Robinzon Kruzo - Turkmen - 42

Men bu görnüşe seredip, nämäniň-nämedigine düşünmän, äm-säm bolup durdum.
Anna iňlisçe çalgyrtlap: «Waý, hojaýyn! Seret, iňlislerem ýabanylar ýaly adam
iýýär» diýende, men oňa: «Näme, Anna, sen olar ýesirleri iýer öýdýäňmi?» diýip
ýüzlendim. Ol «Hawa, iýerler» diýip, ýüzüme dikanlady. «Ýok, iýmezler. Ýöne
öldürerlermikä diýip gorkýan. Olaryň adam etini iýmejeginden gaty arkaýyn bol»
diýip, men ony köşeşdirdim.
Aslynda, meniň özüm näme bolup geçýändigine düşünmän durdum, ýöne bu elhenç
görnüşden ýaňa galpyldap, islendik pursatda bir ýesiriň öldürilmegine garaşýardym.
Birdenkä, men bir näkesiň ullakan gamany ýa-da deňizçiler aýtmyşlaýyn, gylyjy
ýokaryk göterip, ýesirleriň birini çapmaga hyýallanýandygyny gördüm. Ol görgüliniň
şalkyldap ýere ýazylaryna garaşyp, gorkudan ýaňa haýygyp, bütin endam-janym
gurap galan ýaly boldy. Men ispanyň hem-de ýaşuly ýabanynyň ýanymda ýokdugyna
biçak ahmyr edýärdim. Garakçylaryň elinde tüpeň ýokdugyny görüpdim, şonuň
üçinem, olara görünmän, ok atym aralyga ýakynlaşyp, ýesirleri halas etmegiň alajyny
gözleýärdim. Ýöne meniň kelläme başgaçarak bir pikir geldi.
Men ol üç adama örän ýowuz daraşýan bihaýa deňizçileriň, hamana diýersiň, degredaşy synlajak bolýan ýaly, adanyň dürli künjeklerine ylgaşlap başlandyklaryny
gördüm. Olar gitmänkäler, ýesirleriň el-aýaklaryny çözüp, özbaşlaryna galdyrdylar.
Olaryň üçüsem çök düşüp, gam laýyna batyp, näumyt halda otyrdy.
Bu ahwaly synlan mahalym, şu ada ilki gelip düşenimde, dumly-duşa garamaga
başlaýşym, öz-özümden göwnüm geçip, lapymyň keç bolşy, gorkudan ýaňa gözlerimi
elek-çelek edip, kellämde elhenç pikirleriň köwsarlaýşy, ýyrtyjy haýwanlar düýtmüýt edäýmesin diýen howatyr bilen uzakly gijäni agajyň üstünde geçirişim
hakydama geldi. Meniň şol gije şu günki güne deňiç uzak wagtlap öz günemamy
dolamagyma ýaran gämini Hudaýyň harasat we daşgyn arkaly adanyň golaýyna
getirjeginden bihabar bolşum ýaly, ol üç biçäräniň hem halas bolmagynyň nähili
ýakyndygyndan, täleýleri ters gelip, ähli umytlaryndan el üzüp oturan şu
pursatlarynda, aslynda, özleriniň nähili elin, howpsuz ýagdaýdadygyndan habarlary
ýokdy. Ine, biziň geljegi bar saýgaryp bilşimiz. Dogrusyny aýtsaň, älem-jahany
ýaradan Biribardan umyt üzmezlige, Oňa hemişe arkaýyn bil baglamaga örän köp
sebäp bar. Ol öz bendelerini hiç haçan bütinleý bialaçlykda goýmaýar. Iň çökder
ýagdaýlarda hem adamlaryň şükür etmegine esas bolarlyk bir zat hökman
tapylýandyr. Hatda öz heläkçiligimiz hökmünde görýän bir zadymyz, aslynda, halas
bolmagymyzyň serişdesi bolup çykýar.
Garakçylaryň kenara çykan pursady daşgyn dowam edýärdi. Olar daş-töweregiň
näjüre ýerdigini biljek bolup, onda-munda selpeşip ýörüşlerine, gaýtgyn başlaýança
370
bar wagtlaryny bihuda geçirdiler. Indi, suw yza çekilensoň, olaryň barkasy çägesöw
saýlyga batyp galyberipdi.
Olar barkasda iki sakçy goýupdyrlar, görüp otursam, olaram içip bilen brendisini içip,
uklap galan eken. Bolsa-da, sakçylaryň ukusy ýeňilrägi oýanyp, barkasyň bir özi
gozgardan has ymyklyrak batandygyny gördi-de, golaý-goltumda kaňkaşyp ýören
ülpetlerine gygyrdy. Olar çakylygy eşiden batlaryna duran-duran ýerlerinden eňşip,
barkasyň daşyna üýşdüler-de, ony suwa bakan iteklemäge başladylar. Ýöne barkas
örän agyr bolansoň, kenarýakanyň ykyrdap duran gyrmançak çägesinde ol
gurrumsaklaryň biderek arrygyny gynany galdy.
Şeýle bolansoň, garakçylar ertirki günüň gamyny iýmeýän hakyky deňizçiler kimin,
barkasly işi biryana goýdular-da, ýene adada köw-söw etmäge dagadylar. Olaryň
biriniň barkasda oturan garakça, iňlisçeläp gaty sesi bilen: «Ýeri, bolýar eken-dä,
Jim! Daşgyn başlansoň, onuň özem, baý, ýüzer-ä» diýip gygyrýandygy gulagyma
ildi. Şeýlelikde, bularyň öz ildeşlerimdigi baradaky esasy çaklamam doly ýerine
düşüpdi.
Tutuş şol wagtyň dowamynda men ýerimden gozganman durdum. Baýryň
depesindäki gözegçilik nokadymdan başga hiç bir ýere butnamaga bognum
ysmaýardy. Howlymy şeýle ygtybarly edip gurandygyma öz ýanymdan begenmekbegenýärdim. Daşgyn başlap, barkas ýüzýänçä, iň bolmanda, ýene on sagat gerek
boljakdygy bellidi. Oňa deňiç garaňky gatlyşjakdy, onsoň men olaryň hereketlerini
yzarlap, gep-gürrüňlerini arkaýyn diňläp biljekdim.
Şol ikarada men ýene öňki sapardaky ýaly çaknyşyga taýýarlyk gördüm, ýöne bu
gezekki duşman ýabanylaryň çaky däldigi sebäpli, has ätiýaçly hereket edýärdim.
Menden tälim alyp, ussat mergen bolup ýetişen Anna hem ok-ýaragyny taýýarlamagy
buýurdym. Özüm iki sany aw tüpeňini aldym, oňa-da üç muşketi tutdurdym. Meniň
daş sypatym diýseň hyrsyz görünýärdi — geçi derisinden tikilen haýbatly ýapynjamy
geýnipdim, kellämde ozal gürrüň beren äpet başgabym, bilimde ýalaňaç gamam
bardy, kemerime iki sapança gysdyrylgydy. Elimdäki tüpeňleri egnime atyp
barýardym.
Ýaňky aýdyşym ýaly, niýetim — garaňky düşýänçä hiç hili synanyşyk etmezlikdi;
ýöne Gün süýrdepä çykan mahaly, günortan sagat ikilerde, garakçylar tokaýyň içinde
çar ýana pytrap, çaklaýşym ýaly, hersi bir ýere süýnüp ukladylar. Gaýgydan ýaňa
gözlerine uky gelmedik ýesir görgüliler bolsa menden çärýek mil uzakda, ullakan bir
agajyň kölegesinde otyrdy. Göräýmäge, olar beýlekileriň göz ýeterinden daşdady.
Şeýle bolansoň, olara görnüp, hal-ahwallaryny soraşdyryp görmegi ýüregime
düwdüm. Haýal etmän, hälki aýdan keşbimde şol agaja tarap ýola düşdüm, meniň
garagörnüm yzymdan bolsa, büküdikläp Anna gelýärdi. Ýöne onuň ok-ýaragy ýetik
hem bolsa, daşky sypaty edil meniňki ýaly eleşan däldi.
Men başardygymdan görünmejek bolup, ýesirleriň golaýragyna bardym. Soňra meni
görüp ýetişmänkäler öňürtdim-de, sesimi gataldyp, ispança: «Jenaplar, siz kim
bolarsyňyz?» diýip seslendim. Ýesirler «wäh» diýlen ýaly, laňňa ýerlerinden turdular.
Meniň sypatyma gözleri düşüp, aljyraşyp, aňk-taňk boldular. Olar jogap berenden-ä
geçen, gaýtam, ýaňy bir iňlisçe geplejek bolan pilläm, aňyrlygyna bakan ökjäni
371
götärli göründi. Men «Jenaplar! — diýip, söze başladym. — Menden gorkup
oturmaň. Belki, beýle waka bolar öýdüp güman hem eden dälsiňiz, ýöne bu duran
siziň dostuňyz». Olaryň biri şlýapasyny çykardy-da: «Onda siz göni gökden inen
bolmaly, sebäbi biziň ýagdaýymyz adam kömek ederden çökderräk» diýip, agras
jogap berdi. Men: «Elbetde, ähli kömekler Biribardan gelýär. — diýip, sözümi
dowam etdim. — Size nähili kömek etmelidigini öňüňizde duran kesekä
düşündirseňiz niçik bolarka? Görýän welin, halyňyz juda harap bolarly. Men sizi
kenara aýak basan pursadyňyzda gördüm. Ýanyňyz bilen gelen näkeslere
ýalbarşyňyza, olaryň biriniň sizi öldürmek üçin gylyç syranyna gözli şaýat boldum».
Gözlerinden boýur-boýur ýaş syrygýan ol görgüli galpyldap durşuna: «Eý, Hudaý,
meniň bilen gürleşip duran kim? Sen hakyky adammyň ýa gökden inen perişdemiň?»
diýip, maňa ýüzlendi. Men oňa: «Jenap, arkaýyn bolaýyň, menem özüňiz ýaly adam
— diýip jogap berdim-de, sözümi dowam etdirdim. — Eger Hudaý sizi halas etmek
üçin perişde iberen bolsady, onda onuň ebti-başy meniňkiden ibalyrak bolardy, okýaragy hem meniňkiler ýaly bolmazdy. Şonuň üçinem ýaýdanyp oturmaň, men adam,
özümem iňlis. Başarsam, size kömek etmekçi. Görşüňiz ýaly, meniň ýanymda diňe
hyzmatkärim bar, ýöne biziň ýaragymyz ok-därimiz ýetik. Çekinmäň-de aýdyberiň,
size kömegimiz degermi? Onsoňam bu ýagdaýa nädip düşdüňiz?».
Ol: «Ganhorlarymyz şu töwerekde ýatyrka, ýagdaýymyzy size jikme-jik
düşündirmäge wagt bolmaz — diýip gepläp ugrady. — Gepi uzaldyp oturmaýyn,
men şol duran gäminiň gämibaşysydym. Meniň ekipažym gämide topalaň turuzdy.
Bu ganhorlara ýalbar-ýakar, höre-köşe edip, janymy zordan halas etdim. Onsoň olar
meni şu iki adam bilen bilelikde bu çola ýere taşlap gitmäge razy boldular. Bularyň
bir-ä meniň kömekçim, beýlekisem ýolagçy. Bu adada janly-jemende bardyr öýtmän,
ajalymyza garaşyp otyrdyk. Indem näme edip-näme goýjagymyzy bilemzok» diýip,
ol sözüni soňlady.
Meniň ganym depäme urdy: «Hany şol gurrumsaklar? Olaryň nirä siňenlerini
bilýäňizmi?» «Hanha, ho taýda ýatyrlar — diýip, gämibaşy tokaýyň içindäki gür
agaçlyga bakan elini uzatdy. — Olar bizi görüp, gep-gürrüňimizi eşidendirler öýdüp,
şu wagt ýüregim agzymdan çykyp gelýär. Eger şeýle bolaýsa, onda olar bizi diri
goýmazlar».
«Olaryň tüpeňi barmy?» diýip, men sowal berdim. «Diňe iki sany tüpeňi bar, olaryň
birini barkasda goýdular» diýip, gämibaşy jogap berdi. «Örän ajap! — diýip, men bu
jogaba begendim. — Galan işi maňa goýuň. Görýän welin, topalaňçylar şu wagt süýji
uka giden ýaly. Olary birýan ujundan pürreläp çykmak işiň aňsady. Ýöne olary ýesir
alaýsak, niçik bolarka?» Muny eşiden gämibaşy olaryň arasynda iki sany ýolýitiren
näkesiň bardygyny, olaryň ganyny geçmegiň howply boljakdygyny aýtdy. Gämibaşy
şol ikisiniň merkini berip bolsa, beýleki deňizçileriň hemmesiniň öz borçlaryna
boýun boljagyna biçak ynanýandygyny aýtdy. Men ondan şol ikisini görkezmegini
soradym. Ol maňa munça uzak aralykdan ol ikisini saýgaryp bilmejegini, ýöne men
näme buýruk bersem, akgöwünlilik bilen berjaý etmäge taýýardygyny mälim etdi.
«Ýeri, bolýa! — diýip, sözümi dowam etdim. — Olar oýanmaz ýaly, bu ýerden
uzagraga gideliň. Näme etjegimiz barada şol ýerde bir çukura tüýküreris». Onsoň
372
olaryň üçüsem göwünjeňlik bilen yzymyza düşüp, tokaýyň topalaňçylara
görünmeýän gür ýerine çenli gaýtdylar.
Men ýene gämibaşa ýüzlenip: «Diňläň, jenap! — diýdim. — Eger sizi halas etmäge
töwekgelçilik etsem, onda siz meniň iki şertime razymy?» Men entek şertlerimi
aýdyp ýetişmänkäm, gämibaşy özüniň hem-de, eger alyp bilsek, öz gämisiniň her bir
jähetden meniň buýrugyma we görkezmelerime tabyn boljakdygyny, bardy-geldi,
gämini ele geçirip bilmesek, onda özüni dünýäniň haýsy çetine ibersem-ibereýin,
meniň üçin ýaşap, meniň üçin jan berjekdigini tekrarlady. Onuň ýanyndakylar hem
şol zatlary aýtdylar. Onsoň men «Bolýar! — diýdim-de, sözümi dowam etdirdim. —
Meniň şertim şular: birinjiden, şu adada meniň ýanymda bolan wagtyňyzda, hiç bir
mesele boýunça özüňizi ygtyýarly diýip hasap etmäň. Eger size tüpeň bersem, islän
çagym olary yzyna tabşyryň. Şu adada maňa degişli islendik zat ýa-da özüm barada
betniýetli pygyllara ýüz urmaň. Bir diýenimi iki gaýtalatman berjaý ediň. Ikinjiden
bolsa, eger gämini ele salmagyň hötdesinden geläýsek, onda meni hem-de
hyzmatkärimi nyrhyny töletmän, Angliýa alyp gidiň».
Gämibaşy meniň bu akylly-başly talaplarymy doly berjaý etjekdigi, onuň üstesine,
tutuş ömrüni maňa bagyş edip, tä peýmanasy dolýança, her bir pursatda maňa
minnetdar boljakdygy barada ant baryny içip, wada berdi.
«Onda, näme, urşuň geňeşi ýok — diýip, men söz nobatyny aldym. — Ine, size üç
sany muşket, ine-de, däri bilen ok. Hany, indi, aýdyň bakaly, biz nähiliräk hereket
etsek gowy bolar?». Gämibaşy elinden geldiginden minnetdarlyk baryny bildirip,
özleriniň meniň agzyma garaýandygyny aýtdy. Onsoň men: «Näme edenimizde-de,
töwekgelçilik uly. Meniňçe, iň gowusy, olar şindi uklap ýatyrkalar üstlerini basalyňda, barymyz bilelikde ot açalyň. Ok degip, ölen-ä öler, ölmän galanlaryna-da boýun
egmekligi teklip ederis. Kime ok degjegini bolsa, Biribaryň takdyryna goýalyň»
diýip, kellämdäki pikiri beýan etdim.
Gämibaşy biçak sypaýyçylyk bilen, mümkin bolsa, gan dökmezligiň
tarapdarydygyny aýtdy. Emma gämide topalaň başladan şol iki haramzadany
sypdyrmaly däldigini hem nygtady. Eger gaçyp sypaýsalar, onda olaryň gämä baryp,
tutuş ekipažy üstümize süräge-de, hemmämiziň ýogumyza ýanjakdygy, hakykatdan
hem, görnüp durdy. «Onyň dogry-la! — diýip, men ýene öz pikirimi öňe sürdüm: —
Zerurlyk meniň mamladygymy görkezýär, sebä­bi biziň halas bolmagymyzyň şundan
başga çykalgasy ýok ahyryn!» Şeýle-de bolsa, gämibaşynyň, barybir, gandöküşiklige
göwnemeýändigini görüp, men oňa özleriniň gidip, näme edesleri gelse, şony
etmeklerine rugsat berdim.
Şeýdip, gepleşip durkak, biz käbir deňizçileriň oýanyp ugrandygyny aňdyk, bahym
olaryň ikisi ýerinden turdy. Men gämibaşydan «Olar şol pitne turuzanlarmy?» diýip
soradym. Ol «Ýok» diýip jogap berdi. Men: «Onda olar gaçsa gaçybersin, belkem,
halas bolmaklary üçin olary Biribaryň özi oýarandyr — diýip, sözümi dowam
etdirdim. — Ýöne beýlekiler gaçyp sypaýsa welin, onda günäsi siziň boýnuňyza
bolar».
Gämibaşy şol söze gylawlanyp, özüne uzadan muşketimi eline alyp, biline-de
sapançany gysdyrdy we elleri muşketli iki ýoldaşyny öňüne düşürip, topalaňçylara
373
baka ýöräp ugrady. Ýaňky oýananlaryň biri öňden barýanlaryň aýak sesine üşerilip,
dikeldi-de, daş-töwerege göz aýlady. Ol ätmerläp gelýän eli ýaragly pyýadalary
göreninden, uly gykylyk edip, ýatanlary örüzmäge synanyşdy, ýöne ol gaty gijä
galypdy. Ol ýaňy bir gygyranda gämibaşynyň kömekçisi bilen ýolagçy eýýäm mäşäni
gysyp ýetişdi. Gämibaşy pähimli hereket edip, öz tüpeňini atman saklandy. Kömekçi
bilen ýolagçy esasy topalaňbaşçylary örän gowy nyşanalap atan eken — olaryň biri
şobada takga jan berdi, beýlekisi bolsa agyr ýaralandy, ýöne onuň heniz jany bardy.
Onsoň ol entirekläp ýerinden galdy-da, janhowluna haraý isläp, öz ülpetlerine
gygyrdy. Gämibaşy onuň ýanyna bardy-da, indi kömek sorardan giçdigini aýdyp:
«Sen gowusy, eden etmişiňi bagyşlamagy üçin Biribara ýalbar» diýägede, garakça bir
agyz geplemäge-de maý bermän, muşketiň gundagy bilen kellesine jaýdar
gülçüldedip, ony ýere ýazdy. Ýene üç deňizçi galypdy, olaryňam biri gyltyzrak
ýaralanypdy. Oňa çenli men hem ol ýere baryp ýetdim. Ol üçüsi üstlerine abanýan
howpy görüp, indi garşylyk görkezmegiň peýdasyzdygyna düşündiler-de, rehim
etmegimizi sorap ýalbaryp ugradylar. Gämibaşy öz dönükligine puşman
edýändiklerine kepil geçip, gämini täzeden basyp almaga hem-de ony yzyna —
Ýamaýka adasyna alyp gitmäge tüýs ýürekden kömek etjekdiklerine ant içseler, onda
olaryň ganynyň geçiljegini aýtdy. Olar ýerli-ýerden, bir-birlerinden öňürti ant içişipawy ýalamaga başladylar. Gämibaşy hem olaryň sözlerine ynam bildirip, garaz, olary
öldürmejekdendi. Menem muňa garşy bolup durmadym, ýöne tä adadan gidýänçäler,
olaryň el-aýagynyň daňlyp goýulmagyny talap etdim.
Şol aralykda, men gämibaşynyň kömekçisi bilen Anna barkasyň ýelkenini we
küreklerini aýryp goýmaklaryny tabşyryp, olary kenara ugratdym. Olar aýdyşym ýaly
hem etdiler. Şol wagt (nesibesi çekip) adada aýlaň-çaýlaň etmäge giden beýleki üç
deňizçi hem tüpeň sesini eşidip, dolanyp geldi. Olar öz ýesirleri bolan gämibaşynyň
indi rüstem çykandygyny görensoň, el-aýaklarynyň daňlyp goýulmagyna razy
boldular. Şeýlelikde, biziň ýeňşimiziň soňam şowly gutardy.
Bu işi birýaňalyk edenimizden soň, gämibaşy bilen bir-biregiň hal-ahwalyny
soraşmaga gezek geldi. Gürrüňe ilki men başladym we başymdan geçenleri bolşybolşy ýaly aýdyp berdim. Gämibaşy meniň gürrüňimi örän gyzyklanyp, haýran galyp
diňleýärdi. Ylaýta-da, ol meniň bagtyma azyk hem-de ok-däri tapylyşyna biçak geň
galdy. Aslynda, meniň hekaýatym başdan-aýaga geň-enaýy başdan geçirmelerden
doly bolansoň, ol näme aýtsam, haýran galyp otyrdy. Soňra gämibaşy bu gürrüňleri
ölçerip-döküp, birsellem oturdy-da, meniň, göýä diýersiň, şunça ýyllap, şu çola adada
onuň janyny halas etmek üçin ýaşan ýalydygymy aýdyp hamsykdy. Onuň
gözlerinden boýur-boýur ýaş gaýtdy, damagy dolup, ýeke agyz gepläp bilmedi.
Gürrüňimiz gutaransoň, men onuň özüni hem-de iki ýoldaşyny öz howlyma alyp
gaýtdym. Biz howla adaty girelgeden, ýagny bassyrmadaky gapyjykdan girdik. Men
olara barymdan hödür-kerem etdim. Nahardan soň, men öz myhmanlaryma şu adada
ýaşan uzak wagtymyň dowamynda oýlap tapan ähli açyşlarym, abzal-gurallarym
barada gürrüň berdim.
Meniň görkezýän, aýdyp berýän zatlarym olar üçin biçak täsindi. Emma gämibaşy
bar zatdan beter, meniň guran berkitmeli haýatlaryma, öz howlymy kiçeňräk
374
tokaýjygyň içinde ussatlyk bilen gizleýşime telpek goýdy. Hakykatdan-da, ýigrimi
ýyl ozal oturdyp çykan nahallarym, bu ýerde Angliýadakydan has çalt ösüp, indi ok
ursaň geçmejek sümme tokaýa öwrülipdi. Agaçlaryň arasy şeýlebir gysbydy welin,
ilkibaşda ýörite goýan egrem-bugram ýodajygymdan başga hiç bir ýerinden ýöräp
geçmek mümkin däldi. Men olara bu howlynyň meniň galajygym hem-de hemişelik
ýaşaýan mesgenimdigini aýtdym. Ondan başga-da, edil begzadalaryňky ýaly, jülgede
käýarym göwün açmak üçin dynç almaga gidýän telärli mülk ýerimiň bardygyny hem
gürrüň berdim. Men öz myhmanlarymy jülgedäki ýerime soň bir gün äkitmäge söz
berdim, sebäbi indi gämini nädip yzyna gaýtaryp almalydygy barada kelle
döwmelidi. Gämibaşy meniň pikirimi unady, ýöne özüniň halys kelebiň ujuny
ýitirendigini boýun aldy; gämide şol dildüwşükli etmişe goşulan ýene-de ýigrimi alty
deňizçiniň galandygyny aýtdy. Gämibaşynyň aýdyşyna görä, baş goşan
hyýanatçylykly dildüwşükleri sebäpli, gämidäki topalaňçylaryň hemmesi kanun
boýunça ölüm jezasyna höküm ediljekdi. Eger bize tabyn bolaýsalar, Angliýa ýa-da
islendik bir iňlis mülküne baran wagtlary, dar agajyndan asyljakdyklaryna olar gaty
gowy düşünýärdiler. Şonuň üçinem olaryň iki tarapyny deňläp, guduz açana dönjegi
aýnada görlen ýalydy. Ýagdaý şeýle bolansoň, az sanly adam bilen gämä hüjüm
etmek barada gürrüň edip oturasy iş ýokdy.
Men gämibaşynyň aýdan sözleri barada birsellem oýlanyp durdum we onuň bu
ýerlikli pikiri bilen ylalaşdym. Şonuň üçinem gämidäkiler hüjüme geçip, ýogumyza
ýanmankalar, olary aldawa salyp, duzaga düşürmegiň bir alajyny tapmalydy, onda-da
tiz tapmalydy. Onsoň gämidäki deňizçileriň bahym öz ýoldaşlaryna we barkasa näme
bolandygy bilen gyzyklanyp başlajakdygy kelläme geldi. Olaryň başga bir gaýyk
bilen ada tarap ýüzüp gaýtjakdygy indi köre hasady. Ýaraglanyp geläýseler-ä, ber
onsoň habaryňy. Gämibaşy hem meniň bu pikirlerimi makullady.
Şol wagt, men topalaňçylar yzyna alyp gitmez ýaly, öňi bilen, kenardaky barkasyň
azaryndan dynmalydygymyzy aýtdym. Biz onuň ähli enjamlaryny aýryp, ýüzüp
bolmaz ýaly edip goýmagy müwessa bildik. Soňra biz maslahaty jemläp, barkasyň
ýanyna gitdik-de, onuň içinde goýlan ýaraglary, başga-da elimize ilen zatlary
oljaladyk. Oljalaryň arasynda bir çüýşe brendi, ýene bir çüýşe rom, kakadylan azowlak külçe, bir şah däri, ýelken bölegine dolanylgy ullakan bir tokga gant bardy.
Gandyň agramy bäş-alty funt çemesi bolmalydy. Bularyň barysy maňa kemje-kerdem
sowgat bolmady, ylaýta-da, brendi bilen gant tüýs hoşuma geldi, sebäp diýseň, ganda
zar bolup ýörenime indi ençeme ýyl bolupdy.
Bu goş-golamlaryň ählijesini kenara çekenimizden soň (kürekler, bogaldak we
ýelken, öň aýdyşym ýaly, eýýäm aýrylgydy), barkasyň düýbüni hoňkardyp deşip
goýduk. Bardy-geldi biz duşmandan asgyn gelip, yza çekiläýenimizde-de, olar indi
bu barkasy äkidip biljek däldiler. Dogrymy aýtsam, gämini basyp almaga güýjümiz
ýeter öýdüp güman hem etmeýärdim. Ýöne eger olar bu ullakan barkasy taşlap
gidäýseler, biz ony ýaňadan öňki kaddyna getirip biljekdik. Onsoň meniň hyýalym —
ýele tarapdaky Antil adalaryna bakan ýüzüşe çykyp, ýüzugrumyza ispan
dostlarymyzy hem alyp geçmekdi. Olar hemişe meniň ýadymdady.
375
XVIII bap
Şeýlelikde, biz bar güýjümizi toplap, işe girişdik we öňi bilen, barkasy süýräp,
daşgyn gelen wagty akyp gidibermezligi üçin kenaryň suw ýetmejek beýigräk bir
ýerine eltdik. Soňra gaýygyň düýbündäki deşigi bäri-bärde ýamap bolmaz ýaly giň
etdik-de, «indi näme ederkäk» diýen terzde oýurganyp, çägesöw kenarda dyz epdik.
Edil şol wagt gämiden gümmürdäp top atylandygyny eşitdik we gämidäkileriň
baýdak galgadyp, barkasy yzyna çagyrýandygyny saýgardyk. Barkas geler ýerde
gelmänsoň, topalaňçylar ýene birnäçe sapar top atyp, baýdak galgatdylar.
Ahyrsoňy, topdan we baýdak galgatmadan netije çykmansoň, olar barkasyň ýerinden
gozganmaýandygyna göz ýetirdiler. Men dürbim bilen synlap durşuma
topalaňçylaryň gämidäki gaýygy suwa goýberip, bärligine ýüzüp gaýdandygyny
gördüm. Gaýyk kenara ýakynlaşyp ugranda, onuň içinde azyndan on sany tüpeňli
deňizçiniň oturandygy bize äşgär boldy.
Gämi kenardan iki liga çemesi uzakda labyr taşlapdy, şonuň üçinem gaýykly ýüzüp
gelýänleri arkaýyn synlap durduk, hatda olaryň ýüz keşplerini hem aýyl-saýyl görüp
bilýärdik. Daşgynyň akymy gaýygy barkasyň duran ýerinden az-kem gündogar tarapa
sowaşyk eltendigi sebäpli, topalaňçylar barkasyň duran ýerine barmak üçin kenaryň
ýakasyny syryp kürekleýärdiler.
Şeýlelikde, ýaňky aýdyşym ýaly, biz topalaňçylary doly görüp durduk. Gämibaşy
gaýykda oturanlaryň barysynyň kimdigine, hüý-häsiýetleriniň nähilidigine bäş
barmagy ýaly belet eken. Ol üç deňizçiniň örän akýüreklidigini aýdyp, olary beýleki
topalaňçylaryň gorkuzyp, haýbat atyp, dildüwşüge gatnaşmaga mejbur eden
bolmagynyň juda ähtimaldygyna kepil geçdi. Ýöne welin, gaýykda hojaýynsyrap
oturan kiçi serkerde hem-de şol üç deňizçiden galany tüýs bir ýakasyny tanadan
tüpbozanlar bolup çykdy. Gämibaşy maňa olaryň indi öz baş goşan etmişleri zerarly
hiç bir zatdan gaýtmajakdygyny hem duýdurdy. Ol topalaňçylar bilen oýnumyzyň
deň gelmezliginden juda howatyr edýärdi.
Men oňa ýylgyryp garadym-da: «Biziň günümize düşen adam gorkardan geçendir-le.
Indi nähili ýagdaýa düşenimizde-de şu wagtkymyzdan elhal boljakdygy görnüp dur.
Diri galsag-a, diri galanymyz bolar, bardy-geldi öläýsegem, bu dünýäň azabyndan
dynjagymyz eken-dä — diýdim-de, onuň özüne sowal bilen ýüzlendim: — Meniň şu
günüme bir serediň. Näme, halas bolmaga töwekgelçilik edenime degmez
öýdýäňizmi?» Men onuň jogabyna-da garaşman: «Ýogsa-da, jenap, meniň şu adada
sizi halas etmek üçin diri galandygyma ynanýandygyňyzy aýdyp, häli tolgunyp
oturan ýalydyňyz-la?! Dogrymy aýtsam, häzir meni diňe ýekeje zat ynjalykdan
gaçyrýar» diýip teýene etdim. Gämibaşy meni biynjalyk edýän zadyň nämedigini
soranda, oňa: «Bularyň arasyndaky siziň aýdan üç sany akýürekli deňizçiňizi halas
etmeli bolarys. Eger gaýykdakylaryň barysy deýýus haramzada bolan bolsady, onda
Ýaradanyň özi olary biziň elimize düşürmek üçin ýörite iberendir öýtsemem
öýderdim. Sebäbi ýasy ýanyňyz ýerde bolsun, şu kenara aýak basan islendik adamyň
jany biziň elimizdedir. Isleseg-ä öldüreris, ýogsa-da bir çemçe ganyny geçeris» diýip,
376
sözümi soňladym. Meniň sesimi gataldyp, keýpihon gürleýänimi gören gämibaşy
derrew dogumlandy we biz hyjuw bilen işe girişdik.
Biz gämiden gaýygyň gaýdanyny gören wagtymyz elimizdäki ýesirleriň aladasyny
edip, olary ykjam bir ýerde gizlemeli bolduk. Men gämibaşynyň has müňkürlik bilen
garaýan iki sany ýesirini Anna bilen kömekçiniň öňüne salyp, gizlin gowagyma
iberipdim. Ol ýer çolajady, tussaglaryň ne-hä sesini eşiden boljakdy, ne-de
üstlerinden baran. Olar gowakdan çykyp gaçaýsa-da, tokaýyň içinde ýol-ýoda tapjak
gümanlary ýokdy. Anna bilen kömekçi olary gowaga eltip daňypdyrlar, ýöne
ýanlaryna azyk-suwluk goýupdyrlar. Dek otursalar, ýene birki günden erkinlige
goýbermäge söz beripdirler. Bardy-geldi, gaçmakçy bolaýsalar welin,
öldürjekdiklerini aýdypdyrlar. Ýesirler bu tussaglygy jyňklaryny çykarman, sabyrtakat bilen geçirmäge äht edipdirler, tüm garaňkyda aç-hor oturmaz ýaly alada
edendikleri üçin minnetdarlyk bildiripdirler, sebäbi Anna olara öz elde ýasan
şemlerimizden beren eken. Olar, elbetde, Anna gowagyň agzynda garawulçylyk
çekýändir öýdýärdiler.
Biz beýleki tussaglara gowy daraşdyk. Dogrusy, gämibaşynyň ynamyna girip
bilmedik iki tussagy daňyp goýmaly bolduk. Ýöne gämibaşynyň maslahaty bilen
beýleki iki ýesiri bize soňky demlerine çenli wepaly bolmaga dabaraly ant içdirip, öz
hyzmatyma kabul etdim. Şeýlelikde, olar bilen bilelikde biz gowy ýaraglanan ýedi
adam bolduk. Men aralarynda gämibaşynyň akýürekli diýen üç-dört deňizçisiniň
bardygyny göz öňünde tutup, ýetip gelýän on adamyň hötdesinden geljegimize pugta
ynanýardym.
Şol aralykda topalaňçylar barkasyň ýatan ýeriniň deňinde gaýygy kenara ýanadylar
we hemmesi gaýykdan düşüp, ony süýräp, çägesöw ýere çykardylar. Men muňa
begendim, sebäbi kenardan aňyrrakda labyr taşlap, gaýygyň içine-de iküç sany sakçy
goýsalar, onda gaýygy ele salmak kyn düşer öýdüp ýaýdanypdym.
Kenara çykan batlaryna topalaňçylar barkasa tarap eňdiler. Barkasyň ähli abzalgurallary sypyrylyp, düýbüniň hoňkaryp ýatandygyna gözi düşen topalaňçylaryň
nähili haýran galyp, aljyraňňylyga düşendigini göz öňüne getirmek aňsatdy.
Olar birsellem diňşirgenip durdular-da, dostlaryna eşitdirmek üçin iküç gezek
zowladyp gygyrdylar. Ýöne olara jogap beren bolmady. Soňra olar bir ýere
jemlenişdiler-de, barysy birlikde sapançalaryny ýokaryk atdylar. Tokaýyň içinde
ýaňlanyp giden güňleç tarkyldyny hem, barybir, bizden başga eşiden adam bolmady.
Gowakda oturan tussaglaryň ol sesi eşitjek gümanasy ýokdy, ýanymyzdaky iki ýesir
bolsa, dostlaryna jogap berip gygyrmaga milt edip bilmedi.
Topalaňçylar bu oslagsyz ýagdaýa şeýlebir haýran galypdylar welin, soňra özleri
aýtmyşlaýyn, olar gämä dolanyp, öz ähli ülpetleriniň öldürilip, barkasyň
döwlendigini habar bermegi ýüreklerine düwüpdirler. Hakykatdan hem, olar basga
düşüp, gaýygy suwa goýberdiler-de, derrew oňa münmek bilen boldular.
Gämibaşy muny görüp, edil serpmeden gaýdana döndi. Indi topalaňçylaryň gämä
baryp, öz dostlarynyň gürüm-jürüm bolandygyny aýdyp, ýelken açyp, gämini alyp
gidibermekleri juda ähtimaldy. Onsoň gämibaşy gözüni dikip oturan gämisinden
umydyny üzmeli boljakdy. Ýöne bahym oňa gorkmaga başgarak zat tapyldy.
377
Olaryň kenardan gidenine onçakly wagt geçmänkä, biz gaýygyň yzyna dolanyp
gelýändigini gördük. Megerem, olar şol ikaralykda üýşüp bir maslahat tapan
bolmalydy. Kenara gelip düşensoňlar, üç deňizçi gaýykda galdy, beýleki ýedisi bolsa,
öz ýoldaşlaryny agtarmak üçin adanyň içine bakan ýöredi.
Muňa diýseň lapymyz keç boldy, sebäbi biz indi näme etjegimizi bilmeýärdik. Eger
ikibaşdan gaýyk gaçyp gitjek bolsa, onda biziň bu ýedi deňizçi bilen darkaş gurup,
ýeňiş gazananymyzyň peýdasy boljak däldi. Gaýykdaky sakçylar gaçyp sypaýdygy,
gämidäkileriň labyr göterip, ýazzyny berjekdiginiň ujy iki däldi.
Herniçik-de bolsa, biziň näme-nämeler boljagyna garaşyp oturmakdan başga
çykalgamyz galmandy. Ýedi sany deňizçi düşüp gaýdansoň, sakçylar gaýygy
kenardan ep-esli aradaşlyga kürekläp eltdiler-de, şol ýerde labyr oklap, garaşmaga
başladylar. Şeýlelikde, gaýyga baryp ýetmek mümkinçiligimiz hem elden gitdi.
Tokaýa siňen ýedi topalaňçy aralaryny kän bir üzmän, howlymyň üstüne abanyp
duran baýryň depesine tarap ýöräp gaýtdylar. Olar bizi görmeseler-de, biz olary
elimiziň aýasynda ýaly synlap otyrdyk. Olar bize has golaýlaşsalar, biziň üçin birden
ot açmaga örän çemeli boljakdy. Aňyrlygyna ýöreseler ondanam gowy boljakdy,
sebäbi biz bukulyp ýatan ýerimizden çykyp biljekdik.
Olar ahyrsoňy baýryň gerşine baryp ýetdiler, ol ýerden seredeniňde, adanyň iň çöket
ýeri bolan demirgazyk-gündogara tarap ýaýylyp ýatan jülgelerdir tokaýlar edil eliň
aýasynda ýaly görnüp durdy. Gözlegçiler şol ýerde durup, tä ýadaýançalar gygyryp,
gopgun baryny turuzdylar. Olar kenardan daşlaşmaga-da, bir-birlerinden aýrylmagada ýürek edip bilmän, ahyrsoňy, seleňläp oturan ullakan bir agajyň kölegesinde
oturyp maslahatlaşyp ugradylar. Öňki barkasdakylar ýaly, bularam ýatyp ukyny
urmaly diýen netijä gelseler, uly iş bitirjekdiler, ýöne nähili howpuň abanýanyny
anyk bilmeseler-de, gorkudan ýaňa ýatyp uklamaga töwekgelçilik edip bilmeýärdiler.
Gözlegçiler maslahat edip otyrka, gämibaşy örän göwnejaý teklibi orta atdy. Ýagny
gözlegçileriň öz ýoldaşlaryna eşitdirmek üçin ýene bir sapar asmana ok atmagy
mümkindi. Ana, şonda olaryň hemmesiniň tüpeňi birden göçen wagty biz bärden
okgunly hüjüme geçsek, tüpeňleri boşan topalaňçylaryň aljyrap, boýun egjegi
anykdy. Şeýlelikde, bu işiň hiç hili gan dökmesiz hötdesinden gelip biljekdik.
Ol teklip meniň göwnüme ýarady, ýöne olar tüpeňlerini ikinji gezek oklap
ýetişmänkä üstlerini basar ýaly biz edil alkymlarynda gizlenip oturmalydyk. Içiňi
ýakaýyn diýen ýaly duşmanam tüpeň atarly däldi, bizem näme edip-näme
goýjagymyzy kesgitläp bilmän, hyrçymyzy dişläp, uzak wagt garaşdyk. Teýahyr,
men gün ýaşyp garaňky gatlyşýança hiç zat etmesek gowy boljakdygyny aýtdym.
Oňa çenli gözlegçi topar gaýyga dolanyp gitmese, onda gije bir alajyny tapyp,
gözlegçiler bilen gaýykdakylaryň arasyna bildirmän girmelidi-de, gaýykda oturanlary
aldawa salyp, gaýygy kenara getirmelidi.
Biz olaryň bir ýaňa gozganaryna garaşyp oturyşymyza, halys sabyr-takatdan gaçdyk.
Topalaňçylar öz aralarynda uzak çekeleşip, ahyrsoňunda, ýerlerinden turup, deňze
bakan ýola düşdüler. Bu biziň keýpimize sogan dogrady. Olar bu ýerdäki howp-hatar
barada biçak elhenç zatlar pikir eden bolmalydy. Megerem, indi olar gämä dolanyp,
378
öz ýoldaşlarynyň dereksiz ýitendigini habar berip, gämini bu jelegaýlardan alyp
gitmegiň hyýalyna münen bolarly.
Gözlegçi toparyň kenara tarap ýöräp ugranyny gören dessime men olaryň,
hakykatdan hem, gözlegi bes edip, indi yza barýandyklaryna magat düşündim. Bu
pikirimi aýdanym-da, gämibaşynyň demligi daralana döndi, ýöne şol mahal olary