaryň birnäçe sümmülini ýygnap goýanymy eýýäm agzap geçipdim. Ýalňyşmaýan
bolsam, otuz töweregi şaly hem-de ýigrimi çemesi arpa sümmüli bardy. Ýagyşly
möwsüm gutaryp, Gün ekwatordan günorta tarap süýşensoň, ekiş üçin iň amatly wagt
gelip ýetdi diýip hasap etdim. Agaç pilim bilen bir bölejik ýeri bolşuna görä agdaryp
pel çekdim-de, ony deň ikä bölüp, şaly bilen arpa dänelerini sepişdirdim. Ýöne,
hernä, şol wagt «bar dänäni bir gezekde sepmäýin» diýen pikir kelläme geldi, sebä-bi
ekişiň wagtyny heniz anyk bilemokdym. Şonuň üçin dänäniň üçden iki bölegini
topraga sepip, arpa bilen şalynyň hersinden tohumlyk hökmünde bir goşawuç alyp
galdym. Şeýdenim gaty bähbide çekipdir, sebäbi ilkinji ekişimden hiç hili gögeriş
bolmady; ekişiň yzysüre ýagyşsyz aýlaryň başlany üçin, mellejigiň topragy yzgarsyz
galyp, tohumlar şine ýaryp bilmedi. Täzeden ýagyşly möwsüm gelensoň welin, olar
edil ýaňy ekilen ýaly gö­gerip, boý almaga başlady. Ilkinji eken tohumlarymyň
gögermänini görüp, muňa guraklygyň sebäp bolanyna aňsat göz ýetirdim. Onsoň
başga synag geçirmek üçin telärli howlymyň ýanjagazyndan ýer agdaryp, çaklaňja
atyz çekdim-de, fewral aýynda galanja tohumy şol ýere ekdim. Şonda gije-gündiziň
ýazky deňleşmesiniň öňüsyrasydy. Mart hem aprel aýlarynyň bereketli ýagyşlary
topragy bolelin yzgarlansoň, däneler birenaýy ygşyldap, gök maýsa boldy-da bol
hasyl getirdi. Emma tohumyň barysyny ekmäge töwekgelçilik edip bilmän, diňe bir
bölegini ekenim sebäpli, her görnüşden dört ýarym litre ýeter-ýetmez ujypsyzja hasyl
aldym. Oňa derek şol tejribäm arkaly öz hünärimiň ussadyna öwrüldim, ýylyň haýsy
möwsüminde ekmelidigine bäş barmagym ýaly belet boldum. Indi her ýyl iki gezek
ekin ekip, hasyl alyp bilýärdim.
Şol ekinim entek maýsalap otyrka, soňundan näçe diýseň derdime ýarajak kiçijik bir
açyş etdim. Takmynan, noýabr aýy uçurlarynda, ýagyşlar sowlup, howa açylan
pillesi, näçe aýdan bäri baryp görmedik jülgämdäki telärli howlyma gitdim. Ähli zat
273
goýşum-goýşum ýaly duran eken. Ikigat edip ören aýmançam mizemän, süňňi bitin
saklanypdyr. Bir görsem, golaý-goltumda ösüp oturan agaçlardan çapyp alyp,
aýmança üçin ýere kakyp çykan syrdam pürslerim edil dik öseri kesilen söwüt
agaçlary ýaly, pudaklap, uzyn-uzyn gol ýaýradyp gidipdir. Pürslerini kesip alan
agajymyň adyny bilemok. Emma aýmançadaky nawlaryň şaha çykaryp, gök öwsüp
oturmagyna hem geň galdym, hem göwnüm hoş boldy. Olary pudap, biri-birine
gyradeň öserleri ýaly birlaý timar berip çykdym. Ol ýaşajyk agaçlar üç ýylyň içinde
şeýlebir owadan bolup ösdi welin, gözüň bilen görmeseň ynanar ýaly däldi. Töweregi
şol janly haýat bilen gurşalan howlynyň diametri ýigrimi bäş metr çemesi bolsa-da,
aýmançadaky agaçlar (indi olara agaç diýsem-de boljakdy) bahym öz şahalary bilen
howlynyň üstüni bütinleý ýapyp, goýry kölege saldy. Indi tebit alýan jokrama yssyda
şu ýerde salkynlap oturybermelidi. Men bu ýagdaýy gördüm-de, ýene şol agajyň golpudaklaryndan çapyp, birinji öýümiň diwarynyň daş ýüzüne ýarym halka edip, edil
şunuň ýaly haýat aýlamagy ýüregime düwdüm. Maksadyma-da ýetdim. Agaçlary, has
dogrusy, ýaşajyk nawlary öňki haýatdan sekiz ýard aradaşlyga iki hatar edip, ýere
kakyp çykdym. Janly haýat kän wagt geçmänkä düýp tutup, ilkibaşda gür ýapraklary
bilen howlyma salkyn kölege saldy, soňra bolsa, ajaýyp gorag bolup hyzmat etdi. Bu
barada ýeri gelende gürrüň bererin.
Synlamalarym esasynda men şeýle netijä geldim: ýagny meniň düşen adamda ýylyň
pasyllaryny Ýewropadaky ýaly sowuk we maýyl pasyllara däl-de, umuman, ýagyşly
we gurak möwsümlere bölmek mümkin. Takmynan, ine, şeýleräk:
Gün süýrdepä çykanda ýa-da şoňa golaý wagty, ýagny fewralyň birinji ýarymy —
apreliň ortasy aralykda — ýagyşly.
Gün demirgazyk giňişlige tarap süýşende, ýagny apreliň ortasy — awgustyň birinji
ýarymy aralykda — gurak.
Gün ýene-de süýrdepä gelen wagty, ýagny awgustyň ikinji ýarymy — oktýabryň
ortasy aralykda — ýagyşly.
Gün günorta giňişlige tarap süýşende, ýagny oktýabryň ortasy — fewralyň ortalary
aralykda — gurak.
Ýagyşly möwsümler, şemalyň öwsüşine görä, biraz uzak ýa-da gysga bolup bilýär,
ýöne ýokarda görkezilişi, umuman, dogry. Ýagyş ýagýan mahaly açyk howada
gezmegiň saglyga zyýanlydygyna indi belet bolamsoň, ýagyşly möwsüm
başlanmazdan ozal daşaryk azrak çykmak üçin azyk-suwlugymy öňünden üpjün
etmegiň aladasy bilen bolýardym we ýagyşlar ýagyp ugrandan öýden çykman diýen
ýaly oturýardym.
Şol arada gowakdan çykman edip boljak işlere meşgul bolýardym. Hojalygymda
kemlik edýän zatlar heniz köpdi, olary ýasamak üçin bolsa tutanýerli we irginsiz
zähmet çekmelidi. Men, mysal üçin, bir sebet örünjek boldum welin, tapyp bilen
çybyklarym derrew şytdyldap döwülýärdi. Oglanjykkam goňşulykda ýaşaýan bir
sebetçiniňkä baryp, onuň işleýşini hezil edip synlanym juda bähbitli boldy. Islendik
çaganyň bolşy ýaly, men hem kömek edişmäge örän höwesekdim we synçydym.
Sebetleriň örülişine aň edipdim, hatda sebetçä häli-şindi kömegem ederdim. Indi
maňa işe başlamak üçin diňe oňat çybyk ýetmezçilik edýärdi. Ekenimden soň
274
pyntyklap, gol-pudak çykaran pürsleri çapyp alan agajymyň çybyklarynyň Angliýada
ösýän geçi söwüdiniň we adaty söwüt agajynyň çybyklary ýaly çeýe, berk
bolmagynyň ähtimaldygy kelläme gelende, ony synap görmegiň hyýalyna mündüm.
Ertesi gün mülk ýerim diýip atlandyrýan jülgämdäki telärli howlyma bardym. Şol
ýerde ýaňky agaçdan suwluja çybyklardan kesişdirdim we olaryň tüýs gözleýän
çybyklarymdygyna göz ýetirdim. Ol ýere indiki gidişimde çybykdan ýükümi tutmak
üçin ýanym bilen palta äkitdim. Kän gözlemeli bolmadym, sebäbi o taýda şol hili
agaçdan bol zat ýokdy. Ýygan çybyjaklarymy guratmak üçin aýmançanyň içinde
serişdirip goýdum, guransoň bolsa gowaga daşadym. Ýagyşly möwsüm başlandam
welin, işe girişdim we gum çekmäge ýa-da aňry-bäri zatlary salmaga, daşamaga,
beýleki dürli zerurlyklara ýarajak birgiden sebet ördüm. Dogrusy, sebetler onçakly
göze gelüwli bolmasa-da, garaz, niýetlän maksatlaryma ýarajakdy. Şondan soň men
sebetsiz galmazlyga çalyşdym. Köneleri çagşaberende täzelerini örýärdim. Arpa bilen
şaly hasylynyň soňabaka has köp boljagyny göz öňünde tutup, däne guýmak üçin
halta derek ulanar ýaly has ykjam, çuň sebetleri örüp goýmaga ýykgyn edýärdim.
Örän köp wagt sarp edip, şu kynçylygy hem bir ýan ýüzli edenimden soň, ýene-de iki
ýetmezimi aradan aýyrmagyň ugruna çykdym. Rom içgisi guýlan iki çelejigi, içine
suw we spirt guýlan ululy-kiçili birnäçe çüýşäni hasap etmeseň, mende suwuk zat
saklamak üçin hiç hili gap ýokdy. Bir zat gaýnadyp bişirinmek üçin ýekeje golçadyr
gazançam hem ýokdy. Gämiden äkelen mähnet uly gazanym bardy welin, ol naharşora çemeli däldi. Häli-şindi küýsedýän ýene bir zat-da şybykdy. Ýöne ahyrsoňunda
onuň deregini tutup biljek bir usul tapdym.
Arly tomsy, ýagny gurak möwsümi köne öýümdäki janly haýadyň ikinji hataryny
gurnamak hem-de sebet örmek bilen gümra bolup geçirdim. Emma birden täze bir iş
ýüze çykdy we çak edenimden-de has köp wagtymy aldy.
VIII bap
Bütin adany aýlanyp çykmaga örän höwes edýändigim, bulaga çenli hem-de ondan
aňyrlygyna syýahat edenim, jülgede özüme telärli howly gurnanym, şol ýerden
adanyň beýleki tarapyndaky deňiz manzarynyň gowy görünýäni barada ýokarda
eýýäm aýdypdym. Ine, onsoň ýüregimi bire baglap, şol kenara baryp görmek üçin
tutuş adany kesip geçmäge hyýallandym. Ýanyma iki sany külçe bilen ullakan bir
hoşa kişmiş, tüpeň, palta, gereginden köpräk däri we seçme aldym-da, itimi yzyma
tirkäp ýola düşdüm. Telärimiň ýerleşýän jülgesinden geçenimde günbatarda ýaýylyp
ýatan deňiz, ondan aňyrrakda bolsa zolak ýer göründi. Oňat güneşli gün bolansoň,
gury ýer bölegini äşgär saýgardym, ýöne onuň ada ýa-da yklymdygyny kesgitläp
bilmedim. Ol ýer belent adyrlyk bolup, günbatardan günorta-günbatara tarap
uzaýardy we meniň adamdan örän uzakdady. Çaklaýşyma görä, on bäş ýa-da ýigrimi
liga bardy.
Men şol ýeriň niredigini aňlap bilmedim. Ýöne onuň Amerika yklymynyň ispanlara
degişli ýerlerine golaý ýerleşýän bir bölegi bolmagynyň ähtimaldygy barada netijä
geldim. Ol ýerde ýabany wagşylaryň ýaşaýan bolmagy gaty ähtimaldy. «Bu ada däl-
275
de, şol ýere düşen bolsam, munça-da bolmazdy» diýip içimi gepletdim. Bu pikir
kelläme gelen badyna, kysmatym çekip bu ada düşenime biderek gynanmagymy bes
etdim we takdyryň emrine kaýyl boldum, sebäbi Biribaryň hemişe ähli zady iň
haýyrly çözýänine ynanyp, muňa uýup başlapdym.
Onsoňam oňatja oýlanyp, «eger şu täze açan ýerim ispanlara degişli bolsa, onda irdegiçde şol ýere barýan ýa-da şol ýerden gelýän gämä hökman gözüm düşäýmeli»
diýen pikire geldim. Eger şol ýer ispanlaryňky bolmasa, onda ol gury ýeriň
ispanlaryň basyp alan ülkesi bilen Braziliýanyň aralygynda ýerleşýän kenarýaka
zolagy boldugydy. Ol ýerde bolsa iňňän rehimsiz ýabanylar ýaşaýardy, olar eline
düşen adamlaryň ählisini öldürip, etini çişe düzmegi hiç zatça görmeýän wagşy
adamhor berzeňňilerdi.
Şu hili oýlary aňymda aýlap, howlukman ilerleýärdim. Adanyň bu tarapy häzirki
ýaşaýan ýerimden has owadan eken. Çar ýanyň hoşboý ysly gül-gunçalara beslenip
oturan giň otluk meýdandy, seleňläp gök öwüsýän ajaýyp tokaýlykdy. Bu ýerde
totuguşlar köpdi we olaryň birini ele salaga-da, eldeki edip, özüm bilen gepleşmegi
öwretmekçi boldum. Köp iş edinip, ahyrsoňy degeneklije taýak zyňyp, bir jüýje
totuguşy kakyp düşürdim. Ony huşuna getirip öýüme alyp gaýtdym. Emma totuguşa
dil bitýänçä telim ýyl gerek boldy. Bolsa-da, ahyrsoňy oňa öz adymy tutup
ýüzlenmegi öwretdim. Onuň bilen bagly bir täsin waka-da boldy, wagty gelende şol
waka birsalym göwnüňizi açar.
Bu gezelenç meniň şähdimi açyp, keýpimi göterdi. Çaklaýşym ýaly, peslikde
towşanlara duş geldim, tilkilerem köp eken, ýöne olar şu wagta çenli gören
tilkilerime asla meňzemeýärdi. Birnäçesini tüpeňläp awladym, emma etini halamadym. Onsoňam, zerurlyk-da ýokdy, azyk-owkatdan mätäçlik çekmeýärdim. Iýipiçmek meselesi kemsiz çözülipdi. Esasan-da, üç görnüş nahary — geçi, kepderi we
pyşdyl etini, bularyň üstüne-de, kişmişi goşsaň, bir adamlyk şeýlebir aňrybaş supra
taýýar bolýardy welin, ähtimal, ol Lidenhol bazaryndan hem tapylaýýan däldir.
Şeýlelikde, ýagdaýym gözgyny bolsa-da, şükür etmäge mümkinçilik bardy. Aç
gezmek bärde dursun, geregimi edinýärdim, hatda tagam dandaýan wagtym-da bardy.
Şol syýahatymda bir günde biregne iki milden köp ýol geçmändim; ýöne «täze
zatlaryň üstüni açyp bolmazmyka» diýip umyt edip, töwerege gaty köp aýlanýardym
we gije düşlemek üçin saýlan ýerime halys sütünim süýnüp, zordan özümi atýardym.
Adatça, bir agajyň üstünde jaýlaşyp uka gidýärdim ýa-da ýyrtyjy haýwan geläýse
oýanarym ýaly, bir agaçdan beýleki bir agaja çenli, seteran edip, iki hatar gazyk
kakyp çykýardym-da, gijäni şol ýerde ýatyp geçýärdim.
Iň soňunda deňziň ýakasyna baryp ýeten mahalym, adanyň iň bir ýaramaz böleginde
ýurt tutunanyma doly göz ýetirdim. Sebäbi bu kenarýakada agaýana ýüzüşip ýören
pyşdyllaryň hetdi-hasaby ýokdy. Men pahyr bolsa, adanyň beýleki tarapynda tutuş
ýyl ýarymda bary-ýogy üç sanyjak pyşdyl awlapdym. Mundan başga-da, bu ýer dürlidürli guşlardan ýaňa hyň berýärdi, hatda pingwinlerde bardy. Guşlaryň arasynda
görmediklerim hem, adyny bilmeýänlerim-de bardy. Köpüsiniň eti bijaý tagamly
eken.
276
Bu guşlary näçe diýseň awlabermelidi, ýöne men däridir seçmäni örän aýawly
saklaýardym, eti has tagamly geçileri awlanyň müň paý gowudy. Bu ýerde adanyň
beýleki künjegine garanyňda geçi has köpdi, emma töwerek endigan tekizlik
bolansoň, olara golaýlaşmak has kyndy. Baýyrdan süýşenekläp baran ýaly däldi,
geçiler meni bada görýärdi-de, ökjäni göterýärdi.
Adanyň bu kenarynyň meniň ýaşaýan kenarymdan has göze ýakymlydygy jedelsizdi,
ýöne, barybir, bu ýere göçüp gelmäge hiç hili niýetim ýokdy, çünki ýurt tutan
ýerimde bir ýarym ýyldan hem köp ýaşapdym, oňa öwrenişipdim. Bu ýerde özümi
gürbetde — kese ýurtda ýaly duýýardym, öýümi küýseýärdim. Deňziň ýakasyny
syryp, gündogara on iki mil çemesi gitdim, şol ýerde «bellik bolsun» diýip, kenara
uly bir sütün dikenimden soň, öýe dolanmaga hyýallandym. Indiki syýahatymda
öýden gündogarlygyna bakan ýöräp, adanyň beýleki ýakasyny syryp, şu sütüniň
ýanyna gelen mahalym, adanyň daşyndan doly aýlanyp çykdygym boljakdy.
Degre-daşymy dykgatly synlap gidibersem, öýümi azaşman tapjagymy çak etdim-de,
gaýdyşyn başga bir ýol bilen gaýtdym. Emma ýalňyşan ekenim. Iki-üç mil geçipgeçmänkäm, dumly-duşuny baýyrlar gallap oturan uly bir jülgäniň içine baryp
düşdüm. Baýyrlaryň ýüzüni örtüp duran sümme tokaýlykdan ýaňa daş-töwerege
äňedip, ugur kesgitlemek mümkin däldi. Günden ugur alyp ýöräp biljekdim, ýöne
munuň üçin şol sagatda Günüň haýsy ýagdaýda ýerleşýänini takyk bilmek gerekdi.
Howanyň gamaşyp durmagy hem urna boldy. Men üç-dört günläp dagy Güne ýüzüm
düşmän, jülgäniň içinde bir o ýana, bir bu ýana alakjap, teý ýolumy seljerip
bilmedim. Ahyr, hiç uç tapman, ýene-de deňziň kenaryna — şol sütün diken ýerime
dolanyp barmaly boldum. Şol ýerdenem, öňki gelen ýolumy yzarlap, öýe bakan
gaýtdym. Jokrama yssy bolansoň, her ýerde bir düşläp, agyr goş-golamlaryň —
tüpeň, ok-däri, palta we şoňa meňzeş zatlaryň astynda ýegşerilip, öz maýdalyma
ýöräp gelýärdim.
Ýolda gelýärkäm itim bir owlagyň üstünden baryp, oňa topuldy, hernä men wagtynda
ylgap bardym-da, ony itiň agzyndan diri aldym. Bu owlagy ýanym bilen öýe
äkidesim geldi, sebäbi şunuň ýaly birki sany owlagy ekdi edip, ok-därim gutaran
pillesi huruş ediner ýaly, bir süri geçi edinmek barada öňräkden arzuw edýärdim.
Men bir boýunbag ýasap, oňa hemişe ýanymda göterýän, smola siňdirilen kendir
ýüpüme daňyp owlajygy idiberdim. Öýüme baryp owlajygy howlynyň içine aşyrdym,
sebäbi indi bir aý gowrakdan bäri görmedik öýüme ýetmäge ýüregim atygsap durdy.
Köneje mesgenime gelip torsallançagymda ýaýnap ýatmagyň lezzetini aýdypdiýmäge söz tapamok. Syýahatym we ýaban ýatmaly bolmagym meni şeýlebir
surnukdyrdy welin, «öýüm» diýip atlandyrýan bu menzilim gözüme yssy görünýärdi.
Bu ýerde ähli gerek-ýaraklar bardy, ol şeýlebir rahatdy welin, men tä maňlaýym
çüwüp, şu adadan halas bolýançam, dagy-duwara öýümi taşlap, uzak ýolagçylyga
çykmazlygy ýüregime düwdüm.
Uzak sergezdançylykdan soň, bir hepderäk dem-dynjymy aldym, iýip-içip, keýpden
çykdym. Şol wagtyň uly böleginde hupbatly bir iş bilen meşgullandym, ýagny indi
mazaly eldekileşip, meniň bilenem dostlaşyberen totuguşum — «Toty» üçin kapasa
ýasadym. Soň aýmançajyga gabap gaýdan görgüli owlajygym ýadyma düşdi-de, ony
277
öýe alyp gaýtmaga hyýallandym. Barsam, owlajyk goýup gidişim ýaly aýmançada
ýatyr ekeni. Ol pahyrjyk daşaryk çykyp bilmänsoň, açlykdan tas ölen eken. Men
elime düşen şahadyr çybyklary çapyşdyryp, aýmançanyň içine okladym. Owlajyk
garnyny doýransoň, öň edişim ýaly, onuň boýnundan boýunbag geçirip, yzyma
tirkemekçi boldum, ýöne açlykdan ýaňa o janawar şeýlebir ýuwaşapdyr welin, it ýaly
yzyma düşüp ylgaberdi. Onuň otuny-suwuny mydama özüm bererdim. Owlajyk durabara şeýlebir enaýyja, eýjejik boldy we meniň ekdi öý haýwanlarymyň hataryna
goşuldy-da, soň hiç haçan ýanymdan aýrylmady.
Ýene güýzki gije-gündiz deňleşmesiniň ýagyşly möwsümi başlandy we men 30-njy
sentýabrda ada gelip düşenimiň iki ýyllygyny ýene dabara bilen belläp geçdim. Halas
bolmak baradaky umydym ilkinji gündäkiden zyýat däldi. Bütin şol güni, çekýän
ýalňyzlygymyň ýany bilen maňa bagyş edilen, gamgyn günümde teselli bolýan köp
dürli eşret-nyýazlary üçin şükür eýläp, Biribara mynajat edip geçirdim. Hökmürowan
Biribaryň şu ýeke-ýalňyz ýagdaýymda, adamlaryň arasynda erkinlikde ýören
wagtym, dünýäniň ähli lezzetlerinden duýup bilmejek bagtyýarlygymy maňa bagyş
edeni, Öz Barlygy hem-de kalbyma indirýän ylhamy bilen maňa ýoldaş bolup,
adamlara bolan küýsegimi, duçar bolan mahrumçylyklarymy doly dep edýäni, bu
dünýäde Beýikligine, o dünýäde bolsa ebedi Barlygyna sygynmagym üçin maňa
teselli berip apalaýany, dogumlandyrýany sebäpli, Oňa päk ýüregimden şükür etdim.
Men indi ähli muşakgatlaryna garamazdan, häzirki ýaşaýşymyň ozalky biweç,
näletsiňmiş, ýigrenji durmuşymdan müň esse bagtyýardygyna ahyrsoňy göz ýetirip
ugrapdym. Indi gynanjym bilen şatlygym düýpgöter üýtgäpdi; isleglerim özgeripdi,
hyrujymyň bady gowşapdy, bu ada düşmänkäm, hatda soňky iki ýylyň dowamynda
göwnümi göterýän zatlar indi küýsedenokdy.
Öňler aw awlap ýa-da adada gezim edip ýörkäm, sezewar bolan şu ahwalatymdan
ýaňa birden-birden içim-bagrym tütäberýärdi. Degre-daşymy gurşap alan tokaýlarda,
dag gerişlerinde, belentli-pesli düzlüklerde nazarym eglendigiçe, aňyrsy-bärsi
görünmeýän ummanyň mizemez gandaldyr kündeleri bilen elim-aýagym kökerilgi, şu
janly-jemendesiz adada halas bolmakdan halys tamamy üzüp, çoçgara çolaşyp
galanym barada gama batýardym, ýüregim gyýym-gyýym bolýardy. Keýpim çag
bolup, göwnümiň göterilen pursatlarynda hem şol pikir aňymda apy-tupan bolup
gopýardy-da, meni müzzerdip, edil çaga ýaly gözýaşa gark bolýardym. Kähalatlarda
bolsa, ol meni işe gümra bolup ýörkäm basmarlaýardy, onsoň men özümi lampa ýere
goýberýärdim-de, ahmyr çekip, birki sagatlap diýen ýaly ýer dyrmap oturýardym; bu
maňa has agyr degýärdi, sebäbi möňňürip aglasam, dady-perýat etsem, ýüregim
giňeýärdi, halys usurganymdan soň, gaýgy-gussam kem-kemden aýrylyp gidýärdi.
Indi bolsa, men täze pikirler bilen meşgullanyp başlapdym: Biribaryň kelamyny her
gün okaýardym, onda beýan edilýän ähli tesellileri öz ýagdaýyma kybap getirýärdim.
Bir gün ir säher bilen juda tukatlanyp otyrkam, Injili açdym welin: «Men seni hiç
haçan, hiç haçan taşlamaryn, senden ýüzem öwürmerin» diýen jümlä gözüm düşdi.
Bu sözleriň özüm baradadygy şol bada kelläme geldi; ýogsam Biribaryň we
adamlaryň ýalňyz galdyran biçäre bendesi hökmünde, günümden nalap otyrkam,
hökman şu sözler maňa duş geläýmezdi ahyryn?! «Bäh, Beýik Taňry menden ýüz
278
öwürmedik bolsa, onda tutuş dünýä menden ýüz öwräýeninde-de näme parhy bar ýada bütin dünýä meňki bolup, oňa derek keremli Allanyň ýalkawyndan we
rehmetinden mahrum bolsam, onda meniň ýitgimiň çeni-çaky beri bolarmyka?»
diýip, öz ýanymdan pikir ýüwürdim.
Şol pursatdan başlap, dünýäde islendik halda ömür süren ýagdaýymda ýetip biljek
aňrybaş wagtyhoşlugymdan has çuňňur bagtyýarlygyň ýalňyz galan şu günümde
maňa ýar bolmagynyň mümkindigi barada ymykly netijä gelip ugradym. Hut şol
pikirden ugur alybam, meni şu ada getirip düşüreni üçin Hökmürowan Allatagala
şükür etmäge çemelendim. Ýöne şol wagt bir hili oslagsyz zat pikirime böwet boldy
welin, edil dilimi ýuwudan ýaly bolaýdym. «Elhepus, seň beýle ikiýüzli bolaýşyňyow. Elliki kaýylsyran bolsaň-da, şu ýerden ökjäňi göterjek bolup, ýürejigiň-ä towsup
dur. Ýeri, onsoň alkyş okan bolmaň näme diýsene?» diýip, men birdenkä daşymdan
aýdyp goýberdim. Şondan soň böwrüme diň saldym; onsoň şu ada gelip düşenim üçin
alkyş okadym diýsem ýalançy bolaryn, ýöne her näçe kyn güne düşende bolsam,
gözümi açany, ýaşaýşymyň öňki ýagdaýyny görmäge hem-de eden etmişlerimi
ýatlap, toba etmegime puryja bereni üçin Biribara päk ýüregimden şükür etdim. Ozal
Injiliň gatyny açmazdym, açyk duran bolsa ýapyp goýbererdim. Emma ýörite haýyş
etmedigem bolsam, Angliýadaky dostumyň Injili meniň harytlarymyň arasyna salyp
goýmagyny onuň ýüregine guýany hem-de ol kitaby gark bolan gämiden halas
etmegime medet bereni üçin Biribara müňde bir tagzym etdim.
Şeýlelikde, adadaky üçünji ýylyma şeýle oý-pikirler bilen gadam urdum. Ownukuşak zatlaryň jikme-jik gürrüňini berip, okyjyny ýadatmaýyn diýdim, şonuň üçin
adada geçiren ikinji ýylym edil birinji ýyl ýaly ilik düwme beýan edilen däldir.
Emma şonda-da kän bir gol gowşuryp oturmadym. Wagtymy gündelik ýerine
ýetirmeli işlerime laýyklykda tertipli bölüşdirdim. Ozaly bilen, günüň dowamynda
hökman üç gezek ürç edip Biribaryň öňündäki ybadat borçlarymy ýerine ýetirýärdim,
Keramatly kitaby okaýardym. Ikinji gündelik işim bolsa, elime tüpeňimi alyp awa
çykmakdy, muňa-da ýagyş ýagmadyk günleri her gün irden üç sagat töweregi
wagtymy sarp edýärdim. Üçünji işim bolsa tutan awlarymyň etini üleşdirip, kakadyp,
derisini guradyp, taýýarlamak hem-de nahar-şor bişirinmekdi; şol işler günüň esli
bölegini alýardy. Günortanlar Gün süýrdepä galyberen pillesi jokrama yssydan ýaňa
gymyldar ýaly bolmaýardy. Şonuň üçinem men gijöýländen başlap, aňry gitse dört
sagat töweregi işläp bilýärdim. Käte hojalyk işleri bilen awa çykmagyň wagtyny
çalşyryp, irden işleýärdim, ikindinara bolsa awa çykýardym.
Işlemäge maý tapýan wagtymyň az bolmagynyň üstesine-de, her bir iş juda hysyrdyly
zähmet çekmegi talap edýärdi. Gural ýetmezçiligi, kömekçiniň ýoklugy, türgen
däldigim diýermiň — bularam işi bökdeýärdi. Mysal üçin, ýerzeminim üçin uzyn
tekje gurnamaga ýasy tagta taraşlap, gelşigine getirýänçäm kyrk iki günümi sarp
etdim; aslynda welin, gerekli abzallar bolanynda iki sany agaç ussasy bir salkynda
ýekeje pürsden alty sany ýasy tagtany emgenmän ýasap bilerdi.
Men bu işi başgaçarak amal ederdim: ullakan bir agajy saýlap aldym, sebäbi tekjelik
tagta uzyndan ýasy bolmalydy. Ol agajy üç günde çapyp ýykdym, iki günüň içinde
şahalaryny aýryşdyryp, ony togalak pürse öwürdim. Görgi ýamanyny görüp, şol pürsi
279
biraz ýeňilräk bolar ýaly palta bilen ýondum. Garaz, indi ony aňryk-bärik gozgap
bolýardy. Şondan soň pürsüň birýan gapdalyny başdan-aýaga ýasydan tekizjek edip
ýondum. Onsoň pürsi beýlesine öwürdim-de, onuň beýleki gapdalyny hem edil ýaňky
ýaly edip, timarlap çykdym. Şeýdip, ony eýlesine-beýlesine agdaryp, ýona-ýona,
galyňlygy üç dýuým çemesi tekizjek tagta ýasadym. Okyjy şol tagta üçin nähili
zähmet çekenime baha berip biler; emma gara zähmet we sabyr-takat maňa şol işde
bolşy ýaly, beýleki işlerde-de baş alyp çykmagy öwretdi. Bu zatlary jikme-jik
bellemegimiň sebäbi men şeýle ýönekeýje iş üçin näme sebäpli munça köp wagtymy
sarp edenimi, ýagny kömekçi we abzallar barka ap-aňsat dynyp boljak işiň bir özüň,
el zähmeti bilen guralsyz diýen ýaly ýerine ýetirjek bolsaň, bihasap köp zähmet bilen
ummasyz wagtyň gerek bolýanyny okyja düşündirmek isledim. Herniçik-de bolsa,
men sabyr-kanagat edip we zähmetimi gaýgyrman, zerurlyk döreden ähli işlerimiň
hötdesinden gelip bilýärdim, munuň şeýledigi soňraky wakalarda aýan bolar.
Indi noýabr we dekabr aýlarynda arpa we şaly hasylyna garaşýardym. Tohum sepen
atyzym kiçeňräkdi, sebäbi eýýäm aýdyp geçişim ýaly, guraklyk zerarly birinji ýyl
ekinleriň gurany üçin, bu sapar arpa bilen şalynyň hersinden ýarym pek4 töweregi
däne galypdy. Bu gezek hasylym diýseň bitginli boljaga meňzeýärdi; ýöne birdenkä
bujagaz hasylymdanam el ýuwaýmagymyň ahmaldygyna göz ýetirdim, sebäp diýseň,
kowup dynyp bolmaýan her tüýsli ýalhorlar peýda boldy oturyberdi. Ilki geçiler bilen
ýabany towşana çalymdaş ownuk gemrijiler ekini darap başlady. Şalynyň we arpanyň
gökje maýsasynyň tagamyna düşünen zaluwatlar gijesi-gündizi bilen şo taýdady, gök
maýsalary ýere degrip iýýärdiler, asyl ekinlere baldaklamaga maý bermeýärdiler.
Tutuş atyzyň daşyna aýmança aýlap çykmakdan başga alajymyň galmanyna
düşündim. Gyssagym öz ýanymdan bolansoň, hars urup işledim. Emma atyz çaklaňja
bolansoň, aýmançany üç hepdede doly aýlap gutardym. Gündizine «ekin ogrularyny»
tüpeň atyp ürküzýärdim, gijesine bolsa, aýmançanyň bir ýerine itimi daňyp
goýýardym. Ol uzakly gije üýrüp çykýardy. Şeýde-şeýde, geçidir towşanlar gelmesini
bes etdi; ekinlerem aljak boýuny alyp, bahym tümmül bolup, dessine bişip ugrady.
Ozal ekinler gök maýsa wagty, dört aýakly jandarlar musallat bolsa, indi tümmül
çykansoň, guş-gumursylar başymdan towky bolup indi. Bir gezek atyzy görmäge
barsam, sürisüri guş gaýmalaşyp ýören eken. Men hemişe ýanymdan aýyrman göterip
ýören tüpeňimi hasyr-husur egnimdem sypyrdym-da, olara bakan towhuldadyp atyp
goýberdim. Tüpeňiň gümpüldänine mähetdel, ekiniň içinden ýene bir süri guş asmana
göterildi.
Bu ahwalata nebsim-janym agyrdy. Guşlaryň sanlyja günüň dowamynda barja
umydymy çokalap gutarjagyny duýdum; onsoň, hiç haçan hasyl ýetişdirip bilmän,
açlyk çekmeli boljakdym. Men näme edip, näme goýjagymy bilmedim. Ahyrsoňy
hasylymy gorap saklamagy ýüregime düwdüm, gerek bolsa, gije-gündiz atyzda
garawulçylyk çekmäge-de taýýardym. Ilki bilen aýlanyp, guşlaryň näçeräk zeper
ýetirenini barladym. Guşlar ekinleri mazaly çokalanam bolsa, tümmülleriň aglabasy
4
Pek — göwrüm ölçeg birligi, takmynan, 10 litr ýa-da 1 bedre.
280
entek iýerden gögräkdi we galanja arpadyr şalyny goraglap bilsem, henizem oňat
hasyl alyp boljakdy.
Atyzyň başynda durşuma, tüpeňimi täzeden okladym. Guşlaryň töwerekdäki
agaçlarda gizlenip oturanyny görsemde, ol ýerden giden boldum. Dogrudan-da,
atyzdan garamy saýlanym hem şoldy welin, hälki kezzapjyklar ikiden-ýekeden ekine
çozup başlady. Muny görüp, şeýlebir gazaba mündüm welin, olaryň has köprägi
gonýança garaşmaga-da çydam edip bilmedim. Her bir dänäniň uzagyndan maňa
eslije çörek boljagyna gaty gowy düşünýärdim. Şoňa görä, aýmançanyň ýanyna ylgap