Robinzon Kruzo - Turkmen - 34

298
ýasaýançam, ençeme aýlap gijämi gündiz edip, deňze goýbermek üçinem şonçarak
hupbat çekipdim.
Şunlukda, çaklaýşyňyz ýaly, ýene bir ýyl töweregi öz erkimi jylawlap, sessiz-üýnsüz,
örän parahat ýaşadym. Oý-pikirlerim ýagdaýyma uýgunlaşypdy. Hudaýyň eradasyna
tabyn bolmagy özüme çäksiz bagt saýýardym. Adamzat jemgyýetinden mahrum
diýmeseň, ähli babatda juda bagtyýar ýaşaýanym hakynda oýlanýardym.
Şol döwrüň dowamynda zerurlyklaryň talap edýän ähli el senetlerinde kämilleşdim.
Ylaýta-da, abzal-gurallarymyň çäklijedigine seretseň, onda meniň, çemi gelende,
ökde agaç ussasy bolaýmagym hem ahmaldy.
Ondan başga-da, garaşylmadyk ýerden elinden dür dökülýän küýzegäre öwrüldim
gidiberdim. Gap-gaç ýasalýan tegelek çarhy ulanmagy hem gowy öwrendim, asyl
onda işlemek ýeňil hem-de gaýym ekeni. Ozalky tüňňi-süňňi gap-gaçlaryma
garanyňda, indi ýasaýanlarym göräýmäge tegelekdi, gelşiklijedi. Şybyk ýasamagyň
hötdesinden gelen wagtym, göwnüme bolmasa, öňde-soňda öz bitiren işimden şonuň
deýin göwnüm bitip, eden açyşyma-da şonça şatlanan däldirin. Ýogsam ol juda
betgelşikden oňaýsyzja bolupdy. Ony şykgyly toýundan tasa getirip, edil beýleki gapgaçlarym ýaly, çym gyzyl bolýança otda bişiripdim. Ýöne şonda-da, görmeksizje
şybygym örän mäkämdi we tüssäni dartyp bilýärdi. Şondan soň has-da geçim daga
ýaýrady, sebäp diýseň, şybyk çekmegi ölemen halaýardym. Dogrymy aýtsam, çägä
batyp ýatan gämide başda-da şybyk kändi, emma adada temmäki ösýändir öýdüp
kelläme-de gelmäni üçin, ilkibaşda olary gämide galdyryp gaýdypdyryn. Soňky sapar
gidip agtaranymda bolsa, olara duş gelmedim.
Men sebet örmäge-de diýseň ezberleşdim, üşügim joşdugyça sebet baryny münderläp
çykdym. Olar göze gelüwli bolmasa-da, içine zat salmaga ýa-da öýe odur-budur
äkelmäge örän çemeli hem-de ykjamdy. Meselem, aýdaly, geçi awlan wagtym, ony
agaçdan asyp, derisini soýýardym we etini pudarlap, sebede salýardym-da, alyp
gaýdýardym. Pyşdylam edil şonuň ýalydy; ony kesip, içindäki ýumurtgalaryny,
iýmäge bolarlyk birki bölek etini sebede oklap, galanynam taşlap gaýdyberýärdim.
Şeýle hem ullakan çuň sebetlere elim bilen owup, köwzäp, güne serip guradan
dänelerimi gapgaryp goýýardym.
Indi därimiň esli azalany göze dürtülip ugrapdy; onuň üstüni dolmak bolsa mümkin
däldi. Därim gutaransoň näme alaç ederkäm, ýagny geçileri nädip awlarkam diýen
pikir meni örän ynjalykdan gaçyrýardy. Öň gürrüň berşim ýaly, adadaky üçünji
ýylymda ýaşajyk bir owlajygy tutup, ekdi edipdim. Men oňa höwür bolar ýaly, bir
erkejik owlak tutjak bolubam, pursat peýläp gezipdim, ýöne ol hyýalym başa
barmandy. Şeýdibem, owlajygym geçi çykan wagty ony öldürmäge teý ýüregim
dözmänsoň, janawar ahyrsoňunda garrap, öz ajalyna ölüp gidipdi.
Ýöne indi adada on bir ýyldan bäri ýaşap ýöremsoň, ýaňy aýdyşym ýaly, därili
çeleklerim taňkyrap, düýbi görnüp başlapdy. Şeýle bolansoň, men geçileri diri
tutmagyň hyýalyna münüp, gapanmydyr, duzakmydyr, garaz, bir tilsim tapmagyň
alajyny gözlemäge girişdim. Ylaýta-da, owlaklyja geçi tutaýsam, tüýs jüpüne
düşjekdi. Şol matlabyma ýetmek üçin, geçileriň aýagyna çolaşar ýaly her hili syrtmak
edip, olaryň geçýän ýodajyklaryna gurup gördüm. Geçiler telim sapar duzaga düşdi,
299
ýöne mende ibaly sim bolmansoň, olar her gezek ugursyzja tilsimlerimi üzüşdirip,
gaçyp gidýärdi. Haçan barsaň, duzagyňa çöpe-çalama ilişip ýatandyr, üstündäki
aldawaç ot-iýmem ýom-ýokdur. Ahyrsoňy, güpbasdy gazyp görmegi ýüregime
düwdüm. Onsoň geçileriň otlaýan bellije ýerlerinde birnäçe çuň çukur gazyp,
saldamly şahalar bilen, aşak çökmez ýaly edip basyrdym. Olaryň üstüne wagtalwagtal arpa sümmülleri bilen gury tüwi sepeleşdirdim. Munuň sebäbi men geçileri
hut şu ýere öwrendekli etjek bolýardym. Hakykatdan-da, her gezek barlaga
gelenimde geçileriň bu ýerde bolup, däneleri iýip gidenini görýärdim, olaryň aýak
yzlary hem mesaňa bildirip durdy. Şondan soň men bir gün üç sany güpbasdyny
ýukajyk edip basyryp goýdum. Ertesi ir säher bilen baranymda, duzaklar öňkiöňküligine duran ekeni, aldawaç däneleri bolsa iýlipdir. Muňa örän lapykeç boldum.
Teý-ahyr bolmajagyny bilip, güpbasdylary başgaçarak gurnadym, ýöne gürrüňi
çintgäp, kelläňizi agyrdyp oturmaýyn. Garaz, bir gün irden gelip görsem, al saňa
gerek bolsa, göýä bolsady ekilen ýaly, çukurlaryň birinde daýaw bir garry teke
tarsyldap çekrese, beýleki bir çukurda biri erkek, ikisi urkaçy, üç sany owlajyk
lägirýär.
Garry geçi maňa hezil bererli görünmeýärdi, ol şeýlebir gazaply tabyrdap, dikine
zyňýardy welin, men çukura girmekden, has dogrusy, ony diri tutmakdan elli bizar
geçdim. Ony kaklaýsam hem bolman durjak däldi, ýöne, birinjiden-ä, başdan beýle
niýetim ýokdy, ikinjidenem, etim-hurşum ýeterlikdi. Onsoň çukuryň üstündäki
şahalary bir ýaňa aýyrdym welin, ýaňky kesir geçi edil ýüregi ýarylan ýaly bolup,
towsup çykdy-da, ýazzyny berdi. Ýöne men ol wagt, soň aç saklamak arkaly hatda
ýolbarsy hem ekdi edip bolýanyndan bihabardym, muny soň öwrendin. Eger şonda
garry geçä üç-dört gün ot-suw bermän çukurda saklap, dördülenji gün diýlende, azküş dänedir suw görkezen bolsam, onda ol hem owlaklar ýaly, mumly ýüplüge
dönjek ekeni. Mahlasy, geçi maly örän düşbi we diýenediji bolansoň, olaryň peýdasy
diýseň kän.
Ýöne şol wagt maldan başym çykmaýany üçin, garry geçini boşadyp goýberdim-de,
owlaklaryň ýanyna bardym. Olary bir-birden çukurdan çykaryp, bir ýüpe kökerdimde, itek-çomak bolup öýe alyp gaýtdym.
Owlaklar ürküşip, wagty bilen ota-suwa öwrenişmedi, emma hajyk-hujuk edip,
öňlerine gökje sümmül oklaberdim welin, olar az-kem ýerläp ugrady. Şonda däridir
seçmäm gutaran mahaly, özümi huruşlyk geçi eti bilen üpjün etmek üçin, megerem,
ýeke-täk geçileri eldekileşdirip, öýümiň golaýjygynda goýun sürüsi ýaly edip, giden
bir süri köpeltmek bolup durýanyna göz ýetirdim. Şol arada, owlajyklary ýabany
geçilerden üzňe saklamalydygy, ýogsam olaryň sähel ers-mers boldugy tokaýa bakan
ýelk ýasajagy kelläme geldi. Munuň öňüni almak üçin ýeke-täk çykalga —
içindäkiler boşap gaçmaz, daşyndakylar böwsüp girmez ýaly berk agaç haýat ýa-da
janly aýmança bilen gurşalan bir agyl ýasap, owlaklary şoňa gabap goýmakdy.
Agyl gurmak bir jübüt el üçin ýeňil-ýelpaý iş däldi, emma örän derwaýysdy.
Şeýlelikde, owlaklar üçin göwnejaý baky ýer tapmaga hyýallanyp, ümürsin otly
çemenlik ýer agtarmaga girişdim. O taýda owlaklar suw içmäge iner ýaly güzer hemde Günüň ýandyryjy howrundan penalanar ýaly saýaly agaçlar hem bolmalydy.
300
Aýlanyp ýörşüme eliň aýasy ýaly tekiz çemenzarlygyň ýa-da günbatar koloniýalarda5
ýaşaýan iňlisler aýtmyşlaýyn, sawannanyň üstünden bardym. Bir çeti goýry kölegeli
jeňňellige direýän çemenzarlygyň iki-üç ýerinden şildireşip, duruja suwly çeşmeçaýlar akyp ýatyrdy. Tutuş çemenzarlygyň daşyna pesinden iki mil töweregi agaç ýada örme haýat aýlajak bolup, işe girişenimi aýtsam, onda şol hili agyl aýlamakdan
başy çykýan islendik adam meniň bu pähimsizligime ýylgyrsa gerek. Bu ýerde gep
gerimiň giňliginde däldi; sebäbi haýadyň uzynlygy, bar, on mil bolaýanda-da, ony
gurup gutarmaga ýeterlik wagtym boljakdy. Asyl, geçileriň munça giň meýdanda,
hamala diýersiň, uly bir ada düşen mysaly, ýene-de ýabany bolup ýaşajagy hem-de
bu giden düzlükde olary kowalap tutjak bolaýsam dagy, onda olaryň maňa zygam
etdirmejegi hakynda pikir etmändirin.
Şol pikir birden kelläme gelende, haýady ýaňy bir elli ýarda ýetiripdim; onsoň, işimi
tapba kesdim-de, häzirlikçe uzynlygy ýüz elli, ini ýüz ýarda barabar çemenlik ýeriň
daşyna aýmança çekmegi ýüregime düwdüm. Üç geçi üçin şol öleňlik şol wagtlykça
besdi, süri ulaldygyça, agyly hem şoňa görä giňeldibermeli boljakdy.
Ätiýaçly hereket etmegi ýüregime düwenimden soň, batyrgaýlaşyp, işe başladym. Şol
ilkibaşky agylymyň daşyna haýat aýlap dynýançam, üç aý töweregi wagt gerek
boldy. Işleýän döwrümde owlaklaryň üçüsinem agylyň iň otluk ýerlerine eltip,
öwrenişer ýaly öz golaýrajygyma örkläp goýýardym. Ýygy-ýygydan olara birki
bogdak arpa ýa bolmasa bir goşawuç tüwi eltip, öz elim bilen iýdirýärdim. Şeýdeşeýde, haýady tamamlap, owlaklary agyla goýberdim welin, olar juda öwrendekli
bolansoň, birki gysym dänä tamakin bolup, mäleşip, nirä ýöresem, yzymdan ylgap
ýören boldy.
Şeýlelikde, «Yhlasa-myrat» diýleni, ýene ýyl ýarym gowrak wagtdan meniň eýýäm
ululy-kiçili geçiden-owlakdan jemi on iki baş, kiçiräk sürim bardy. Ýene iki ýyl
geçensoň bolsa, sürimdäki geçileriň sany kyrk üçe ýetdi, onda-da şoňa çenli hurşlyk
üçin gazana atanlarymy hasap etmäniňde. Şol döwrüň dowamynda ýene bäş sany
ýanaşyk agyl ýasadym-da olaryň arasyna ötüp-geçmäge girelge goýup çykdym. Her
bir agylyň içinden bolsa, islän wagtym geçileri gabap tutar ýaly, çaklaňja agylçalar
guruşdyrdym.
Ýöne bu entek hemmesi däl, sebäbi indi mende diňe bir göwnüm ganlyja et küýsän
çagy soýar ýaly mal däl-de, eýsem, güžžüldedip sagaýyn diýsem, süýtlek geçilerim
hem bardy. Dogrymy aýtsam, ilkibaşda ene geçileri sagybermelidigini güman hem
etmändirin. Günlerde bir gün, şol pikir kelläme gelende, meniň üçin örän ýakymly
sowgat boldy. Şondan soň, mähetdel etmän, süýt hojalygyny gurmaga girişdim we
kähalatlarda günde birki gallona ýetirip süýt almaga başladym. Ähli janly-jandaryň
azyk-engamyny ýetirip durýan tebigat hatda şol nygmatlardan peýdalanmagy tebigy
görnüşde öwredýär ekeni. Şeýlelikde, geçi-hä beýlede dursun, heniz sygyr diýlen
janawaryň ýelnini elläp görmedik, mesgedir peýniriň ýasalyşyny diňe oglanjyk
mahalym kesesinden gören bolsam-da, ençe tulum süýt-gatygy zer-zaýa edenimden
5
Koloniýa — basylyp alnan we ýaşamak üçin özleşirilen ýerler, ülkeler.
301
soň, ahyr bir gün, ynha görseň, hozanaklap, mesge ýaýyp, peýnir ýasap oturan
bolaýdym.
Şol arada, adanyň ýakasyndaky gaýalyklaryň ýüzünde Günüň jöwzasyna agaryp
ýatan şorlukdan duz almagy hem öwrendim we gaýdyp şoňa zar bolmadym. Abyrsyz
külpetleriň astynda ýegşerdik diýip hasap eden pillämizde hem, Ýaradanymyz öz
bendelerine, gör, nähili merhemet edýär! Ol iň bir ýowuz täleýi, gör, nähili süýjedýär
we hatda zyndandyr zulmathanalara düşenler hem Özüne şükür eder ýaly şert
döredýär! Ilkibada açlykdan ölüp gitmekden başga uç görmedik bolsam-da, Ol şu
ýalazy meýdanda meniň üçin, gör, neneňsi sahawatly saçaklary ýazyp goýan ekeni!
XI bap
Kiçijik maşgalamy daşyma tegeläp, şamlyk naharynda saçak başynda oturanymy
gören islendik adam myssa ýylgyrsa gerek. Dergähimdäki raýatlarymyň barysynyň
ykbaly, törde gabarylyp oturan, adanyň hökmürowan şazadasy hem-de eýesi bolan
meniň elimde: islesem, dara çekdirerin, islesem, ganyny geçerin; erkinlige goýberip
ýa-da gul edip saklabam bilýän; bu ýerde edenime däl diýip biljek ýekeje başbozarada duşaýmarsyň. Pah-pah, ähli hyzmatkärlerim aýak üstünde «lepbeý» diýşip durka,
meniň misli korol deýin bir özümiň dabaraly halda naharlanaýşymy diýsene! Totuja
bolsa, hamana diýersiň, mährem syrdaş ýaly hekgildäp, meniň bilen hem söhbet
bolmaga ýeke-täk hukukly kişimişin. Öz neslini dowam etdirmäge höwür tapman,
bireýýäm lagar düşüp, ýalňyzlykdan öwzaýy üýtgän garry köpegim elmydama sag
tarapymda garysyny ýassanyp ýatandyr. Hersi stoluň bir gapdalynda oturan
pişijeklerem, öz merhemetimden haçan birki bölek owkat uzadarkam diýip, elime
garap ýalmanyşýarlar.
Bu pişikler meniň ilkibaşda gark bolan gämiden halas eden pişiklerim däldi, olaryň
ikisi hem birwagt ölüpdi we men olary öýümiň gapdalynda ýere duwlapdym. Emma
şol pişikleriň biri heniz diri wagty, bir gezek mawa gelen pillesi, näbelli bir jandar
bilen jübütleşip, çagalapdyr. Şol pişijekleriň iki sanysy öýdeçi boldy, galanlary bolsa,
çöpe-çöre siňip, ýabanylaşyp gitdiler. Soň şol ýabany, kümsük pişikler başymdan
inen melamata dönendirler-ow! Olar zol-zol öýüme darap, azyk-engamlary
tüýtmeläp, ogurlap, maňa gün ýamanyny görkezerdiler, onsoň men juldan çykyp,
halys sabyr käsäm dolan güni, tüpeňimi alagadan, ýaňky alkakmyşlary birujundan
pürreläp çykdym. Olaryň öleni-ölüp, galany hem dolanyp gara bermedi. Şeýlelikde,
men öz hemralarym bilen, bal günüme batyp ýaşap ýördüm, ýekesireýän
diýäýmesem, başga kem zadym ýokdy. Ýogsa-da, ýekesireýän diýen bolup otyryn
welin, şondan kän wagt geçmänkä, indi adajykda gereginden artyk bir gaýmalaşygyň
dörejegi belli boldy.
Öňem aýdyşym ýaly, indi kellämi etegime salyp, howp-hatara töwekgelçilik etmäge
gaty göwünsizde bolsam, gaýygymda ýüzesim gelip, içim byjyklap durdy. Şonuň
üçin-de, kämahallar ony adanyň bäri ýüzüne getirmegiň tärini gözläp, jöwlan
urýardym, käteler bolsa, gaýygy owarrama urup, şonsuz kanagat edip geziberýärdim.
Emma welin, soňky deňiz gezelenjimde adanyň ýerleşişini we akymyň nähilidigini
302
bilmek üçin baryp gören baýyrlygyma ýamaşgan gitmek barada ýüregime geň-enaýy
bir gozgalaň düşdi. Ol gozgalaň meni gün-günden gysyp-gowurýardy. Ahyrsoňy,
men kenaryň ýakasyny yzarlap, şol baýyrlyga gury ýerden baryp gaýtmagy ýüregime
düwdüm-de, ýola rowana boldum. Şonda, eger Angliýada kimdir biri mysalasy
meniňkä çalym edýän adam bilen pete-pet gabat gelen bolsady, onda ol ýa tisginip,
elini-aýagyny ýitirerdi, ýa-da hahahaýlap gülüp keýpden çykardy. Hatda özümem
zol-zol aýak çekip, ebtimi, üst-başymy synlaýardym we şu üpül-süpül jindelerim,
sallam-sajak eginbaşlarym bilen Ýorkşiriň köçelerinden barşymy göz öňüme getirip,
ýylgyrman durup bilmeýärdim. Gowusy, geliň, men size öz eleşan sypatymy
suratlandyryp bereýin.
Kellämde geçi derisinden bejerilip tikilen, jowzadan gorap, ýagyrnymdan ýagyş
geçmez ýaly, yzky etegi aşaklygyna esli sallanyp duran, zömmek, bişekil telpek
bardy. Şunuň ýaly petiş howada eşigiňden syzylyp, endamyňa ýelmeşýän ýagyş
suwundan erbet zat ýok bolsa gerek.
Egnimde syýlary uýlugymyň ýarysyna çenli örtüp duran, geçi derisinden tikilen
keltejik donum, dyzymdan bolup duran balagym bardy. Garrap sandan galan bir
serkäniň hamyndan syrdalan bu balagyň çöpürleri sallam-sajak boluşyp, injiklerime
ýetip durdy. Köwüşden-jorapdan hiç zadym ýokdy, ýöne näme diýip atlandyrjagymyha bilemok welin, özüme hopul-sopul keltejik ädige ýa-da bolmasa, iki tarapyndan
bagjyk bilen daňylýan, aşagy tasmaly, ýyljajyk gonja çalym edýän bir zat
emelleşdiripdim. Hakykatdan-da, ol beýleki geýim-gejimlerimiň arasynda iň bir
ýabany görnüşlisidi.
Bilime-de gurap çakyry çykan geçi gönünden ýasalan, tokasyna derek iki sany gaýyş
çeki bilen çekdirilen ýasy kemer guşanypdym; kemeriň iki gapdalyna pugta daňlan
asgyçlara bolsa, gamadyr hanjaryň deregine bir byçgyjyk bilen paltajyk iltenilgidi.
Gaýyş bagjyk bilen birikdirilgi, has insizje başga bir kemeri bolsa egnaşyr
dakynypdym: ol kemeriň çep goltugymyň aşagyndan geçýän ýerinde geçiniň
derisinden ýasalan iki sany haltajyk asylgydy, olaryň birinde däri, beýlekisinde bolsa
seçme bardy. Kebzämde sebedim, gerdenimde tüpeňim bardy, depämde bolsa,
hernäme diýseň-de, tüpeňden soň iň zerur serişdäm — geçi derisinden edilip, uzyn
tüýleri seçelenip, sal-sal bolup duran, tagaşyksyz, äpet saýawanymy göterip
barýardym. Meňzim barada aýtsam, ol ekwatordan dokuz-on dereje uzakda ýaşaýan,
ýüz-gözüne onçakly esewan etmeýän, meniň ýaly adamda bolar diýlip çak
edilýäniniň tersine, gany gatyşyklaryňky ýaly bugdaýreňk öwüsmeýärdi. Sakgalymy
bir ýola hiňňildik uçaýmaly edip goýberipdim; emma päki bilen gaýçy edinenimden
soň, gürzelek sakgalymy gytajyk çyrpyp, gyrçuw etdim, ýöne murtumy welin, Sale
şäherinde duş gelen käbir türklerde görşüm ýaly, musulmanlaryň edähedi boýunça
timarlap, aşaklygyna goýberdim, beýle murt marokkolylarda däl-de, diňe türklerde
bolýardy. Elbetde, murtumyň uzynlygy şyrdagymy asybermeli boldy diýib-ä biljek
däl, ýöne Angliýada onuň egrelip, salparyp durşuna gözi düşen adamyň ziňkildäp, örgökden geljegi gürrüňsizdi.
Bu zatlary gepiň gerdişine görä, ýöne gürrüň beräýdim, çünki degre-daşymda üstbaşymy synlajak adam-gara bolmansoň, egnime näme geýenimde-de, göwnüm bir
303
ýalydy. Şonuň üçinem, bu gürrüňe indi gaýdyp gelmerin. Men, ine, şu hili sulbalarym
bilen gezelenje çykypdym, indem bäş-alty günden bäri ýolda. Men deňziň
kenaryndan ýöräp, ilki bilen, daş-töweregi synlar ýaly, baýra dyrmaşmak üçin
gaýygymy labyrda goýan ýerime bardym. Şindiz, bärde ünji edip oturasy iş
bolmansoň, şondan aňyrlygyna gury ýerden gönüledim-de, şol öňki baýryň depesine
dyrmaşyp çykdym. Şol ýerde durup, ozal gaýygym bilen daşyndan aýlanyp geçmeli
bolan dilkawyma esewan eden wagtym, deňziň eliň aýasy dek tekiz, imi-sala
ýagdaýdadygyna gözüm düşüp, aňk-taňk boldum. Suwuň ýüzünde ne akym bar, nede bir hereket, hatda zyýra-zyýra tolkunjyklar hem göze ilenok; beýleki ýerler hem
edil şonuň ýaly. Men bu täsin ahwalata akyl ýetirip bilmedim we oňa daşgyndyr
gaýtgynyň ugurlary dagysy täsir edýärmikän diýip, düşünjek bolup, birsalym deňzi
synlap durmagy ýüregime düwdüm. Men tiz wagtdan, nämäniň-nämedigine göz
ýetirdim: günbatar tarapdan gelýän gaýtgyn bilen şu golaý-goltumda ummana gelip
guýulýan haýsydyr bir uly derýanyň döredýän akymy utgaşaga-da, hökmany suratda
häzirki akymy emele getirýän bolmaly. Şemalyň günbatar ýa-da demirgazyk tarapdan
has güýçli öwsüşine baglylykda, ol akym, bir görseň-ä, kenara ýakynlaşýardy, bir
görseňem, ondan daşlaşýardy. Men agşama çenli eýläk-beýläk gezmeläp, daşgyn
gutarýança güýmendim-de, ýaňadan depä çykdym. Oňa deňiç gaýtgyn başlandygy
sebäpli, men araky akymy şol öňki bolşy ýaly äşgär gördüm, ýöne ol bu wagt
kenaryň ýarym mil çemesi uzagyndan geçýärdi. Asyl görüp otursam, bu akym
adanyň edil alkymyndan geçýändigi sebäpli, araky galagoplukda meni gaýygymýenäm bilen bilelikde akdyryp, ummadan çykaran borly. Başgarak wagt
bolanlygynda, edil beýle boljagam däl eken.
Men täze açyşym arkaly, diňe daşgyn bilen gaýtgynyň başlaýan wagtyna gözegçilik
etmek bilen, indi öz gaýygymy adanyň bu tarapyna emgenmän getirip biljekdigime
göz ýetirdim. Şeýle-de bolsa, bu meýlimi iş ýüzüne geçirmegi ýaňy bir kellämde
aýlap ugran pilläm, birdenkä ozal başyma düşen howp hakydama geldi-de, edil ýylan
gysymlan ýaly bolup, on iki synamyň bary birden gowşady. Şondan soň bu meseläni
öwrüp-çöwürmäge ýüregim takat edip bilmedi. Emma, munuň tersine, has kösençli,
ýöne has howpsuz başga bir ýol saýlap aldym. Meniň täze tapan çykalgam — ýenede bir gaýyk ýa-da taýmyl ýasanyp, adanyň her tarapynda bir gaýyk saklamakdan
ybaratdy.
Eýýäm bilşiňiz ýaly, meniň adada iki sany mülk ýerim bardy. Olaryň biri gaýanyň
aşagynda ýerleşýän, tör tarapy gowakly, daşyna haýat aýlanan, çaklaňja berkitmämdi.
Men bu wagta çenli ony bir-birine sepleşýän birnäçe otag, has dogrusy, gowak
görnüşinde düýplügine bakan gazyp giňeldipdim. Şol otaglaryň birinde, ýagny, arka
tarapynda, haýatyň gaýa bilen birleşýän ýerinden berkitmäniň daş ýüzüne ötelgesi
bolan iň giňiş we gury otagda öň gürrüň beren ullakan toýun gaplarymdan we her
birine ep-esli däne sygýan on dört-on bäş sany çuň sebetden ýaňa aýak basmaga ýer
ýokdy. Men olarda azyk-owkatlary, ylaýta-da, baldagy bilen orlup goýlan sümmülleri
we el bilen owlup, köwzelen arpadyr şalyny saklaýardym.
Birwagtlar diwaryň daş ýüzüne iki hatar edip, ýere kakyp çykan ýaşajyk pürslerim
düýp tutup, şu çaka çenli şeýlebir ösüp, şaha ýaýradypdyr welin, asyl, olaryň
304
arkasynda giden bir howly bardygyny, adam ýaşaýandygyny kesesinden seredip aňar
ýaly däldi.
Şol mesgenimiň golaýjygynda, ýöne adanyň biraz jümmüşinde ýerleşýän düzlük
ýerde wagtly-wagtynda topragyny işläp-bejerip, däne sepýän iki sany atyzym bardy.
Olar orak möwsüminde bol hasyl berýärdi. Bardy-geldi, has köp däne zerurlygy ýüze
çykaýanda ulanar ýaly, şol atyzlaryňkyça mes toprakly, ýanaşyk ýerler hem bardy.
Meniň ikinji mülküm — jülgedäki telärli howlymdy, o taýda-da bolşuna görä,
ekinçiligim bardy. Ilkibaşda bu ýerde kiçijik telär gurnupdym, onuň bar zadyny
ýerbe-ýer saklaýardym, has dogrusy, onuň daşyny gallap oturan ýaşyl aýmançanyň
çybyjaklaryny gaty bir ösdürmän, çyrpyp durýardym, merduwanjygy bolsa hemişe
howlynyň iç ýüzüne söýäp goýýardym. Aýmançanyň, başda inçejik bolsa-da, indi
juda ösüp, syrdam şaha ýaýradan agaçlaryny mydama pudarlap saklaýardym, olar
bolsa has-da ers-mers bolup, durdugyça gürelip, tüýs meniň isleýşim ýaly, jana
ýakymly kölege salýardy. Aýmançanyň ortarasynda bolsa, ýere kakylan mäkäm
gazyklar bilen göwnejaý berkidilen ýelken çadyrym bardy, ony henize deňiç
abatlamak ýa-da täzelemek zerurlygy bolmady. Çadyryň içinde awlan
haýwanlarymyň derilerinden we başga her tüýsli mymyjak zatlardan ýasalan seki
bardy, onuň üstüne gämiden galan ýorgan-düşekleriň arasyndan tapan düşekçämi
atypdym. Ýorgana derek bolsa uzyn deňizçi şinelimi ulanýardym. Men uly öýümde
içim gysan çagy, ynha, şu telärli howlyma ýatymlaýyn gezelenje gaýdyberýärdim.
Bu mülkhanamyň gapdalynda geçilerim üçin salan agyllarym bardy. Olaryň daşyna
germew aýlap çykmak üçin bijaý köp zähmet çekmeli bolupdym. Geçiler aýmançany
böwsüp gaçaýmasyn diýen gorky bilen, men şeýlebir ünjä galýardym welin, edil
iňňäniň üstünde oturan ýaly, iş edinip, tä tutuş aýmançanyň daş ýüzüne goltuk-goltuk
ölje gazyklary sünjüp çykýançam, ýüregim karar tapmady. Men olary bir-birine
şeýlebir ýakyn edip dürtüşdirdim welin, olaryň arasynda eliňi sokar ýaly hem boş ýer
galmady. Nobatdaky ýagyşly möwsümde ol gökje gazyklaryň hemmesi kök urup,
şeýlebir pyntyklap, ýapraklap ösdi welin, asyl ýöne, agylyň aýmançasy häzir iň bir
mizemez diwara-da gaýra dur diýdirip biljekdi.
Şu gürrüň beren zatlarym meniň bikär ýatmandygymy, elpe-şelpe ýaşamagym üçin
derwaýys bolup görünýän islendik işi ýerine ýetirmek üçin janymy aýaman, zähmet
çekendigimi görkezmäge ýeterlikdir. Sebäbi, men şu adada ýaşadygymsaýy, hamana,
bu ýaşaýyş ýene kyrk ýyl dowam etjek ýaly, elastymda ownuk mal saklap, gözli
çeşme kimin täze et-süýt diýermiň, mesgedir peýnir diýermiň — iýjegimiň-içjegimiň
aladasyny edýärdim. Hut şonuň üçin-de, ol janawarlary el aýtymynda saklamagyň
ýeke-täk usuly, olaryň oňa-muňa tazygyp gitmeginiň öňüni alýan aýmançany biçak
jebis edip gurmakdan ybaratdy. Men bu usuly diýseň jaýdar ulanypdyryn, çünki hälki
düýp tutup, ösüp başlan gazyjaklary şeýlebir ýygjam ekipdirin welin, olaryň käbirini
sogrup aýyrmaga mejbur boldum.
Telärli howlymyň beýle ýanynda giden üzüm baglary ösüp otyrdy. Aşhanamdaky iň
bir naýbaşy we iň ýakymly iýmit bolan gyşlyk kişmişimi taýýarlamak üçin hemişe
şol baglardaky üzüm hoşalaryny usullyk bilen ýygyp, Güne serip guradýardym.
305
Hakykatdan-da, kişmiş diňe bir süýji däl-de, eýsem, jana tenekar, şypaly, ýokumly
iýmitdi.
Bu ýer meniň esasy öýüm bilen gaýygymy goýup gaýdan duralgajygymyň orta
gürpünde ýerleşýärdi, şonuň üçin-de, ýygy-ýygydan gaýygymy görmäge gidenimde,
ýolugra şu telärli howlymda gije düşläp geçýärdim. Gaýygyma dahylly ähli närseleri
jaýba-jaý tertipläp saklaýardym. Käýarymlar göwün hoşlamak maksady bilen,
gaýykly gezelenje çykaýmam bardy, ýöne sähelçe bir akymdan, şemaldan ýa
bolmasa, başga bir ahmalçylykdan ätiýaç edip, hamana diýersiň, akyp umma
gidiberjek ýaly, gorkudan ýaňa ýüregim agzyma gelýärdi. Şonuň üçinem howply
ýüzüşlere çykmakdan ellibizar geçen, kenardan ses ýetim aralykdan kän
uzaklaşmaýardym.
Şol günlerde men indi öz ömrümiň täze bir sahnasynyň açylýandygyna şaýat boldum.
Bir gün günortan çagy deňziň gyrasy bilen gaýygyma bakan barýarkam, birdenkä,
çägäniň ýüzünde adam dabanynyň mese-mälim bildirip duran yzyna gözüm düşüp,
allaniçigsi boldum. Men edil ýyldyrym uran ýa-da arwah-jyn gören ýaly, duranja
ýerimde doňup galdym. Men diňşirgenip, daş-töweregime äňetdim, ýöne ne-hä bir
ses eşitdim, ne-de bir gymyldy gözüme ildi. Men dumly-duşy birlaý synlamak üçin
ýüwrüp, gapdaldaky depejige çykdym; soňra ýene aşak düşüp, kenarda bir eýläk-bir
beýläk gezmeledim, haýran galaýmaly — hiç ýerde yns-jyns ýokdy. Şol ýekeje yzdan
başga aýak yzy görünmeýärdi. Men gözüme görünýän bolaýmasyn diýip, ýaňadan şol
aýak yzynyň ýanyna baryp çiňerildim. Allajanlarym, munuň beýle bolaýşyny, bu
hakyt aýakdan galan yz ahyryn — ine, barmaklary, ökjesi, tutuş dabany. Beh, bu ýere
nädip aýak yzy düşüp ýörkä? Bu asyl, ýedi uklamda düýşüme girjek zat däldi. Men
kellämde köwsarlaýan set-müň oý-pikirden ýaňa näme edip-näme goýýanymy
bilmän, bir gez howada ýöreýän ýaly bolup, berkitmeli öýüme bakan dolandym.
Ýolda gelýärkäm, ylla, tazy gören towşan ýaly, çem gelen gyrymsy agajy, daragty, ýa
bolmasa, uzagrakda somalyp duran töňňäni adamdyr öýdüp, her iküç ädimden
ýeňsäme garanjaklaýardym. Tüweleýläp duran hyýalymda her tüýsli was-waslaryň
neneňsi üýtgeşik sypatlarda janlanýandygyny, her bir pursatda gözümiň öňünde
nähili elhenç pikirleriň ör-boýuna galýandygyny we kelläme nätüýsli geň-enaýy,
düşnüksiz hokgalaryň gelýändigini söz bilen düşündirmek mümkin däl.
Men galajygyma ýeten badyma (ýalňyşmaýan bolsam, men şol günden başlap, öz
öýümi şeýle atlandyryp ugradym), ýeňsämden ýagy gelýän ýaly, içerik kürsäp urdum.
Hemişeki endigime görä, merduwana dyrmaşyp geçdimmi, ýa gaýanyň böwründäki
gapy diýip atlandyrýan sümelgämden ötdümmi, garaz, ýadyma düşenok. Ol ertesi
gün irdenem ýadyma düşmedi, sebäbi meniň alabasga düşüp, öz tünegime zybyrdap
girişim ýaly, öňde-soňda ne-hä towşan öz hinine okdurylandyr, ne-de tilki öz
sürenine şeýdip kürsäp urandyr.
Tä daň atyp, jahan ýagtylýança çirim etmän, uzynly gijäni ukusyz geçirdim;
ýüregime dowul salan wakadan daşlaşdygymça, şonça-da peşeden pil döräp,
howsalam artýardy. Bu ýagdaý, hatda gorky duýgularynyň ýüze çykmalaryna hem
ters gelýän ýalydy. Aýak yzynyň eýesi baradaky eýmenç pikirler meni şeýlebir
hopukdyrýardy welin, şol kenardan allowarrada, ygtybarly ýerde oturan-da bolsam,
306
aňymda bir-birinden elhenç mysallar at salýardy. Birden-birden: «Ol melgun
bolaýmasyn» diýip göwnüme gelýärdi, paýhasym hem şu çaklama bilen ylalaşýardy:
adam sypatyna giren melgundan başga kim bu jelegaýa gelip biler? Gelenler adam
bolsa, hany, olary getiren gämi nirä gürüm-jürüm bolupdyr? Näme üçin başga aýak
yzynyň alamatlary ýok? Bu ýere adamlaryň gelmegi mümkinmikä beri? Ýöne başga
bir tarapdan seredeniňde welin, bar, melgun adam sypatyna girendir diýeniňde-de,
meniň görjegim-görmejegim gümana bir ýerde, onuň beýdip aýak yz galdyran bolup
ýörmegem-ä, birhili, gülkünç görünýär. Dogrudanam, eger melgun ikibaşdan meni
gorkuzmagyň hyýalyna münen bolsady, onda ol şu çaka deňiç ýeke aýak yz galdyryp
ýörmän, müň dürli al salyp, gözümi-başymy aýlamazmydy? Ýedi derýanyň suwuny
içen myrryh bu adanyň beýleki tarapynda, meniň görenimden görmezim on müň esse
ýakyn ýer-de, onda-da sähel ýel tursa, deňziň ilkinji tolkunynda ýuwlup gitjek
çägäniň ýüzünde aýak yzyny galdyrar ýaly, beýle ýeňilkelle däldir-ä. Bu wakanyň bir
gapma-garşylyg-a bar, ol, asyl, şeýtanyň mekirligi barada göz öňüne getirýän adaty
pikirlerimize-de bap gelenok.
Başga-da şu zeýilli tutaryklar köpeliberensoň, meniň şeýtan baradaky şübhelerim el
bilen syrylan ýaly dagap gitdi — ol aýak yzy, ähtimal, şeýtandan has howply bir
äteňede degişli bolmaly. Megerem, adanyň gabat garşysyndaky gury ýer böleginde
ýaşaýan wagşy adamlaryň bir kowçumy gaýyklary bilen deňze çykandyr-da, soňam
akymyň ýa-da garşydaş şemalyň ýelginine azaşyp, şu ada gelip düşendir. Onsoň olar
kenarda birmeýdan timisgenendir-de, belkem, meniň olara sataşmakdan
gorkuşymdan bäş esse beter, bu çola adada galmakdan heder edip, ýaňadan ýüzüp
owarrasyna gidendirler.
Şu hili pikirleri aňymda aýlap oturşyma, ol bedä­hetler gelen pillesi şol golaýgoltumda bolmandygyma, olaryň meniň gaýygymy görmändigine öz içimden, baý,
begenmek begendim-ä. Şeýle bolanlygynda, ol päliýamanlar bu ýerde adam-garanyň
ýaşaýandygyny bilip, gözlegime çykmakdanam gaýtmazdy. Şol wagt: «Birdenkä,
olar gaýygymyň üstünden baryp, bu ýerde adam ýaşaýandygyny bi-len
bolaýmasynlar» diýip, beterinden-beter pikirler hyýalyma hüjüm etdi. Eý, toba, eger
şeýle bolaýsa, onda adamhorlar ýamaşgan sürreneklenişip gelerler-de, meni iýerler;
eger saý-sebäp bilen, gizlenip sypmagy başaraýanymda-da, barybir, olar
ysyrganyşyp, meniň agylymy taparlar, ähli ekin-dikinimi torç edip, eldeki geçilerimi
lägirdip, sürüp äkiderler. Onsoň, aýaklaryňy uzyn salyp, açlygyňdan syryljada,
ajalyňa garaşyber.
Şunlukda, gorkym ähli umydymy hem-de Biribaryň keremli ýalkawyndan dörän
ajaýyp duýgularyma esaslanýan ozalky ylahy bil baglamamy puja çykardy; ylla
diýersiň, şu çaka çenli, öz gudraty bilen meni naz-nygmatlaryň içinde bolelin
ýaýnadyp ýaşadan ylahy-erada indi maňa medet bermekden ýüz öwräýen ýaly bolup
göwnüme gelýärdi. Men ýaltalyk edip, hamana, nobatdaky hasyly ýygnamaga päsgel
berip biljek islendik bir waka ýüze çykmajak ýaly, diňe indiki hasyl möwsümine
çenli ýeterlik arpadyr şaly ekendigim üçin öz-özümi ýepbekledim. Bu ýagdaýy
özüme sapak edinip, indiki ekişde iküç ýyl iýmäge ýeterlik dänäni öňünden ekip
307
goýmagy pugta ýüregime düwdüm. Onsoň, nähili betbagtçylyk bolaýanda-da, men
açlykdan ölüp gitjek däldim.