Robinzon Kruzo - Turkmen - 11

goş-golamlarymy äkeldişim ýaly iň bagtyýar pursatlarymda hem, ne dilimde ne-de
göwnümde «Allaha şükür» diýen senaly sözler bolmandy; başymdan inen ýowuz
külpetler wagtynda-da Biribardan dileg etmek ýadyma-oýuma düşmezdi; iň bärkisi,
«Eý Allam, maňa rehim et» diýmelidirem öýtmezdim. Onuň adyny diňe ant içen
hem-de küpür geplän mahalymda ulanýardym.
Aýdyşym ýaly, geçmişimde ýaşan şol biweç, doňýürek ýaşaýşym barada ençeme
aýlap aňymda elhenç pikirler köwsar urdy. Degre-daşyma seretdigimçe, şu ýere
gelelim bäri nähili ylahy ýalkawlaryň meni gurşap alandygy, Allatagalanyň maňa
nähili jomartlyk bilen eçilýändigi, meniň agyr etmişlerimi bagyşlap, gazabyna duçar
etmeýändigi, gaýtam Onuň öz nygmatlaryny depämden gumralaýyn guýup, bolelinlikde baýnadyp ýaşadýandygy barada oýlanýardym. Şol bolsa Beýik Allanyň öz
dergähinde meniň tobalarymy kabul edip, maňa ýene-de köp sahawatlar etjekdigine
ynam döredýärdi.
Şol zatlary aňymda öwrüp-çöwrenimden soň, häzirki düşen ýagdaýymda Biribaryň
takdyryna ten bermelidigimi, şeýle hem, şu günüme tüýs ýüregimden şükür
etmelidigimi; eden ýazykly etmişlerim üçin temmi berilmändigi sebäpli, bu jan tende
durdugyça nägile bolmaga hakymyň ýokdugyny; aslynda, bu ýerde, özümiň mynasyp
däl nygmatlarymyň ençemesiniň hözirini görüp ýörendigimi; ýer ýumruklap,
günümden zeýrenip oturman, gaýta keýpim daş ýaryp, birgiden ylahy gudratlar
arkaly her günki iýip-içgim bol-telki tapylyp durandygy üçin, otursam-tursam Allany
ýat edip, alkyş-sena okamalydygymy; ylla diýersiň, gözli çeşme deýin yzly-yzyna
ýagdyrylyp gelýän gudratlar arkaly, azyk-suwluga mätäç bolmazlygymyň gargalaryň
Ylýas pygamberi naharlamagyndan pes ahwalat däldigini; dünýäniň janly-jemende
ýaşamaýan haýsy künjegine düşenimde-de, şu taýdan palan hili gowy bolardy diýip
biljek ýerimiň ýokdugyny; bu taýda ýekesiräp, içim gysýan-da bolsa, janyma howp
saljak wagşy ýyrtyjylaryň, gazaply möjekleriň ýa-da gaplaňlaryň, zäherli jandarlardyr
ir-iýmişleriň, etimi çişe düzüp, süňkümi gemirjek wagşy adamhorlaryň ýokdugyny
birin-birin göz öňüme getirip, halyma şükür etdim. Gepiň keltesi, ýaşaýşym bir
tarapdan gussaly-da bolsa, beýleki bir tarapdan ol Allanyň ýalkamagyna mynasyp
92
bolupdy. Ine-gana ýaýnap ýaşamak üçin kem zadym ýokdy, meniň bar etmeli işim
Biribaryň maňa eçilen eşretlerine we Onuň maňa garaşyk edýändigine çuňňur göz
ýetirip, öz göwnümi hoşlap gezmek bolup durýardy. Şeýlelikde, men bu meseleleri
paýhas elegimden geçirip, gündelik durmuşa gümra boluberdim. Dolanybam gaýgyhasrat çekmedim.
Adada ýaşap ýörenime köp wagt bolandygy sebäpli, gämiden gury ýere daşan
zatlarymyň birentegi gutarypdy, harap bolupdy ýa-da ulanmaga ýaramly möwritini
ötüripdi. Öň gürrüň berşim ýaly, meniň syýam belli bir wagta çenli ýetdi. Men oňa
azajyk-azajykdan suw goşup ulanyp ýördüm weli, ol barha öçügsilenip, ahyr soňunda
kagyzyň ýüzünde yz galdyrmasyny bes etdi. Men syýa şeýdip gutarýança deňiç,
başymdan geçen üýtgeşik wakalary aýy-güni bilen birsydyrgynja edip, gündeligime
ýazýardym. Günlerde bir gün şol belläp goýan ýazgylaryma göz aýlap otyrkam, ilki
bilen, başymdan geçen her dürli wakalaryň bolup geçen günleriniň örän geň
ýagdaýda gabat gelýändigi ünsümi çekdi. Eger günlere sähet-bisähet diýip, yrym
edýän bolsadym, onda ähli derwaýys günlerimi uly bilesigelijilik bilen telläp
çykmagym hem mümkindi.
Ilki bilen, deňiz ýüzüşine gitmek üçin enem-atamdan, dost-ýarlarymdan gaçyp, Hall
şäherine baran günüm bilen birmeňzeş günde saleli garakçylara ýesir düşüp, gul
edildim. Ýarmut reýdinde gark bolup barýan gämiden gaçyp sypan günüm bilen şol
bir günde Sale şäherinden barkasly gaçyp gaýtdym. Doglan günümde, ýagny sentýabr
aýynyň 30-ynda, ýigrimi alty ýaşymy tegelän pillämde, Biribaryň gudraty bilen
gämiden janymy gutaryp, şu adanyň kenaryna aýak basdym. Şeýlelikde, meniň
ýazykly we ýalňyz durmuşym şol bir günüň özünde başlapdyr ekeni.
Syýanyň yzy bilen meniň nanym, ýagny gämiden alyp gaýdan külçelerim hem
baýady. Bir ýyldan gowrak wagtlap, günde ýekeje külçe bilen ölmez-ödi oňňut eden
bolup, çöregi biçak tygşytly ulanypdym. Şonda-da, barybir öz hasylym ýetişýänçä,
arly ýyl diýen ýaly nansyz galdym. Emma munda-da şükür etmäge düýpli esas bardy,
sebäbi gudrat bilen arpaly-nanly bolupdym, ýogsam iki elimi burnuma sokup
galybermelidim.
Egin-eşiklerimiň hem şylhasy çykyp ugrapdy. Içki geýim diýeniňä, hälki bir beýleki
deňizçileriň sandyklaryndan tapan çyzmykly köýneklerim bar diýmeseň, başga
tetärigim ýokdy. Olary hem biçak aýawly saklaýardym, çünki köplenç halatda diňe
köýnek geýmeli bolýardym. Umuman deňizçilerden galan geýim-gejimleriň arasynda
şol otuz-otuz bäş sany köýnek maňa tüýs hezil berýärdi. Mende deňizçileriň geýýän
galyň şinelleri bardy, ýöne bu yssy klimatda olary egniňe sokup boljak däldi.
Aslynda, munuň ýaly tüp-yssy howada egin-eşik geýmegiň o diýen hajaty hem
ýokdy. Emma adada ýekeje özüm-de bolsam, ýalaňaçlanyp, şatyr-şallak gezip
ýörmäge höwesek däldim, höwesek bolaýanymda-da beýle pikiri ýele ýanymdanam
geçirip biljek däldim. Sebäbi, ýalaňaç gezip bilmeýänimiň ýene bir emmasy bardy.
Çuw-ýalaňaç bolsam, ýeňiljek eşikli gezen mahalymdakyň tersine, günüň jöwzasyna
çydam edip biljek däldim; çünki, tenimiň açyk galan ýerleri jokrama yssa çydaman
pakgaryp, gabarçak-gabarçak bolýardy. Köýnek geýenimde bolsa, köýnegiň içinden
howa geçip, ýelejireýärdi-de, ýalaňaç wagtymdakydan iki esse dagyn salkynladýardy.
93
Men ýalbyrap duran günüň astynda kelleýalaňaç gezmäge-de teý öwrenişip
bilmedim. Bu ýerde günüň jöwzasy şeýle bir ýakyp-ýandyryp barýardy welin, şlýapa
ýa-da şyrdak geýmesem, dik depämden düşýän günüň şöhlesi kellämi deşip gelýärdi.
Şyrdajygymy geýen pillämde welin, ýaňky kelleagyry edil ýöne el bilen aýrylan ýaly
bolýardy.
Şol küýlere gümra bolup, egin-eşik diýen bolup ýören şylhalarymy belli bir saýhala
salmaga hyýallandym; ähli gursakçadyr kürtekçelerimiň halys takyry çykypdy. Indi
elimde bar bolan deňizçi şinellerinden we beýleki mata-marlyklardan keltekçe
ýasanmaga synanyşyp görmegiň aladasyny etmelidim. Şeýlelikde men tikinçilik bilen
meşgullanmaga, has dogrusy, elime ilen zady gyrkyşdyryp, elem-ebtat çatyşdyrmaga
başladym welin, äl, bir emelsiz sölitäň bar-da. Bolsa-da, men emel baryny edip,
ahyryn iküç sany täze keltekçe tikindim, çakym çak bolsa, olar esli wagta çenli
derdime ýararlydy. Jalbar tikinmek barada aýtsam bolsa, şondan soň näçe wagtlap
dyrjaşsam-da, ol iş maňa el bermedi.
Awlaýan ähli jandarlarymyň, ýagny dört aýakly haýwanlaryň derisini ýygnap
goýýandygymy ozal aýdypdym. Derileri ýüzüp alýardym-da, uzyn taýaklar bilen
dartdyryp, günüň aşagynda serip goýýardym. Olaryň käbiri şeýle bir gurap, gataýardy
welin, hiç bir derdiňe ýaradar ýaly bolmaýardy, beýleki deriler bolsa, birkemsiz
gurap, diýseň ajaýyp bolýardy. Men olardan ilki bilen, özümi ýagyşdan gorar ýaly,
deriniň tüýlek tarapyny daş ýüzüne çöwrüp, ullakan şlýapa tikdim. Ol şlýapa tüýs
şlýapajan bolup çykdy welin, men şol derilerden bir laý eginbaş edinmegi ýüregime
düwägede, ýel çalmaga gaýym edip, bir kürtekçe bilen bir sany dyzymdan bolup
duran jalbar tikindim. Olary hem tüý gapdalyny daş ýüzüne çöwrüp, giň edip tikdim,
sebäbi men özümi aňzakly sowukdan däl-dä, howur alýan petiş yssydan
goramalydym ahbetin. Täze tikinen jindelerimiň juda eleşanja bolandygyny boýun
alaýyn, sebäbi agaç ussaçylygyna duran ýerim bolsa, onda tikinçiligi dagyn özüňiz
biliberiň. Emma her niçik-de bolsa, şol jindelerimi geýdim welin, janym dagyn
heziller edinäýdi, ylaýta-da, şabyrdap ýagyş ýaganda diýsene. Keltekçäm bilen
şlýapamyň tüýleri daş ýüzünde bolansoň, indi eger-eger eziljek aladam ýokdy.
Şondan soň, men özüme saýawan ýasanjak bolup, örän köp wagt hem-de zähmet sarp
etdim. Ol maňa näçe diýseň gerek bolýandygy sebäpli, otursam-tursam bar küýüm
şony nädip ýasamalydygynda boldy. Men Braziliýada saýawanyň nähili
ýasalýandygyny görüpdim, ol ýurtda jokrama yssy bolan çaglarynda adamlar hezil
edip saýawan göterýärdiler. Meniň ýaşaýan adam ekwator çyzygyna golaý bolansoň,
bu ýerdäki yssy howa Braziliýanyň çeni-çaky däldi. Kileň daşary çykmaly
bolýandygym üçin, saýawan hem ýagyşly, hem-de güneşli howada tüýs maňa gerek
zatdy. Men irginsiz hysyrdanyp, halys çigidim çaşanda, ahyrsoňunda saýawana
meňzeşräk bir alamaty tasa getirdim, aslynda synym oturar ýaly saýawan
ýasanýançam, iki-üç sany saýawana ýeterlik matadyr derini ber-bibat edipdim. Ýöne,
ahyrsoňy öz islegime kybap gelýän saýawan ýasamagyň hötdesinden geldim. Emma,
ony açyp-ýapmak görgi boldy. Saýawany diňe açyk durar ýaly edip ýasamak
boljakdy. Ýöne, şonda açyk saýawany diňe depäme tutup gezäýmesem, ony başga
hili ýanymda göterip biljek gümanym ýokdy. Beýdip, depäň saýawanly tentirekläp
94
ýörmek bolsa, ýeňil-ýelpaý iş däldi. Şeýle-de bolsa, ýaňky aýdyşym ýaly, men iň
soňunda özüme çemeliräk, açylyp-ýapylýanja bir saýawan edinmegi başardym. Onuň
daş ýüzüne tüýlek deri tutdum welin, ol indi misli gapynyň öňündäki bassyrma deýin
ýagyş suwlaryny bir ýaňa akdyryp goýberýärdi, meni günüň jöwzasyndan saýalap
serginlik berýärdi. Indi men tebit alýan ýalynly yssyda hem salkyn howadakydan has
arkaýyn gezelenç edip bilýärdim. Gerek bolmadyk wagty bolsa, ony ýapagadan,
goltuga gysdyraýmalydy.
Şeýlelikde, men adada wagtyhoşluk bilen agaýana ýaşap geziberdim. Men özümi
lükgeligim bilen Biribaryň eradasyna tabşyryp, Onuň takdyryna doly ten beripdim.
Bu ahwal meniň durmuşymy adamlar bilen ýaşanyňdakydan has gözelleşdiripdi,
haýsydyr bir adam-gara bilen gümür-ýamyr edişesim gelip, ýüregim gysan çagy
bolsa: — «Ýeri, öz oý-pikirlerim bilen içgin sözleşmek ýa-da hatda kalbym joşup, öz
dileglerimde (eger şeýle diýmek dogry bolsa) Hak bilen kelam alyşmak eýsem,
dünýäde adamzat jemgyýetiniň iň bir bagtyýar pursadyça ýokmy näme?» — diýip,
öz-özüme sowal bilen ýüzlenýärdim.
X BAP
Şondan soňky bäş ýylyň içinde, başymdan hiç hili üýtgeşik waka geçmedi. Ömrüm
şol bir ýerde, öňküje durkunda birsydyrgyn geçip durdy. Bir ýyla ýeterlik iýjegimi
öňünden ammara basyp goýmak maksady bilen arpadyr şaly ekmek, üzüm ýygyp,
kişmiş sermek we ş.m. ýyllyk işlerimiň, ýa bolmasa, gündelik awa-şikäre çykmak
ýaly gündelik endiklerimiň gapdaly bilen meniň esasy meşgullanan işim özüme
ýamaşgan bir gaýyk ýasanmak boldy. Men ahyrsoňunda ol gaýygy birkemsiz
timarlap, boldum etdim. Gaýygyň duran ýerinden kiçijik buhtajyga çenli giňligini
alty fut, çuňlugyny dört fut edip, uzynlygy ýarym mile dagy ýetjek bir ýapjagaz
gazdym-da, täze gaýygymy suwa goýberdim. Ozalky ýasan taýmylym deňze nädip
goýberjekdigim barada öňünden ölçäp-çenemändigim sebäpli, mähnet uly bolupdy.
Men elliki çarp ursam-da, ne-hä ony deňze çenli äkidip, ne-de ýap çekip, deňzi onuň
alkymyna getirip bilmän, halys ädim ýanansoň, indikime berk bolup, ikilenç gaýyk
ýasanymda özüme göz bolsun diýägedän, ony duran-duran ýerinde taşlap gaýtmaga
mejbur bolupdym. Dogrusy, men indiki gezekde deňze ýarym milden has ýakyn
zolagy ýer ýykyp gözlesem-de, gabarasy täze gaýyga kybap geljek agaç tapyp
bilmedim. Teýahyr üstünden baran agajymdan buhtajyga çenli aradaşlyk bolsa ýarym
mil töweregidi, şeýle-de bolsa, “kör hasasyny bir aldyr” diýleni, men ählije zady ýedi
ölçäp bir kesdim-de, mazaly änigine-şänigine ýetip, şol aralyga insizje ýap çekip
boljakdygyna ymykly göz ýetirdim. Şondan soň, ýene uly höwes bilen, diş-dyrnak
bolup, gaýygy ýasamaga girişdim. Gaýyk taýýar bolýança tas iki ýyllap diýen ýaly
irginsiz zähmet çekmeli bolan-da bolsa, men hiç hili zeýrenmän işledim.
Ahyrsoňunda açyk deňze ýüzüşe çykyp biljekdigime bolan umydym maňa gujurgaýrat berýärdi.
Emma welin, men çaklaňja gaýygym ýüzüşe taýýar bolan çagy, onuň ilkibaşda göz
öňünde tutan niýetimi amala aşyrmak üçin juda ejiz geljekdigine göz ýetirdim; diýjek
95
bolýanym, muňa münüp, kyrk mil gowrak uzaklykda salgymlap oturan gury ýer
bölegine çenli ýüzüp gitmäge bognum ysmady. Şeýlelikde, gaýygymyň kiçidigi
zerarly ol niýetimden gutarnykly el çekdim we dolanybam şonuň pikirini etmedim.
Emma, mende adanyň daşyndan aýlanyp çykmak barada täze hyýal peýda bolanda
guşgunym göterildi. Çünki, ozal gürrüň berşim ýaly, men pyýada ýöräp, adany kesip
geçip, onuň beýleki tarapyna baryp görüpdim; şol kiçijek syýahatymda duş gelen
açyşlarym bolsa, adanyň galan ýerlerine-de aýlanyp görmäge mende uly gyzyklanma
döredipdi. Ine, indi meniň öz gaýyjagym bardy we adanyň daş-töwereginden ýüzüşe
çykmak üçin ýüregim atygsap başlady.
Şol maksadymy amala aşyrmak üçin, men juda eserdeň oýlanyşyk bilen, gaýyga
kiçeňräk bogaldak dakdym we gämiden alyp gaýdyp, ammarda küdeläp goýan bölekbüçek ýelkenlerimden pugta ýörmeşdirip, ykjamja bir ýelken tikdim. Şeýlelikde, men
ýelkeni bolgaldakdan asdym-da, gaýygyň ýüzüşini barlap gördüm we onuň deňizde
biçak ajaýyp ýüzjekdigine magat göz ýetirdim. Şondan soň men gezelenç üçin
äkitmeli boljak azyk-owkadymy, gerek-ýaragymy, ok-därimi we gaýry zatlarymy
ýagyş-ýagmyrdan we deňiz suwunyň syçrantgysyndan goraglap, guruja saklamak
üçin gaýygyň öň we yz tarapyna iki sany guty, has dogrusy sandyjak ýasap, jebis
çüýledim. Men tüpeňimi salyp goýmak üçin, gaýygyň iç ýüzünden insizden uzyn
çukanak ýer oýdum. Ol çukanagyň üstüne-de tyrkyldadyp ýapaýar ýaly ýörite bir
gapajygy ýonup taraşladym welin, ine, indi tüpeňim çyg çeker diýip howatyr etmese
boljakdy.
Saýawanymy bolsa, gaýygyň yzky bölegine bogaldak ýaly edip mäkämläp goýdum
welin, ol misli telärjik kimin meni günden saýalady duruberdi. Ana şondan soň, men
mahal-mahal ýüzüşe çykyp ugradym, ýöne açyk deňze çykmaýardym-da, buhtajygyň
golaý-goltumynda köw-söw urýardym. Ahyr soňy, kiçijik şalygymyň degre-daşyny
aýlanasym gelip, halys ýüregim üzülip baransoň, men adanyň daşyndan ýüzüş
etmegiň pikirine mündüm. Şoňa laýyklykda, goşumy düwdüm-de, gaýygymy ýüzüşe
şaýlap başladym. Ýigrimi-ýigrimi bäş tegelek arpa çörek (has dogrusy, zagara)
diýermiň, tümmek bir piti gowurmaçlanan tüwi diýermiň (ol tüýs meniň höregimdi),
ýa bolmasa bir çüýşejik rom, ýarpy geçi diýermiň, birden ýene aw edäýmeli bolsam
diýip, ep-esli däridir seçme diýermiň, garasaý, gaýygy birkemsiz üpjün etdim.
Deňizçileriň sandygyndan alyp galan şinellerim okyjynyň ýadyna düşýän bolsa
gerek. Birini düşek, beýlekisini bolsa, gije ýatanymda ýorgan edinerin diýip,
şolardanam iki sanagyny gaýyga okladym.
Hökümdarlygymyň, ýa-da isleseňiz, ýesirligimiň altynjy ýylynda, noýabr aýynyň
altysy güni men ýüzüşe ugradym. Ýüzüş meniň çaklanymdan has uzaga çekdi.
Adanyň özi onçakly uly bolmasa-da, men onuň gündogar tarapyna golaýlanymda,
käsi suwuň aşagynda, käsi suwdan çykyşyp duran ulgam-ulgam gaýalyklaryň giden
bir ýalpaklygy emele getirip, iki liga çemesi aradaşlygy tutup, okeana bakan süsňäp
gidýändigine gözüm düşdi. Ondan aňyrlygyna bolsa, ürgün çägeli saý ýer ýarym liga
töweregi uzalyp gidýärdi. Şol dilkawdan aýlanyp geçmek üçin, açyk deňze tarap epesli ýüzüp, uly öwrüm etmeli boljakdym.
96
Men ilkibaşda şol ýalpaklygy görenimde, okeanyň jümmüşine baka näçeräk böwür
bermeli boljakdygymy çen urup bilmedim, üstesine-de, kenardan bir uzaklaşaýsam
yza dolanyp biljegim gümana bolansoň, kelebiň ujuny ýitirdim-de, kenara tarap
golaýlaşdym. Men ýola düşmänkäm, gämiden galan döwük bir leňňerden özümçeräk
bir labyr ýasap, gaýyga salyp goýupdym. Men, ana, şol labyry suwa taşladym-da,
gaýygy togtatdym.
Men labyryň tanapyny gaýyga göwnejaý oradym-da, elime tüpeňimi alyp, suwuň içi
bilen ýöräp, kenara çykdym. Şol golaýdaky beýik baýra dyrmaşdym welin, ol ýerden
ýaňky dilkaw edil eliň aýasy dek görnüp duran ekeni. Onsoň men ýüregime daş
baglap, dilkawy aýlanyp görmeli diýen netijä geldim.
Baýryň depesinde eglenip, deňze esewan edip durşuma, güýçli we diýseň çasly bir
akymyň gündogarlygyna bakan batly akyp, hatda gaýalyk dilkawa çenli gelip
ýetýändigini saýgardym. Men ol akymy birsellem üns berip synladym, sebäbi birden
şoňa düşäýsem, meniň üçin azda-kände hatarly bolmagy ahmaldy. Bady bilen bir
açyk deňze sary ykdyryp äkidensoň, ada dolanyp gelmegiň hyllalla boljagy göze
dürtülip durdy. Hernä, öňünden depä çykyp, saga-sola äňedenim bähbide çekipdir,
ýogsam aksaň akyp gidibermeli boljak ekeni. Asyl, şeýle akym adanyň beýleki
gapdalynda-da bar bolsa nätjek. Ýöne, ol has daşyrakdan akýardy. Mundan başga-da,
edil kenarýakanyň alkymynda girdap sebäpli köwlenip akýan biçak güýçli garşydaş
akym hem bar ekeni. Birinji akymdan aýlanyp geçmesem dagy alajym ýokdy, şonda
girdabyň garşydaş akymy meni kem-kemden kenara ýakynlaşdyrjakdy.
Men şol ýerde labyr taşlap, iki gün garaşmaly boldum, çünki gündogar, günortagündogar tarapdan hälki akymyň tüýs tersine güýçli şemal öwsüp, dilkawyň üstünde
aňňat-aňňat gomlar gopgun baryny turuzýardy. Şonuň üçinem, zarp bilen gelip urýan
tolkunlardan ýaňa kenara golaýlar dagy eder ýaly däldi, daşyraga ýüzseňem akym
elesledip, enter-pelegiňi öwürjekdi.
Ikinji gije harasat kiparlap, deňze asudalyk aralaşdy welin, men ertesi ir säher bilen
täzeden ýola düşdüm. Emma welin, meniň bu geleňsiz hereketim ähli howul-hara,
gögele dargalar üçin tüýs sapak alarlyk boldy. Sebäbi dilkawa ýetenim hem şoldy
welin, heniz kenardan gaýygymyň boýuça-da daşlaşyp ýetişmänkäm, elhenç çuňluga
we harazyň gatlasy ýaly eýmenç hokurdap akýan çasly akymyň ortarasyna baryp
düşdüm. Akym gaýygymy şeýle bir okgunly akdyryp ugrady welin, hernäçe
synanyşsam-da, ony akymyň ugrundan çykaryp bilmedim. Şol aralykda, men çep
tarapymdaky girdabyň garşydaş akymyndan barha we barha uzaklaşýandygymy
gördüm. Maňa kömegi deger ýaly şemal hem öwüsmeýärdi, arrygyňy gynap,
kürekläniňdenem üýtgeşik haýyr ýokdy. Men “indi barysy gutardy” diýip, dünýäden
tamamy üzeňkirläp ugradym; sebäbi adanyň iki ýakasynda-da çasly akýan akym
bardy we men birnäçe liga aňyrda olaryň ýaňadan birleşjekdigini misli aýnada gören
ýalydym. Ana, onsoň şony tepbediň okalyp, gelmez ýola gitdigiň hasap edäýmelidi!
Şol iki arada, bu ýagdaýdan halas bolmak üçin hiç hili çykalga-da tapmaýardym.
Indi, ardurja heläk boljagym şübhesizdi, muňa asuda çaýkanyp ýatan deňiz däl-de,
eýsem açlyk sebäp boljakdy. Dogrusy, men kenarda ullakan pyşdyl tapyp, zordan
göterip, gaýygyň içine taşlapdym. Ondan başga-da, men toýun küýzelerimiň birini
97
süýji suwdan dolduryp, ýanyma alypdym. Emma welin, müňlerçe liga ýüzseň-de,
ada-ýenä gabat gelip bolmajak, aňyrsyna-bärsine göz ýetmeýän bu uçsuz-gyraksyz
okeanda ykdyrylyp ýören bedibagta ojagazyň näme ýok bolsun diýsene?!
Şonda, men adamzat oglunyň şum täleýini öňküsindenem bäş esse beter etmegiň
Allanyň huzurynda nähili ap-aňsat işdigine anyk göz ýetirdim. Çolaja, tukat
adajygym indi gözüme ýeriň ýüzündäki iň ajaýyp mesgen bolup görünýärdi.
Göwnüm şo taýyk ýamaşgan dolanyp barmagy näler telwas edýärdi. Men naýynjar
halda, ada bakan iki elimi uzadyp: «Eý, sahawatly çöl-beýewan!» — diýip, delmuryp
gygyrdym. — «Indi hiç haçan saňa gözüm düşmez. Wah, edenim bar bola, men bir
iki jahan owarrasy şormaňlaý, ýeri, nirä alakjap barýaň diýsene?». Soňra men öz
gadyrbilmez häsiýetimi teýeneläp ugradym; ýekelikden zeýrenip, hüňür-süňür edip,
goýar ýerde goýmazdym; a, indi bolsa, şol kenara barmak üçin tutuş dünýe malyndan
geçmäge taýýardym! Adam pahyr çig süýt emen-dä, ömür edähedidir, tä has beterine
duşaýýança gününden närzadyr, elindäki eşretleriň hözirine diňe olary elden
aldyransoň düşünýändir. Aýdyşym ýaly, ýüzümi üç ýuwlan ak esgä döndürip, nähili
hopugandygymy aýdar-diýer ýaly bolmady. Mähriban adajygymdan (indi ol maňa
şeýle görünýärdi) daşlaşyp, ümmülmez okeanyň jümmüşine tarap eýýäm iki liga
töweregi ygyp gidipdim. Boljak iş bolup, suw seňrikden agypdy, yza dolanmakdan
ymykly el üzüpdim. Şeýle-de bolsa, men halys sütünim süýnüp, tapdan düşýänçäm
aldygyna kürek işledip, gaýygymy demirgazyk tarapa, ýagny, häzirki akymyň
garşydaş akyma galtaşýan tarapyna ugrukdyrdym. Günortan bolup, gün dik asmandan
agyp başlan çaglary, göwnüme bolmasa, günorta-gündogar taýdan gelýän edaja
öwüsgin ýüzümi sypap giden ýaly boldy. Muňa meniň biraz süňňüm ýeňläp, keýpim
göterildi. Ylaýta-da, ol şemal güýjäp, ýene ýarym sagatdan mylaýym ýele öwrülip,
batly şuwlap başlanda nähili şatlanandygymy bir görsediňiz. Şol çaka deňiç men
eýýäm adadan allaowarra uzaklaşypdym; eger şonda sähelçe ümür göterilip, howa
bulutlanan bolsady, onda ugrumy ýitirip, çem gelen tarapa ygyp gidibermeli
bolardym, sebäbi kompasym gaýykda däldi. Adany bir gözden ýitiräýdigim, gaýdyp
onuň haýsy tarapda ýerleşýändigini biljek umydym ýokdy. Ýöne Hudaý diýen ýerim
bar bolarly — arassa asmanda kir-kimir ýokdy. Onsoň men hasyr-husur bogaldagy
dikeldip, ýelkeni galdyrmak bilen boldum-da, akymdan sypmak üçin, başardygymdan
demirgazyga bakan ýüzmäge synanyşdym.
Bogaldagy dikeldip, ýelkeni galdyrdym welin, men gaýygym ýüzüp başlan dessine,
suwuň aýna ýaly ýaldyrap duruşyndan çen urup, akymyň lummurdysynyň üýtgäp
başlandygyny gördüm. Sebäbi akymyň güýçli ýerinde suw bulançak bolýar. Men
suwuň durulygyny siňe synlap, akymyň, hakykatdan hem, bir sebäp bilen gowşap
ugrandygyna göz ýetirdim. Biraz salym wagt geçensoň, men ýarym mil çemesi
gündogar tarapda, deňiz tolkunlarynyň geriş-geriş gaýalyklara baryp urulýandygyny
saýgardym. Görüp otursam, ol gaýalyklar akymy ikä bölýär ekeni. Bölünen akymyň
esasy goly gaýalary demirgazyk-gündogarda galdyryp, günorta tarapa akýardy.
Beýleki gol bolsa, gaýalardan yzyna serpigip, güýçli girdap döredýärdi-de, ýaňadan
demirgazyk-günbatar tarapa diýseň çalt şaglap akýardy.
98
Meniň nähili şatlanandygyma, megerem, diňe jelladyň kündesine münüp, boýny
syrtmakly durka günäsi geçilen, ýa-da ganhor garakçylaryň elinden ahyrky pursatda
halas edilen, ýa bolmasa, şol zeýilli islendik bir apatdan sag-aman başyny gutaran
adamlar düşünse gerek. Gaýygymy girdabyň emele getirýän ýaňky garşydaş
akymyna girizen pilläm, begenjimden ýaňa ernim bir ýere gelmän, hut uçaýjak
bolşumy bir görsediňiz! Men barha güýjeýän ugurdaş ýele edil çaga ýaly begenip,
ýelkeni pasyrdadyp açdym welin, şadyýanja ýelkenim şolbada gübürdäp çişdi we
gaýygym garşydaş akymyň güýçli daşgynyna goşulyşyp, mähriban adajygyma bakan
zymdyrylyp ýola düşdi.
Garşydaş akym meni ada bakan bir liga çemesi ýakynlaşdyrdy, ýöne akymyň meni
ilki okeana ykdyryp äkiden ýerine däl-de, şonuň iki liga töweregi demirgazygyna
getirdi. Şeýlelikde, men ada golaýlaşan wagtym, başdaky ýüzüşe çykan ýerimiň göni
ters tarapyna — adanyň beýleki ujuna baryp düşendigime göz ýetirdim.
Şol garşydaş akymyň kömegi bilen bir liga töweregi ýol geçenimden soňra, ol kemkemden paýawlap, pessaýlady-da, meni mundan aňryk öz başyma goýdy. Şeýdip,
men iki sany uly akymyň, ýagny meni okeana sürüp äkiden günorta akym bilen bir
liga beýle ýanymdaky demirgazyk akymyň aralygynda, adanyň gara-görnüminde,
eliň aýasy ýaly tekiz, imi-sala deňizde sopbaş özüm galdym oturyberdim. Şemal
henizem öwsüp duransoň, men gaýygymy göni ada tarap burdum, emma, hälki
tizligim indi ep-esli haýallapdy.
Öýlän sagat dört uçurlary, entek adadan bir liga daşlykda ýörkäm, şu külpedi
başymdan inderen, ýokarda suratlandyryşym ýaly, günortalygyna uzalyp gidýän,
belanyň körügi bolan şol gaýalyk dilkawyň, akymy has günorta bakan sowup,
demirgazyk tarapda, başga bir garşydaş akym döredýändigini anykladym. Ol akym
demirgazyga bakan towlanyp-towlanyp, örän çasly akýar ekeni, ýöne her niçik-de
bolsa, ümzügim günbatara bolansoň, onuň bilen ýolum ugurdaş düşmeýärdi. Onsoň,
men güýçli öwüsýän ýelden peýdalanyp, demirgazyk-günbatara tarap ýaý berägede,
şol akymyň ortarasyndan parran böwsüp geçdim. Ýene bir sagat töweregi wagtdan,
kenaryň bir mil golaýyna, deňziň asudaja ýerine aralaşdym we hä diýmän gury ýere
aýak basdym.
Men çägelik kenara aýagym galtaşan badyna, dyzyma çöküp, meni halas edendigi
üçin Şany beýik Allatagala alkyş okap, şükür etdim-de, bu adadan gaýykly gaçyp
gutulmak baradaky ähli hyýallarymdan el çekmegi pugta ýüregime düwdüm. Soňra,
ýanymda galanja azyk-owkadym bilen ýürekselik edindim-de, gaýygymy
kenarýakada şahalary suwa degäýjek-degäýjek bolup, egrelişip oturan bir topbak
agajyň aşajygyndaky bukuja ýere salyp ýygşyrdym. Uzaga çeken ýüzüşiň
argynlygyndan ýaňa halys lejim çykansoň, men bir gapdala gyşaryp, süýji uka
gitdim.
Men oýananymdan soň gaýygym bilen nädip öýe dolanarkam diýip, uly alada
galdym. Uçugymy alyp, biçak gözüm gorkansoň, gelen ugrumdaky howp-hatarlara
indi juda beletdim. Beýleki ugra, ýagny adanyň günbatar tarapyna bolsa, meniň asla
beletçiligim ýokdy. Ikilenç bir kelkelä-de eger-eger başymy sokjak gümanym ýokdy.
Şeýlelikde, gün dogup, jahan ýagtylansoň, men günbatar ýakany syryp, öýe bakan
99
ýöremeli diýen netijä geldim. Men soňundan işim düşen mahaly gelip münmegi
hyýal edip, öz fregatymy arkaýyn goýup gider ýaly, howpsuzja buhtajyk gözläp,
adanyň boýuna esewan edip ýola rowana boldum. Ýakany syryp, üç mil çemesi ýol
ýöränimden soň, men diýseň ajaýyp bir aýlagjygyň üstünden bardym. Ol aýlagjyk bir
mil töweregi adanyň jümmüşine aralaşyp gidýärdi, onuň barha çürelip gidýän insizje
künjegine bolsa, bir kiçijik çeşme gelip guýulýardy. Men şol ýerde tüýs meniň
gaýygym üçin elin niýetlenip gurlana çalym edýän örän imi-sala düşlegjik bardygyny
gördüm. Gaýygymy şo taýyk getirip, göwnejaý berkitdim-de, haýsy jelegaýa gelip
düşendigimi biljek bolup, kenara çykdym.
Görüp otursam, bu ýer şol bir wagtlar pyýadalap gelip giden ýerime juda ýakyn eken.
Onsoň diňe tüpeňimi hem-de günüň gyzan tamdyr ýaly laplaýan epgeginden
goranmak üçin saýawanymy aldym-da, niredesiň öýüm diýip ýola düşdüm.
Deňizdäki galagoply syýahatymdan soň, indi maýdaja ädimläp, seýran edip barmak
göwnüme juda hoş ýakýardy. Men agşamara jülgedäki telärli howlyma baryp ýetdim.
O taýda hemme zat duran-duran ýerinde, gülala-güllük ekeni, çünki men tokaýdaky
bu öýümi hemişe gül pürkülen ýaly, örän tertipli saklaýardym.
Men agaç haýatdan aşyryldym. Ýadawlyk zerarly halys endam-janym syrkyrap
duransoň, bir salym bilimi ýazaýyn diýip, haýadyň kölegesine süýnen badyma uka
gitdim. Näçe wagt ýatanymy bilemok, ýöne, ynha, «ýatanyň üstüne turan gelmesin»
diýlişi ýaly, ukynyň alasarmygynda kimdir biriniň «Robin, Robin, Robin Kruzo!
Görgüli Robin Kruzo! Sen nirede Robin Kruzo? Hany sen? Nirede gezip ýörsüň?» —
diýen sesine allaniçigsi bolup, hopugyp oýandym. Meniň gökden düşen ýaly nähili
aňk-taňk bolandygymy göz öňüne bir getiriň.
Irden salkyn gaýygy kürekläp, günortandan bärem paý-pyýada ýol geçip, mazaly
lütüm çykansoň, men birbada agyr ukudan açylyp bilmän, äm-säm bolup oturşyma,
kimdir biri düýşüme girendir öýtdüm. Ýöne ýaňky ses «Robin Kruzo, Robin Kruzo»
halys tükezzibana tutup, goýar çende goýmady welin, men huşuma gelip başladym.
Şolbada-da depe saçym düýrügip, tarsa atylyp turdum. Gözlerimi elek-çelek edip,
töweregime bakajaklap görsem, asyl, haýatyň üstünde joňkarylyp, totujygym oturan
bolsa nätjek. Men ýaňky hetjikläp oturanyň şol garagoldygyna derrew düşündim.
Sebäbi, men totuguşum bilen şonuň ýaly naýynjar dilde gürleşýärdim, oňa şol hili
sözleri öwredýärdim. Ol bu jümleleri tiz ýat tutýardy we meniň barmagymda
hekgildäp oturyşyna, çüňküni ýüzüme ýakynlaşdyryp: «Görgüli Robin Kruzo! Hany
sen? Nirede gezip ýörsüň? Bu ýere nädip düşdüň?» diýen sözleri we ýene şoňa
meňzeş öwreden zatlarymy aýdyp gygyrýardy.
Ýöne, men onuň totuguşdygyna, başga hiç kim bolup bilmejegine göz ýetirenimden
soň hem, esli wagtlap aýňalyp bilmedim. Men, ilki bilen, totuguşuň bu ýere nädip
gelendigine, ondan soň, başga bir ýere däl-de, näme üçin şu telärli howla gelendigine
haýran galdym. Şeýle-de bolsa, ýaňky sesiň eýesiniň Totujadan başga hiç kim
däldigini bilip, ýüregim ynjaldy. Onsoň oňa bakan elimi uzatdym-da: «Totuja» diýip,
adyny tutup çagyrdym. Göwnaçyk guşjagaz uçup gaýtdy-da, edähedi boýunça, başam
barmagyma gonup, meniň bilen gepleşmäge başlady: «Görgüli Robin Kruzo! Men bu
100
ýere nädip düşdüm? Öň nirede boldum?». Ol meni täzeden görenine örän şatlanan
bolarlydy, onsoň men onam alyp öýüme gaýtdym.
Şunluk bilen deňizdäki gezelenjimi belli-başly soňlap, köp günläp öýde demimidynjymy aldym we başymdan geçen howply ýagdaýy inçeden yzarlap, ymykly
ölçerip-dökdüm. Gaýygym adanyň bu gapdalynda bolan bolsady, şowuna düşäýjek
ekeni; ýöne, ony getirmegiň hiçhili ugur-ýoluny tapyp bilmedim. Adanyň gündogar
kenaryna indi düşüş bolamsoň, dagy-duwara şol tarapdan ýüzüp geçmek hyýalym
ýokdy. Ol barada sähelçe diňirgendigim, inim jümşüldäp, ganym gaçyberýärdi.
Adanyň günbatar tarapy barada aýtsam, o taýynyň nä jüre ýerlerdigine men
düýbünden näbeletdim. Emma welin, eger akym gündogar tarapdaky ýaly güýçli
akýan bolsa, onda ýene-de adadan daşlaşyp, açyk okeana ygyp gitmek howpunyň
ýüze çykjagynyň ujy iki däldi. Şeýlelikde, men şol iňkis bilen, gaýyksyz oňňut
etmäge kaýyl boldum, ýogsam ony ýasaýançam, ençeme aýlap gijämi gündiz edip,