Robinzon Kruzo - Turkmen - 27

bardygyna gözüm düşdi. Günümi görer ýaly, oduk-buduk bir zatlar taparyn diýen
umyt bilen, gämä barmagy niýetlämsoň, gaýykly meseläni soňa goýup, yza
dolandym.
Gün öýleden agyp başlan çagy deňiz örän asudalaşyp, gaýtgyn şeýlebir peseldi welin,
men gäminiň çärýek mil alkymyna çenli arkaýyn ýöräp bardym. Ana, şol ýerde bolsa
ýaňadan ýüregim gyýylyp, dünýäm daraldy, asyl, gämiden düşmän oturan bolsak,
hemmämiziň sag-aman diri galjak ekendigimizi indi aç-açan görüpdim. Şonda
barymyz sag-aman kenara çykardyk, men garamaňlaýam şu wagtky bolşum ýaly, bu
janly-jemendesiz ýerde bir özüm somalyp galmazdym. Muňa gynanyp, gözümden
boýur-boýur ýaş gaýtdy, ýöne boljak iş bolupdy. Men eýdip-beýdip gämä baryp
ýetmegiň ugruna çykdym. Howa gyzyp, howur alyp durany üçin, geýim-gejimlerimi
çykaryşdyryp, suwa girdim. Ýöne, gäminiň ýanyna ýetenimden soň, onuň üstüne
nädip münjegimi bilmän, oýlanmaga durdum. Ol ýalpaklykda suwdan esli saýlanyp
durdy, şonuň üçinem elýeterimde hiç hili ýapyşar ýaly ýeri ýokdy. Suwy gulaçlap,
gäminiň daşyndan iki gezek aýlanyp çykdym, ikinji gezegimde aşak sallanyp, suwa
degäýjek-degäýjek bolup duran bir tanap gözüme kaklyşdy welin, onuň ilkibada
nädip gözümden sypanyna gaty haýran galdym. Batyp-çomup zordan onuň ujundan
gysymlap tutup, dyrmaşyp burun tarapyndan gäminiň üstüne çykdym. Şonda onuň
deşilip, trýumy esli suw basanyny gördüm, emma ol çägelige ýa-da, has dogrusy,
gyrmançaly saýlyga ýanyny berip ýatyrdy, gäminiň yz tarapy ýokary galyp, burny
suwy erňekläp diýen ýaly durdy. Şeýlelikde, artky bölegi şol durşuna hiç hili suw
degmän galypdyr, ol ýerde goýlan zatlar bolsa ezilmän, gury duran eken. Özüňiz
bilýäňiz, meniň birinji işim zaýalanan ýa-da abat galan zatlary gözläp, tükelläp
çykmak boldy. Ilki bilen gämidäki ähli azyk-owkatlaryň suw degmän guruja
duranyny gördüm, onsoň içim eljuk diýip duransoň, çörek saklanýan ammara girip,
jübülerimi külçeden doldurdym-da, wagt ýitirmäýin diýip, aýagüstünde gäwüşäp
ýörşüme, galan işler bilen boldum. Uly otagdan bir çüýşe rom tapyp, başyma çekdim
welin, janym ýerine gelen ýaly boldy. Edilmeli iş kändi. Indi bar zatdan öňinçä
derdime ýarap biljek goş-golamy kenara daşamak üçin maňa gaýyk gerekdi.
Ýöne bolmajak zadyň arzuwyny edip, gol gowşuryp oturanyňdan hem peýda ýokdy.
Şonuň üçinem özüm bilimi berk guşadym-da, işe girişdim. Gämide bir topar
ätiýaçlyk agaç-ugaç, iki-üç sany uly bogaldak pürsi hem-de birki sany naw bardy. Sal
gurunmagy ýüregime düwüp, şolaryň ýeňilräginden aldym we akyp gidibermezligi
üçin olary ýekän-ýekän ýüp bilen daňyşdyryp, aşak okladym. Soňra bolsa, gäminiň
gapdalyndan syrygyp düşüp, olary özüme bakan çekdim-de, dört sanysyny uç
tarapyndan gabşyragada mäkäm berkidip sal ýasadym, iki-üç sany kelteräk tagtanam
üstünden atanaklap daňdym. Salyň üstünde arkaýyn ýöräp bolýardy, emma agaç
bölekleri ýeňiljek bolansoň, mundan has agyr ýüki göterip bilmejegi görnüp durdy.
Şondan soň men gaýtadan işe girişip, neçjaryň byçgysy bilen bir ätiýaçlyk pürsi üç
bölek edip kesdim-de, olary salyma goşdum. Argynlykdan ýaňa halys surnugypdym,
236
emma ähli gerek-ýaragymy birkemsiz jemlemek umydymdan gujur-gaýrat alyp,
öňde-soňda işlemänimi işläp, güýjümi gaýgyrmadym.
Şeýdip ahyryn sal gerek boljak zatlary götermäge taýýar boldy. Meniň indiki aladam
oňa nämeleri ýüklejegim, ýüklän zatlarymy deňziň tolkunlaryndan nähili edip
gorajagym boldy. Ýöne munuň üçin uzak pikirlenip oturmadym. Ilki bilen göterip
bilenimden tagtadyr nawlary salyň üstüne ýaýradyp basdym we iň gerekli hasap
edýän goşlarymy ölçerip-döküp, üç sany deňizçi sandygyny aldym-da, olaryň
gulpuny döwäge-de, içini boşadyp, aşak, salyň üstüne düşürdim. Soň bir sandyga
çörek, tüwi, üç tegelek golland peýniri, bäş bölek kakadylan geçi eti (ol biziň esasy
höregimizdi) hem-de gämide birwagt iýip gutaran guşlarymyzdan galan az-kem däne
we ş.m. azyk önümlerini saldym. Ol bugdaý bilen garylan arpady; ýöne ony
alakalaryň iýip, haraplanyny bilemsoň, gaty gynandym. Mundan başga-da men
gäminiň ammarçysyna degişli birnäçe çelek süýji şerap bilen bäş-alty gallon3 çemesi
arak tapdym. Şol çelekleriň hemmesini şol durşuna üst-üste goýuşdyrdym, sebäbi
olary sandyga salmak gerek däldi, salaýyn diýenimde-de sygdyrjak gümanym ýokdy.
Şeýdip, gümra bolup ýörkäm, birden daşgyn başlandy-da, kenarda çägäň üstünde
goýup gaýdan keltekçämi, köýnegimi we gursakçamy deňze akdyryp äkitdi welin,
gynanjymdan ýaňa doňup galdym. Şeýlelikde, dyzyma ýetip duran zygyrdan tikilen
jalbarym bilen jorabymdan başga eşigim galmady. Gämä ýüzüp gaýdamda olary
çykarmandym. Onsoň gämiden egin-eşik agtaryp başladym-da, her tüýsli geýimgejimiň üstünden bardym, ýöne diňe şol wagtlykça geregimi alyp, galanyny goýdum,
sebäbi meniň bar küýüm başga zatlarda, esasan-da, iş gurallaryndady. Kän iş edinip
gözlänimden soň, agaç ussasynyň sandygyny tapdym, ol meniň üçin, hakykatdan-da,
bahasyna ýetip bolmajak olja boldy, ony şol wagt bir gämi altyn berselerem
çalyşmazdym. Içinde, umuman, nähili abzal-guralyň baryny çaklap bilýänim üçin,
ony gözden geçirjek bolup, wagt ýitirip durmadym-da, şol durşuna sala basdym.
Indi bolsa, ok-däri bilen ýaragyň aladasyny etmelidim. Uly otagdan iki sany ajaýyp
aw tüpeňi bilen iki sany sapança tapdym. Men şol bada bulary, gapdaly bilenem
birnäçe däri gutusyny, içi seçmeli kiçeňräk haltajygy hem-de iki sany poslan köne
gylyjy aldym. Gämide üç çelek däri bardygyny bilýänem bolsam, topçymyzyň olary
nirede ýygnap goýanyndan habarym ýokdy. Emma iş edinip gözläp, ahyryn
çelekleriň üçüsiniňem üstünden bardym, olaryň ikisi gury eken, üçünjisine bolsa suw
degipdir. Şol iki çelek bilen ýaraglary sala ýükledim. Şeýlelikde, «Indi-hä ýükümi
tutan bolsam gerek» diýip, öz ýanymdan oýlandym-da, «Ýelken ýok, kürek ýok, dest
ýok — indi kenara nädip aşsamkam» diýip, kelle döwmäge başladym; sähel ýel
turdugy bes, barym-ýogum bilen bilelikde deňze düňderilip gidibermelidim.
Üç ahwal göwnüme aram berýärdi, birinjiden, deňiz aýna ýaly tekiz, asudady;
ikinjiden, daşgyn meni hökman kenara tarap äkitjekdi; üçünjiden bolsa, kenara tarap
ugurdaş, ýeňiljek şemal öwsüp durdy. Şeýle bolansoň, gäminiň gaýygyndan galan
iki-üç sany döwük kürek, sandykdaky abzallardan başga iki sany byçgy, palta bilen
çekiç tapyp, ýanyma aldym-da, saly ýüzdürip başladym. Şondan soň sal bir mil
3
Gallon — takmynan 4 litr ölçeg birligi.
237
töweregi gowy ýüzüp gitdi; birdenkä, onuň ilki deňizden çykan ýerime däl-de,
birneme sowarak barýanyny gördüm. Onsoň, kenarýaka bakan bir akymyň bardygyny
çaklap, şol ýerlerde ýüklerimi düşürer ýaly oňaýly aýlagjyk ýa-da derýa bardyr diýip
tama etdim.
Pikir edişim ýaly hem bolup çykdy. Bahym öňümde kiçeňräk aýlag peýda boldy,
görsem, men şol tarapa akýan güýçli akymyň üstünden barypdyryn. Saly
başardygymdan ugrukdyryp, akymyň ortasynda saklanmaga çalyşdym.
Ýöne şol ýerde tasdanam «gämim» ikilenç gark bolupdy, şeýle bolaýanda, çekjek
gaýgy-hasratymyň çeni bolmazdy. Kenarýaka näbeletligim sebäpli, salyň diňe bir
gyrasy ýalpaklyga baryp süsdürildi-de, beýleki gyrasy suwda böwür berip,
magallaklap galdy welin, nädenem bar ýüküm şol gyra bakan taýyp, suwa gaçypdy.
Bar güýjüm bilen arkamy sandyklara diräp, olary ýerinden gozgatmajak boldum,
ýöne näçe dyrjaşsam hem, saly ýalpaklykdan çykaryp bilmedim. Şol bolşumdan
gymyldamaga milt edip bilmän, elimi-aýagymy diräp sandyklary saklap durşuma,
ýarym sagat dagyn atan-satan bolup galyberdim. Ahyr daşgyn başlady-da suw
beýgelip, salymy az-kem ýokary göterdi, ýene biraz wagt geçensoň, suw hasam
beýgeldi-de, sal ahyrsoňy çägelikden sypdy. Küregimi diräp, saly akyma bakan
ugrukdyrdym. Salymy akymyň ugruna goýberip, ahyrsoňunda aýlagjyga ýa-da bir
derýajygyň guýýan ýerine baryp ýetdim. Bu ýerde iki kenar hem belent gury ýerdi.
Akym bu ýerde örän çaslydy. Kenara ýanaşmak üçin amatly ýer peýläp, iki baka
esewan edýärdim; derýanyň gözbaşyna tarap deňizden onçakly daşlaşyp gidiberesim
gelenokdy, sebäbi irde-giçde deňizde gämi görerin diýen tamam bardy, şol sebäplem
çemine salyp, kenara ýakyn ýerleşmegi ýüregime düwdüm.
Ahyry derýanyň sag kenarynda azajyk böwür berýän ýerine gözüm düşdi, hupbat
baryny görüp, zordan saly şoňa bakan gönükdirdim. Iň soňunda kenara şeýlebir
ýakynlaşdym welin, kürek suwuň düýbüne degip başlady, indi arkaýyn kenara
ýanaşyp biljekdim. Ýöne edil şol ýerde-de saldaky goş-golamlaryň ählisi tasdan suwa
eňterilipdi, çünki kenar biçak kert, has dogrusy, eňňit bolansoň, baryp duraýar ýaly
ýer ýokdy. Salyň bir gyrasy hälki ýaly kenarýaka urlup, ýokary galaga-da, beýleki
gyrasam peseläýse, meniň ýüküm ýene-de howp astynda galjakdy. Elimden gelýän
bar zat — daşgyn iň soňky hetdine ýetýänçä garaşyp, küregi labyr hökmünde ulanyp,
saly gozgatman, kenaryň alkymynda saklamakdy. Şol taýdaky bir tekizje ýeri suw
basar diýip çak edýärdim. Şeýle hem boldy. Suw ýeterlik ýokary galyp, saly bir fut
çemesi ýokaryk göteren badyna, salymyny bermän saly şol ýerjagaza ýüzdürip
eltdim-de, iki sany döwük küregiň hersini bir ýanyna, suwuň düýbündäki çägelige
pugta kakyp, şol ýere ykjam berkitdim we tä daşgyn gaýdýança garaşyp oturdym.
Şeýlelikde, daşgyn gaýdansoň, meniň salym ýüki zady bilen gury ýeriň üstünde
galdy.
Indiki etmeli işim töweregi gözden geçirip, ýurt tutunar ýaly hem-de her hili
ýagdaýda goş-golamlarymy üýşürip goýar ýaly oňaýly ýerjagaz agtarmakdy. Gelip
düşen ýerim yklymmy ýa-da ada, ilatlymy, ilatsyz; wagşy haýwanlar jana howp
salýarmy, salanok — heniz bilmeýärdim. Menden bir mil çemesi aňyrda ýokarlygyna
galyp gidýän, seleňläp oturan bir belent baýyr görünýärdi. Ol, megerem, beýleki
238
depeleriň üstüne abanyp, demirgazyga tarap geriş-geriş bolup uzalyp gidýän
bolarlydy. Ýanyma tüpeň, sapança, birem därili guty alyp, şaýymy tutup ýola
çykdym. Örän kösenip, uly kynçylyk bilen baýryň çür depesine münen wagtym, öz
keç ykbalymy görüp, gaty erbet boldum; asyl, çar tarapynda deňiz tolkunlary owsun
atyp ýatan ada düşen ekenim; allowarrada her ýerden bir somalyşyp, deňizden
çykyşyp duran iki-ýeke gaýalyk hem-de günbatar tarapda üç liga daşlykda ýerleşýän,
şu ada garanyňda kiçiräk iki sany adajyk bar diýäýmeseň, daş-töwerekde gury ýer
göze ilmeýärdi.
Bu adanyň bikirliginiň heniz bozulmanyna, hatda göräýmäne, adam-gara
ýaşamaýanyna hem göz ýetirdim. Häzirlikçe görmedigem bolsam, wagşy ýyrtyjylar
hem gürrüňsiz bar bolmalydy. Men süri-süri bolup, uçuşyp ýören guşlary gördüm,
ýöne olaryň haýsy görnüşe degişlidigini, bardy-geldi awlaýan ýagdaýymda etiniň
iýmäge ýaramlydygyny, däldigini hem bilmeýärdim. Baýyrdan düşüp gelýärkäm,
tokaýyň çetinde beýik agajyň üstünde oturan bir uly guşy tüpeňledim. Şol gümpüldini
tüpeňiň dünýä döräli bäri ilkinji sapar atylanydyr öýtdüm; sebäbi tüpeň göçüpgöçmänkä, tokaýyň dumly-duşundan set müň dürli, san-sajaksyz guş sürüleri
güsürdäp, asmana göterildi; olaryň her haýsysy öz heňinde owaz edip, jakgyldaşypjürküldeşip, şeýlebir gopgun turuzdy welin, heý, hoşuňa gelsin! Ýöne ol guşlaryň
sesleri gulagyma nätanyşdy. Awlan guşum barada aýdanyňda bolsa, oňa laçynyň bir
görnüşimikä diýdim; reňki diýjekmi, çokçasy diýjekmi laçynyňka juda çalymdaşdy,
ýöne dyrnaklarynyň, penjeleriniň adaty guşlaryňkydan tapawudy ýokdy. Onuň eti
maslyk ýaly eken, iýip boljak däldi.
Şol açyşlaryma kanagat edip, salyň ýanyna gaýdyp geldim we ýüklerimi kenara
daşamaga başladym, günüň galanyny şol iş bilen başagaý bolup geçirdim. Gije näme
edip, näme işlejegimi, hatda nirede ýatyp dem-dynç aljagymy-da bilmeýärdim. Ýerde
ýatybersem-de boljakdy welin, bir ýyrtyjy gelip bokurdagymdan agyz uraýarmykan
diýip gorkdym. Ýöne, soň-soňlar görüp otursam, gorkup oturasy zat ýok ekeni.
Barybir, men kenara düşüren sandyklarymy, tagtalarymy daş-töweregime aýlap,
örüşdirdim-de, şol gije düşlär ýaly edip, çatma meňzeşje sümelge ýasandym. Naharşor barada aýtsam bolsa, hälki guş atan tokaýjygymdan towşana çalym edip duran
iki-üç sany jandaryň bökjekläp gaçyp gidenini gördüm diýmeseň, garnymy otarar
ýaly çykalga görmeýärdim.
Emma indi gämide galan, nepi degäýjek biçak köp zady, aýratyn-da, urganlarydyr
ýelkenleri, başga-da, garaz, şu ýere äkelip boljak ähli akyr-ukurlary alyp gaýtmak
barada oýlanyp başladym. Şonuň üçinem bir bökdençlik bolmasa, gämä ikinji gezek
baryp gaýtmagy ýüregime düwdüm. Ilkinji gopjak harasadyň gämini hökman külpeýekun edip taşlajagyna gözüm ýetip duransoň, gämiden alyp gaýdyp boljak bar
zady tükel daşap gutarýançam, başga işleri bir ýaňa goýmaly etdim. Soňra saly yzyna
alyp gideýinmi, gitmäýinmi diýip göwnüme geňeşdim. Ýöne ony äkitmegi göwnejaý
görmän, ozalky ýaly, gaýtgyn başlansoň gitmegi ýüregime düwdüm. Emma bu gezek
gözenek çyzmykly köýnegim, zygyr balagym bilen aýagymdaky çepegimden başga
eşiklerimi çykaryp, sümelgede goýdum.
239
Edil birinji gezekdäki ýaly, gäminiň üstüne mündüm; soň bolsa, täze sal ýasadym.
Eýýäm tejribäm ýetik bolansoň, ony tagaşyksyz edip ýasamadym, onçakly agyr ýük
hem ýüklemedim. Şeýle-de bolsa, barybir, derek tutduryp boljak zatlardan
alyşdyrdym; ilki bilen neçjaryň ussahanasynda çüý bilen çytanakly simden
tümmeklenen iküç sany meşigiň, bir uly towlajyň, on-ýigrimi sany paltanyň, iň
esasysy bolsa, çalgydaş diýilýän bahasyna ýetip bolmajak abzalyň üstünden bardym.
Olaryň barysyny gäminiň tophanasyna degişli başga zatlar, esasan hem, iküç sany
külüň, muşket okundan doly iki sany çelek, ýedi muşket, eslije därisi bilen ýene-de
bir aw tüpeňi, bir torba seçme hem-de bir düwünçek ýazgyn gurşun bilen bilelikde
üýşürip goýdum. Ýöne şol soňky düwünçek şeýlebir agyrdy welin, ony göterip,
gäminiň erňeginden aşyrmaga güýjüm ýetmedi.
Bulardan başga-da, elime ilen ähli geýim-gejimleri, ýene-de bir ätiýaçlyk ýelkeni, bir
torsallançagy, ýorgan-düşekleri aldym. Bulary sala ýükläp, agdarman-ýykman kenara
çykardym welin, edil arkamdan dag aýrylan ýaly boldy.
Kenardan uzakdakam iň bärkisi goýup gaýdan azyklarymy ýyrtyjylar duw-dagyn
edendir öýdüp, biraz ätiýaç edipdim, ýöne dolanyp gelen wagtym hiç hili
«myhmanyň» aýak yzyna duşmadym. Diňe sandyklaryň biriniň üstünde ýabany
pişige meňzeş bir jandar joňkaryp oturan eken. Golaýlaşanymda, ol hol beýleräk
gaçyp, aýak çekdi-de keýerilip duruberdi. Soňra ol gorky-ürki etmän, äwmezeklik
bilen çöküne düşüp, hamana diýersiň, meniň bilen tanşasy gelýän ýaly, ýüzüme
çiňerilip seretdi. Tüpeňimi çenedim welin, bu herekete düşünmänsoň, maňa
barmysyňam diýmän, ýerinden gozganjak hem bolmady. Onsoň aňrymda artyksüýşük zat bolmasa-da, gysganyp-gysganyp, ahyryn oňa bir bölejik külçe oklap
gördüm. Bolsa-da, jomart ekenim. Ýaňky jandar onuň ýanyna baryp, ysgaşdyrdy-da,
derrew lak-luk atdy, soň bolsa, agzyna ýaran bolarly, «ýene-de beräý» diýýän ýaly,
maňa delmuryp seretdi. Men monça boldum, ýöne başga zat bermedim, ol hem selkselk edip öz ugruna gidiberdi.
Ikinji ýükümi hem kenara getirip düşürenimden soň, därili çelekleriň agzyny açyp,
olary bölekläp daşamaga mejbur boldum, sebäbi ol çelekler mähnet uly bolansoň juda
agyrdy. Şondan soň, ýelkenlerden hem-de tokaýdan ýörite kesişdirip getiren syrdam
şahalarymdan kiçijik çadyr gurnamaga başladym. Günüň ýa-da ýagşyň astynda
zaýalanyp biljek ähli goş-golamlary çadyryň içine daşadym. Adamlaryň ýa-da
ýyrtyjy haýwanlaryň duýdansyz hüjüm etmeginden goranmak üçin, boş ýatan
sandykdyr çelekleri çadyryň daş-töweregine üsti-üstüne münderläp, aýlap çykdym.
Şol işi birýüzli edip, girelgäniň daş ýüzüne bir boş sandygy dikligine söýäp goýdum,
iç ýüzünden bolsa tagtalary germeşdirdim. Soňra ýere düşek ýazynyp, iki sany
sapançany başujumda, tüpeňimi bolsa gapdalymda goýdum. Halas bolanymdan soň
ilkinji gezek ýorgan-düşekde ýatyşymdy. Telim günüň ýadawlygyndan ýaňa halys
bolup, gözüm bürlüp duransoň, uzakly gije hezil edip uklapdyryn. Sebäbi öň
ýanyndaky gije örän az uklapdym, ertesi bolsa, günuzyn gämiden şonça goş-golamy
sala ýükläp, kenarýakada üýşürip goýmak üçin işläp halys ýadapdym.
Indi meniň näme diýseň tapdyrýan juda uly ammarym bardy, ýeke adam henize çenli
munça zat ýygnan däl bolsa gerek. Ýöne bular entek gözüme az görünýärdi; gämi şol
240
öňki bolşuna abat durka, alyp boljak zatlaryň ählisini beýläme geçirmegi hökman
hasapladym. Şonuň üçinem her gün gaýtgynyň başlaryna mähetdel gämä barardymda, boş gaýtmazdym. Esasan hem, üçünji gidişimde duş gelen urgandyr ýüpleri, inçe
kendirleri, olardan başga-da ýelken ýamamak üçin ulanylýan bir top kendir matany,
ozalky sapar gämide galdyryp gaýdan içi öl därili çelegimi kenara äkeldim. Bir söz
bilen aýdanyňda, men ýelkenleriň birini goýman sypyryp alyp, çadyra getirdim; ýöne
olary kesişdirip, bölek-bölek edip daşamaly boldum; sebäbi olar indi ýelken bolup
derde ýarajak däldi, ýöne mata hökmünde welin tüýs maňa geregidi.
Emma göwnümi göterip, ganat beren zat iň soňunda eken. Şeýdip gämä bäş-alty ýola
gidip gelip, indi-hä ol ýerde alara-goýara zat galan däldir diýip pikirlenip otyrkam,
men, atdanlykda, içi külçeden dykylyp doldurylan äpet çelek, üç sany romly çelek,
bir guty şeker bilen bir çelek ýokary hilli bugdaý ununyň üstünden baraýmanmy!
Begenjimiň çägi bolmady, sebäbi gämide suw degip zaýalanandan başga azyk önümi
bardyr öýdüp kelläme-de gelmeýärdi. Mähetdel etmän, çelekdäki külçeleri çykaryp,
ýelkene dolap, telim düwünçek edip daňyşdyrdym. Garaz, şeýdip, olaryň hemmesini
ilik-düwme kenara getirip düşürdim.
Ertesi gün ýene-de gämä bardym. Göterip biläýjek zatlarymy syryp-süpläp, uşlyp
ýaly zat goýman, gämini bireýýäm taňkyradyp taşlamsoň, bu gezek tanaplaryň
daşyna geçdim. Uzyn tanaplary güýjüm ýeter ýaly edip çapyşdyryp, gämiden iki sany
tanap bilen bir labyr urganyny, şeýle hem goparyp bilen demir böleklerimi gäminiň
erňeginiň ýanyna üýşürdim. Soňra bolsa, goşmaça ýelken bilen artky bogaldagyň
reýlerini, başga-da dişim ötäýjek nawlary kesip, çapyp, olardan uly sal ýasaga-da,
hälki agyr ýükleriň barysyny şonuň üstüne mas ýükläp, kenara alyp gaýtdym. Emma
bu gezek meniňki ugruna bolmady; sal şeýlebir tagaşyksyzdy, üstüne-de, şeýlebir köp
ýük urulgydy welin, öňki gezekler ýükleri düşüren aýlagjygyma giren mahalym, ony
ozalkylar ýaly çalasynlyk bilen ugrukdyryp bilmän, halys boldum. Şeýdibem, sal
agdaryldy, menem ýüküm zadym bilen bilelikde suwa gaçdym. Özüm barada aýtsam,
bitimiň burny ganamady, çünki ýykylan ýerim kenara ýakyndy; ýöne ýüke gezek
gelende, onuň agramly bölegi, esasan hem, maňa uly kömegi deger diýip tama eden
demir abzal-gurallarym suwuň düýbüne gitdi. Her niçik-de bolsa, daşgyn yza çekilen
wagty, men tanaplaryň köpüsini, az-kem demir abzallary itiň gününi görüp, kenara
daşadym; her gezek suwa çümüp, elim bilen ýer sermäp ýörmek halys haýymy alyp,
ysgyndan gaçyrdy. Şondan soň, men gün yrman gämä gatnap, hiç bir zady dannaman
öz mesgenime daşadym.
Ada gelip düşenime laýyk on üç gün bolupdy, şu çaka çenli gämä on bir gezek baryp
gaýdyp, bir adamyň daşap biläýjek bar zadyny kenara getiripdim. Howanyň
asudalygy bozulman duranda, tutuş gämini bölek-bölek edip arkaýyn daşap
gutarardym. Ýöne on ikinji gezek gitmäge taýýarlanyp ýören wagtym, şemal turup
ugranyny gördüm. Barybir, men gaýtgyn başlansoň, ýene-de gämä bardym. Otagyny
elek edip dörüp çykanym sebäpli, indi idili zat duşar öýtmän durkam, birdenkä iki
sany çekerli şkafjygyň üstünden bardym; çekerleriň birinden üç sany päki, ullakan
gaýçy hem-de on-on iki sany pyçakdyr çarşajyk; beýleki çekerden bolsa jemi otuz
241
alty funta barabar ýewropa we brazil teňňeleri, az-kem piastr hem-de altyn-kümüş
çykdy.
Bu pullary görenimde, öz ýanymdan ýylgyryp: «Päheý-de welin! — diýip
goýberdim-de, — sen nämä derkar diýsene? Sen gyzan bazarda gara pula geçjek däl,
eglip ýerden götereniňe degmeýärsiň. Şu pyçaklaryň ýekejesi tutuş topbagyňdan müň
esse gowy. Seni başyma ýapaýynmy diýsene; ýatyber şol öňküje ýeriňde, isleseň dikbaşaşak deňziň düýbüne bök, menden saňa haraý bolmaz!» — diýip oýlandym. Ýöne
birsellem böwrüme diň salyp duramsoň, teňňeleriň barysyny bir bölek ýelkene dolap,
ýanyma aldym. Soňra sal ýasamaga hyýallanyp, işe çemeleşen mahalym, asman
garalyp, kenarýaka tarapdan şemal öwüsmäge başlady. On bäş minutdan onuň yzy
örän güýçli ýele ýazdy. Ýel kenar tarapdan öwsüp durka, sal ýasan bolup oturmagyň
bihuda boljagyna bahym düşündim. Tolkunlar beýgelmänkä, hökman kenara baryp
ýetmegim zerurdy, ýogsam kenara aşyp bilmezligim gaty ähtimaldy. Şeýlelikde,
özümi suwa oklap, gämi bilen çägeli kenaryň aralygyndaky suw zolagyndan ýüzüp
geçdim. Bir tarapdan egnimdäki zatlaryň agramy, beýleki tarapdan, gabat-garşymdan
urýan tolkunlar, garaz, ýüzüp geçmek maňa hupbat baryny berdi. Ýel bolsa sähel
salymda güýjäp, heniz daşgyn ýokary galmanka, harasada öwrüldi.
Ýöne ol wagta çenli men eýýäm çaklaňja çadyrymda, ähli baýlygymy daşyma
üýşürip, arkaýyn ýatyrdym. Uzak gije dynuwsyz gaý turdy. Ertesi jahan ýagtylyp,
Gün dogansoň, seredip görsem gämiden nam-nyşan galmandyr! Men birbada
howpurgajak boldum, ýöne gämidäki derde ýarajak zatlaryň barysyny wagt ýitirmän,
haýal-ýagallyk etmän, alyp gaýdanym ýadyma düşüp ýüregim ynjaldy. Hakykatdan
hem, wagtym has köp bolaýanda hem, barybir, indi gämide meňki bolsun diýer ýaly
zat galmandy.
Şondan beýläk men gämi barada, onda galan uşak-düşek närseler barada
pikirlenmämi goýdum. Ýöne tolkunlaryň onuň galan-gaçan böleklerini kenarýaka
çykaryp taşlan bolmagy hem mümkindi. Hakykatdan hem, kenarýakada gäminiň her
tüýsli agaç-ugaçlary dagaşyp ýatan ekeni, emma olaryň maňa onçakly nepi degmedi.
Bardy-geldi adada ýabany adamlar ýa-da wagşy haýwanlar ýaşaýan bolsa diýip, indi
meniň bar oý-pikirim şolardan özümi goramakdy. Uzak wagtlap «nähili edip
goranmaly, nähiliräk öý gurunmaly — ýeri köwüp, gowak gazynmalymy ýa-da
ykjam bir çadyr gurnamalymy» diýip kelläm halys huma döndi. Ahyrsoňy, şolaryň
ikisini hem gurmaly diýen netijä geldim. Öýümi gurşum barada gürrüň berip, ony
birneme suratlandyrsam kem bolmazmyka diýýärin.
Şu wagtky oturan ýerimiň ýurt tutunmaga ýaramly däldigine bahym göz ýetirdim,
sebäbi ol deňziň edil alkymyndaky batgalyk çöketde ýerleşýärdi. O taýy saglyga-da
zyýanly bolarlydy. Ýöne, iň esasy zat, onuň golaýynda süýji suw ýokdy. Şeýle
bolansoň, men saglyga we ýaşamaga has ýaramly mesgen tapmagy ýüregime
düwdüm.
Häzirki ýagdaýymda öý üçin derwaýys bolup durýan birnäçe meseläni göz öňünde
tutdum: birinjiden, ol süýji suwly, saglyga oňaýly ýerde bolmalydy; ikinjiden, Günüň
jöwzasyndan goramalydy; üçünjiden, meni isle adam bolsun, isle haýwan, her tüýsli
wagşy ýyrtyjydan penalamalydy; dördünjiden bolsa, ol ýerden deňiz görünýän
242
bolmalydy, sebäbi Biribar garaşyk edip, bir gäminiň ýoly bu adanyň üstünden
düşäýse, halas bolmak mümkinçiligini elden gidermeli däldim. Men halas bolmakdan
entekler rişdämi üzerli däldim.
Şulara kybap gelýän ýer gözläp ýörşüme, ýokaryk beýgelip gidýän bir baýryň
ýapgydynda kiçiräk tekizlige duş geldim. Baýryň şol tekizlikden ýokarlygyna galýan
eňňidi edil kert diwar ýaly abanyp duransoň, ýokardan aşak togalanyp gaýtjak zat
ýokdy. Şol kert ýapgydyň böwründe azajyk opurylyp, edil gowagyň agzyna çalym
edip, bir köwek garalyp durdy, ýöne gaýanyň içine girip gidýän hiç hili gowak ýa-da
sümelge ýokdy.
Men, ana, şol köwegiň öň ýanynda gök otlaryň ösüp oturan ýerine öz çadyrymy
gurmagy ýüregime düwdüm. Bu meýdançanyň ini ýüz ýard, uzynlygy bolsa iki ýüz
ýard töweregidi, ol çadyr gurjak ýerimiň öňünde gül-pürçük çemenzarlyk bolup
ýaýylyp ýatyrdy; meýdançanyň aýagujunda bolsa baýyr deňziň ýakasyndaky
çöketlige tarap birsydyrgyn peselip gidýärdi. Ol baýryň demirgazyk-günbatar
tarapyndaky ýapgytda ýerleşýärdi. Şonuň üçin, Gün aýlanyp, tä günorta-günbatara
geçýänçä, ýagny adada Gün ýaşar uçurlaryna çenli, bu künjek uzakly gün ýalynly
epgekden goralýardy.
Çadyr gurup başlamakdan öň köwegiň öňünden radiusy gaýa çenli on ýarda ýetýän,
iki gapdalynyň arasy ýigrimi ýarda barabar ýarym tegelek çyzdym.
Syrdam agaç sütünlerini şol çyzygyň uzaboýuna iki hatar edip dikdim-de, çuň edip
ýere kakdym. Ýerden bäş ýarym fut ýokaryk saýlanyp duran şol sütünleriň uçlaryny
ýiteldip çykdym. Hatarlaryň arasy alty dýuýmdan giň däldi.
Soňra gämiden kesip äkelen tanaplarymy aldym-da, üst-üstüne seteran goýuşdyryp,
ýaňky iki hatar sütüniň aralygyny çür başyna çenli dykalap dolduryp aýmança
ýasadym. Onuň iç ýüzünden bolsa uzynlygy iki ýarym futa dagy ýetýän söýgetleri
direşdirip goýdum. Aýmança şeýlebir mäkäm boldy welin, adam hem, ýyrtyjy
haýwan hem sümlüp ýa-da üstünden aşyp biljek däldi. Bu iş, esasan hem, tokaýa
gidip pürs çapmak, olary daşamak hem-de ýere kakyp çykmak juda köp wagtymy
alyp, halys sütünimi süýndürdi.
Bu howla girmek üçin men gapy däl-de, eýsem haýatyň üstünden oklanýan keltejik
merduwan ýasadym; içerik giren wagtym, ony aýryp goýsam bolanydy. Şeýlelikde,
pikir edişimçe, men berkitmäniň içinde daşarky dünýäden birkemsiz goragly halda,
gije parahat uka gitdim, başgaça bolanda beýle arkaýyn ýatyp bilmezdim. Emma,
soňundan ýüze çykyşy ýaly, was-wasa düşüp, hyýalymda döreden duşmanlarymdan
goranjak bolup, beýle ätiýaç etmegiň hajaty hem ýok eken.
Muşakgat baryny çekip, baýlyklarymy, azyklarymy, ýaraglarymy hem-de öň sanap
geçen goş-golamlarymy şol aýmança ýa-da gala daşadym. Soňra şol ýerlerde ýylyň
bellibir möwsüminde örän güýçli ýagýan çagbaly ýagyşlardan goranmak üçin,
köwege ýanap, ikigat uly çadyr gurdum. Ýagny ilki bilen kiçeňräk çadyr, onuň
daşyndan bolsa, has uly çadyr dikdim. Onuň çür depesini bolsa ýelkenler bilen
bilelikde gämiden alyp galan, agaç şiresi siňdirilen bir bölek çadyrym bilen
basyrdym.
243
Şondan beýläk men kenarýakadan alyp gelen düşejigimde däl-de, birwagt
gämibaşynyň kömekçisine degişli bolan ajaýyp torsallançakda ýatmaga başladym.
Ähli azyk-owkatlary we ýagyş ýaganda zaýalanyp biljek zatlaryň hemmesini çadyryň
içine saldym. Şeýdip, ähli goşlarymy jaýba-jaý tertiplänimden soň, şol çaka deňiç
açyp goýan girelgämi jebis ýapdym we öň aýdyşym ýaly, keltejik merduwan bilen
girip çykyberdim.
Bu işleri boldum edip, gaýanyň böwründen gowak gazmaga girişdim. Ony gazyp
gutaramsoň, köwläp çykaran daşdyr gum-keseklerimi çadyryň içi bilen çekip, howla
eltip dökdüm. Onsoň olary tekizläp, ýazyşdyryp çykdym welin, howlynyň teýi bir
ýarym futa golaý beýgeldi duruberdi. Indi çadyryň dek arkasynda duran bu gowak
şondan soň ýerküme bolup hyzmat etdi.
Şu işleriň barysyny birkemsiz sünnäläp dynýançam, ençeme günläp agyr zähmet
çekmeli boldy. Indi bolsa, şol aralykda oý-pikirimi eýelän birnäçe zat barada gürrüň
edip bereýin. Entek çadyr gurnap, gowak gazmaga hyýallanyp ýören mahallarym,
birdenkä asmanda agyr gara bulutlar ýygnandy-da, gök gümmürdäp, aýylganç
ýyldyrym çakyp, yzyndanam aldajy ýaly çabga guýup başlady. Men ýyldyrymdan
kän bir gorkmadym, ýöne beýnimde ýyldyrymdan beter bolup çakan pikir ýüregimi
agzyma getirdi: «Därili çelekler!» Ýyldyrymyň ýeke urgusynda bar därili çelekleriň
partlap, külüniň göge sowruljagy göz öňüme gelende ýüregimiň tary üzülen dek
boldy. Diňe bir özümi goramak däl-de, eýsem, aw awlap, azyk edinmek hem
dolulygyna ok-därä baglydy. Janyma nähili howp abanjagy hakda pikir hem
etmeýärdim, eger därä ot düşen bolsa, näme bolanyny-da aňşyrjagam däl ekenim.
Şol waka maňa şeýlebir güýçli täsir etdi welin, tupanyň sowularyna mähetdel, öý
gurunmak, ony berkitmek boýunça ähli işimi taşladym-da, därini bölekläp
guýuşdyrmak üçin haltajykdyr guty taýýarlamaga girişdim. Herhal, hemme däriniň
birden ot alyp, ýarylmazlygy üçin ony dürli ýerlerde azajyk-azajykdan ýygnap
goýmagy karar etdim. Biri-birine degmän duransoň, bir bölek därä ot düşäýende-de,
beýleki bölekler abat galjakdy. Bu işi iki hepde çemesi wagtda gutardym. Jemi
agramy iki ýüz kyrk funta golaýdyr diýip çak edýän därimi pesinden ýüz bölege
bölüp, haltajyklara, gutulara salyp goýdum. Öl därili çelekden hiç hili howatyr etmän,
ony özümçe «aşhana» diýip at berýän gowagyma ýerleşdirdim. Haltajyklar bilen
gutulary bolsa, gaýalaryň çyg çekmejek bukuja jaýryklaryna dykyşdyryp gizledimde, şol ýerlere örän seresaplyk bilen çelgi goýup çykdym.
Şu aladalar bilen gümra bolup ýören wagtymda, men ünsümi bölüp, göwün açmak
hem-de aw awlamak üçin günde iň bolmanda bir sapar elim tüpeňli gezelenje
çykýardym. Adada nähili ösümlikleriň, agaçlaryň ösýänini bilesim gelýärdi. Eýýäm
ilkinji gezelenjimde adada geçileriň bardygyny bildim. Muňa begenjimden ýaňa iki
bolup bilmedim, ýöne içiňi ýakaýyn diýen ýaly, olar biçak ýüwrük, juda sarçdan
gelen duýgur janawar eken, asyl, garaňy gördükleri bes, gaçyp ummadan çykaýýar,
eger-eger zygam etdirmeýär. Emma bu ýagdaý meni ruhdan düşürmedi; ahyr bir gün
ol geçileriň birini kaklajagyma gözüm ýetip durdy. Şeýle-de boldy. Günleriň birinde
bularyň üýşýän otlagyny tapdym-da, assyrynlyk bilen edähetlerini aňtap başladym.
Geçiler gaýalyklaryň üstünde imisala gezişip ýörkä, men jülgäniň içi bilen bukdaklap
244