Robinzon Kruzo - Turkmen - 36

oturyp, ýabanylaryň gaýyklary gözýetimde peýda bolýança garaşsa boljakdy. Olaryň
uzakdan garasy göründigi, hol beýleräkde ösüp oturan topbak agaçlaryň arasyna
316
ýüwrüp baraýmalydy. Agaçlaryň birinde meni doly gizläp biljek ullakan, hoňkaryp
duran köwek bar eken. Şol köwekde jaýlaşyp, adamhorlaryň rehimsiz pişesini
boýdan-başa synlap, olaryň kellesini arkaýyn nyşanalap biljekdim. Onsoň olar bir
ýere hümerlenişen wagty, atan okumyň sowa geçmejegi ikuçsuzdy. Eýýäm birinji
atyşda olaryň üç-dört sanysyny ýere sermäge doly mümkinçiligim boljakdy.
Şeýlelikde, men hut şol meýdançada öz niýetimi amala aşyrmagy ýüregime düwdümde, iki sany muşket bilen ýönekeý aw tüpeňimi tertibe salyp, çaknyşyga taýynlyk
görüp ugradym. Muşketleriň her birine iki sany gurşun gülle bilen dört-bäş sany
sapança okuny saldym; aw tüpeňime bir gysym iri seçme guýup, sapançalarymyň her
birine dört sany ok sürdüm. Şeýlelikde, ikinji we üçünji atyşlaryňam ok-därisini tükel
jemläp, ýörişe çykybermäge taýýar boldum.
Men öz söweş niýetimi göwnejaý bişirip, hyýalymda öwran-öwran ýerine ýetirip
görenimden soň, her gün ir säher bilen, öz galajygymdan üç mil gowrak aradaşlykda
ýerleşýän şol baýryň depesine gatnap başladym. Şol depede «Ada bakan gelýän ýa-da
golaýjykdan geçip barýan gaýyk-ýene gözüme ilmezmikän» diýip, irikgä bolup
oturýardym. Men iküç aýlap juda eserdeň gözegçilik etdim, ýöne her gün agşamlyk
üýtgeşik bir gaýyga-ýenä gözüm düşmän, öýüme lapykeç gaýdyp gelýärdim.
Soňabaka bu ynjyk iş halys ýüregime-bagryma düşüp ugrady. Diliňde aňsat —
günuzyn ýa deňziň ýakasyna çiňerilip oturansyň ýa-da alys gözýetime, bir eýläk-bir
beýläk dürbi tutup duransyň, şonda-da, uçgyraksyz ummanyň hiç bir ýerinde gaýyga
çalymdaş gara nokatjygam gözüňe ilmez.
Daş-töwerege esewan bolmak üçin her gün depä gatnap ýörşüme, öz söweş meýlimi
amala aşyrmaga biçak höwesjeň çemeleşýärdim. Şol wagtky badym bilen, gözümi
gyrpman, ýigrimi-otuz sany ýalaňaç wagşyny uçdantutma pürreläp biljekdim.
Aslynda welin, olaryň ganhor däp-dessurlary barasynda heniz akylly-başly pikirlenip
hem görmändim. Ýerli adamlaryň görlüp-eşidilmedik bu wagşy edähediniň döreden
gorkusy sebäpli, meniň ýüregimde ýigrenç ody lowlaýardy. Ýoluny urduran ol
näkesler Perwerdigäriň hikmetli hökümleri bilen agyp-dönýän şu dünýede öz ýigrenji
we bibaş höweslerinden başga ýol görkeziji tapyp bilmän, ylahy külpete sezewar
bolandyrlar. Onsoň olar, ähtimal, ençeme asyrlaryň dowamynda, özbaşlaryna galyp,
elhenç etmişlere ýüz urandyrlar, biçak gorkunç däp-dessurlar edinendirler. Biribaryň
özugruna taşlan şu üzňe tebigatynda, ol ýabanylar adamzada mahsus bolan sypatlary
ýitirip, jähennem mahluklaryna öwrülipdirler. Emma welin, ýaňky aýdyşym ýaly,
men her gün irden depä gatnap, biderek köwüş tozduryp ýörmekden halys bez
bolamsoň, ýabanylary öldürmek baradaky pikirim hem üýtgäp ugrady. Men nähili işe
ýüz urjak bolýandygym barada indi has sowukganly we pähimli oýlanyp başladym.
«Olara kazy ýa-da jellat bolmaga seniň nä hakyň bar? Merhemeti soňsuz Ýaradan
bellibir hikmet boýunça olara şunça asyrlap hiç hili temmi bermändir. Kim bilýär?
Belki-de, biri-birlerini gyrmak bilen, olar Hudaýyň hökümini ýerine ýetirijiler bolup
durýandyrlar? Edil maňa-ha olar hiç hili ýamanlyk etmediler. Onsoň olaryň tohumtire dawalaryna goşulmaga meniň hakym barmyka? Men bu meseläni ýygy-ýygydan
serimde aýlap, öz-özüm bilen gürleşýärdim: «Dek şu ýagdaý üçin Biribaryň nähili
höküm berendigini näbilýäň? Olaryň adam etini iýmegi jenaýat hasap etmeýänlig-ä
317
şübhesiz. Özlerine adaty zat bolup görünýän bu elhenç pişe olara wyždan azabyny
bermeýär. Ýabanylar ony jenaýatdyr hem öýtmeýärler, şeýlelikde, biziň edýän
etmişlerimizde bolşy ýaly, ylahy adalatyň tersine gidýärler. Olar söweşde ýesir düşen
bendileri öldürmegi öküz soýança-da görmeýärler. Edil biziň goýun etini hezil edip
iýşimiz ýaly, olaram adam etini sümürýärler».
Men bu ýagdaý barada pikirlenip, birmeýdan böwrüme diň salyp oturdym-da, özümiň
göz-görtele bimamladygym barada netijä geldim. Ýabanylar meniň ýazgarýan
terzimdäki ganhorlar däldi. Söweşde ýesir düşen bendileri, aýyn bolmasa, gylyç­dan
geçirýän hristianlaryň ganhorçylygy bilen deňäniňde, olaryň adam öldürişini ýüzüňe
sylaýmalydy. Ýewropada hatda gylyjyny tabşyryp, boýun synan uly-uly goşunlaryda, aman bermän, durşuna paýhynlap taşlaýardylar ahyryn.
Üstesine, ýabanylaryň öz bir-birlerine şonça çygyrsyz, wagşy çemeleşýändigine
garamazdan, adam eti iýilýän ganly meýlisiň maňa ýagşydan-ýamandan galtaşýan
ýerem ýokdy. Olar maňa zorluk-sütem etmändi. Bardy-geldi, olar üstüme hüjüm
edip, zerurlyk ýüze çyksa, onda men, elbetde, özümi goramak üçin olar bilen
harçaňlaşmaly bolardym. Emma men ýabanylaryň elýeterinden şeýlebir uzakda
ýaşaýaryn welin, olar asyl meniň barlygymdan hem bihabardylar. Şonuň üçinem men
barada olaryň hiç hili ýaman pygyllary bolup biljek däldi. Ýeri, onsoň olary
gapyllykda basyp, käkilik ýaly awlamak ynsaba sygjak zatmy beri? Beýtmeklik
Günorta Amerikada millionlarça ýerli indeýi gyrgyna salan ispanlaryň eden elhenç
etmişleriniň ählisini unamaklygy aňlatjakdy. Butlara çokunýan wagşy indeýler
birentek rehim-şepagatsyz, ýowuz däp-dessurlary berjaý edýärdiler. Ylaýta-da,
adamlary öldürip, öz hudaýlarynyň ýoluna gurban edýärdiler. Emma welin,
ispanlaryň eden gabahat işlerine seredeniňde, olary bigünä hasaplasa-da boljakdy.
Ispanlaryň ýerli indeýleriň ýurdunda ýel öwüsdirişleri barada şol döwürlerde hatda
Ispaniýanyň özünde-de, Ýewropanyň beýleki hristian ýurtlarynda-da çäksiz ýigrenç
hem-de ýazgaryş bilen gürrüň edilýärdi. Olaryň garawsyz ilaty görlüp-eşidilmedik
zalymlyk bilen gyran-jyrana salyp, nähak gandöküşleri ne-hä Biribaryň, ne-de
bendesiniň öňünde bagyşlanjak zatdy. Şol döwürlerde islendik bir ispaniýalynyň ady
hemme adamzat halklarynda we hristian ymmatynda gorky hem-de howsala bilen
agzalýardy. Ispaniýa şalygyna bolsa rehim-şepagat duýgularyndan daşlaşan, tüýs bir
ejizeganym, ýagşylyk barada hiç zat bilmeýän doňýürek adamlary ýetişdirýän ýurt
hökmünde garalýardy.
Bu oý-pikirler meni örän iňkise goýdy, has dogrusy, pälimden gaýtardy. Men durabara gaýtmyşym edip, wagşylaryň üstüne çozmak baradaky pikirimiň telekdigine
düşündim. Özleri sürnüp gelmese, olaryň şagalaň-topalaňy meniň nä azaryma
diýsene?! Meniň işim sapalak atyp, busurylyp gezibermekdi. Eger olaryň özi meniň
üstümden gelip, hüjüme geçäýseler, onda men özümi goramagy başararyn.
Başga bir tarapdan, arynyň öýjügini gorjamak meniň özümi halas etdigim däl-de,
gaýtam, öz aýagymdan palta urdugym boljakdy. Sebäbi diňe bir gezekde ada gelip
düşen ýabanylary däl-de, eýsem, şondan soň kenara geljek islendik ýabanylar
toparyny, birini sypdyrman ýok edip biljegiňe ynamyň bolmaly. Eger olaryň biri
gaçyp sypagada, bolup geçen wakany öz obasynda gürrüň beräýse, müňläp-müňläp
318
adamhor wagşylar öz urugdaşlarynyň aryny almak üçin bu ýere bosuşyp gelmezmi!
Ine şonda, men şu wagt özüme howp salmaýan ölümi ýakynlaşdyrdygym bolardy.
Men şu zatlaryň ählisini paýhas eleginden geçirip, ahyrsoňunda, ýerlilere gürpbasdy
gurmagyň, herniçik-de bolsa, adamçylyga we öz ahlak ýörelgelerime sygmajakdygy
barada belli-külli karara geldim. Men her edip-hesip edip, olaryň gözünden gizlenip
gezmelidim. Olarda «Adada adam ýaşaýan eken-ow» diýen çaklama döremezligi
üçin, hiç hili alamat, yz galdyrmaly däldim.
Şol göwnejaý çözgüdimiň üstüne din-ygtykat hem goşulansoň, birnäçe
nukdaýnazardan, ol bigünä bendeleriň ganyny dökmek baradaky rehimsiz niýetleriň
meniň borjuma girmeýändigine ynandym (öz ýanymdan olary bigünä hasap
edýärdim). Özleri bir-birleriniň kekirdegine münüp, jenaýat edip ýörseler, men
nädeýin. O jenaýatlar şol taýpalaryň öz boýnunady. Men bu meseläni bütin taýpatirelere, halklara hökümini ýöredýän Biribaryň eradasyna tabşyrmalydym. Elbetde,
halk bolup edilen etmişlere nähili jeza berjekdigini, köpçülikleýin edilýän pyssypyjurlyklara nähili köpçülikleýin derdi-belalary inderjekdigini külli jahanyň Eýesi öz
hikmetli eradasy bilen kesgitleýär. Men bu ýagdaýy indi şeýle bir aç-açan görýärdim
welin, günädigi göze dürtülip duran bir zada — göre-bile jenaýat etmek hasaplap
boljak şol etmişe ýüz urmandygym sebäpli, çäksiz begendim. Dyzyma çöküp, meni
şol zeýilli jenaýatdan alyp galan Ýaradana yhlas bilen, tüýs ýüregimden alkyş
okadym. Onuň hemişe medet berip, meni ýalkamagyny, şol wagşylaryň eline
düşürmezligini, öz ömrümi halas etmek üçin äşgär bir ylahy alamat bolmasa, şol işe
el gatmakdan meni daşda saklamagyny dileg etdim.
Şondan soň bir ýyl töweregi şeýle pikirde gezdim. Şol ülhitlere ýolda-yzda
sataşmakdan gaça durdum. Gözüm düşse, özüme erk edip bilmän, garpyşyga
girerimden çekinip, depä gatnamamy bes etdim we olaryň ada geleni-gideni bilen
asla gyzyklanmadym. Men diňe gaýygymy öňki goýan ýerimden alyp gaýtdym-da,
ony adanyň gündogar ýakasyna getirip, üstüne beýik gaýa abanyp duran bir ygyşak
duralgajykda ýygşyrdym, sebäbi men akym sebäpli, ýabanylaryň bu ýere gaýyk
ýüzdürip gelmäge ýürek etmejekdigini bilip otyrdym.
Gaýygymy mundan beýläk ýelkensiz ulanjakdygym sebäpli, indi geregi bolmasa-da,
gaýyk üçin ýasalan ýelkendir bogaldagy, şo taýda goýan ähli akyr-ukurlarymy hemde labyra çalym edýän tilsimady ýygnaşdyryp alyp gaýtdym. Tilsimat diýýänimiň
sebäbi — oňa ne labyr diýip boljakdy, ne-de bir leňňer (ondan gowuragyny ýasamak
maňa başartmady). Gepiň tümmegi, adada gaýyk ýa-da adam bardygyny aňladyp
biljek iň bir owunjak yşaratdyr yzam galdyrmajak bolup, men olaryň barysyny
aýyrdym.
Mundan başga-da, hälki aýdyşym ýaly, howlymdan çykman oňýardym, daşaryk
setanda-seýranda, diňe geçileri sagmak, tokaýdaky çaklaňja sürime idi-yssuwat
etmek ýaly zerur işler üçin çykýardym. Tokaýdaky agylym adanyň beýleki çetinde
bolansoň, ol howp-hatardan uzakdy. Ýabanylar käte ony-muny gözläp aýlansa
aýlanýandyr, emma olaryň adanyň jümmüşine hiç haçan aralaşmaýandygy, kenardan
onçakly daşlaşmaýandygy görnüp durdy. Elhenç gorka düşüp, seresap ýaşap başlan
günümden bäri, olaryň ýene-de telim sapar ada gelip-gidendigi şübhesizdi. Kämahal
319
öňki arkaýyn ýaşaýşymy göz öňüme getirenimde, gorkudan ýaňa endamym
jümşüldäp gidýärdi. Elim diňe ownuk seçme guýlan ýekeje aw tüpeňli, ýarymýalaňaç, adanyň dürli künjeklerinde «näme tapyp bolaýarka» diýip, saga-sola
aňkarylyp, gorky-ürküden bihabar, keremara gezelenç eden bolup ýörýärdim. Şonda,
«wäh» diýen ýaly, alkymymyň aşagyndan ýabanylar pete-pet çykan bolsa näderdim?!
Şol ýekeje aýak yzyna derek on bäş-ýigrimi sany ýabany duş gelip, söbügime münen
bolsa, onda nähili bolardy! O äteňetler biçak ýyndam bolansoň, iki ädim ädip
ýetişmänkäm, meni gabyrdadyp basjaklarynyň ujy iki däldi.
Bu pikirler meni öz erkime goýman, kellämi çaşyrýardy. Bu bolup oturyşyma, özümi
goramak üçin hiç zat edip bilmejekdigim, nalaçlykdan aňňalak gapjakdygym, indi
şunça pylan-pismidany ölçerip-döküp, taýýarlyk görende bolsam, barybir,
ýabanylardan döwümiň pes geljekdigi barada oýlanamda, meni elhenç umytsyzlyk
gaplap alýardy. Kämahallar bu ýagdaý örän uzaga çekýärdi. Emma welin,
ahyrsoňunda, meni şunça görünmez derdi-belalardan aman saklan, özbaşyma hiç
haçan sypyp bilmejek çoçgarlarymdan halas eden Taňra şükür etmeli diýen netijä
geldim. Dogrusy, men şol bela-beterleriň bardygyndan, hatda bolup biljekdiginden
hem bihabardym. Şükür etmeklik, mundan ozal başymdan inen howp-hatarlarda
Biribaryň goragyny ilkinji ýola görüp başlan gezegimdäki bir hakykaty ýadyma
düşürdi. Hakykatdan-da, her tüýsli göze görünmez betbagtçylyklar, gör, nähili
gudratlar arkaly bizden sowlup geçýär! Çykgynsyz ýagdaýa düşüp: «Şu ýoldan
gitsemmikäm ýa-da bu ýoldan?» diýip ýaýdanyp, ikigöwünli bolup durkak, gizlin bir
ses bizi öz saýlan ugrumyza däl-de, beýleki ugra gönükdirýär. Heý, şoňa üns
beripmidiňiz? Akyl-paýhasymyz, tebigy meýlimiz, belkem, öz tutan maksadymyz
bellibir ýoly salgy berip duranda bolsa, haýsy gözbaşdan nädip gelenini, nähili
güýjüniň bardygyny bilip bolmaýan bir geň-enaýy duýgy: «Beýleki ýoldan git» diýip
böwrüňe dürtekleýändir. Soňundan öz akylymyza eýerip, göz öňüne getiren
ýolumyzdan giden bolsadyk, onda tüýs bir heläkçiligiň üstünden barjak ekendigimize
düşünip galýarys. Şu hili ençeme oýlardan soň, men özümçe bir ýörelge kesgitledim.
Bir işe baş goşup-goşmazlyk, bir ýoldan gidip-gitmezlik barada ýüregim gizlin bir
duýgyny syzsa, aňymda bir üşük dörese, onda ýüregimdäki şol duýgy bilen
aňymdaky üşükden başga tutaryk gözläp oturman, şol pynhan buýruga doly eýerip
başladym. Şol ýörelgäniň getiren şowlulyklaryna men öz durmuşymdan, ylaýta-da, şu
çola adada geçiren soňky ýyllarymdan näçe diýseň mysal getirip bilerin. Men ozallar,
häzirkim ýaly seljeren bolsam, ünsümi çekip biljek başga-da kän-kän ýagdaýlary
başdan geçirendirin. Ýöne «Hiçden giç ýagşy» diýipdirler. Men öz durmuşlary edil
meniňki ýaly adatdan daşary ýa-da biraz sadarak wakalar bilen geçen akylly-başly
adamlara, gö­ze gö­rünmeýän haýsy paýhas çeşmesinden gelse gelibersin, Biribaryň
şunuň ýaly pynhan buýruklaryna gulak asmaklaryny maslahat berýärin. Men ol
paýhas çeşmelerini çintgäp oturmakçy däl. Megerem, dogry düşündirip bilmerin,
emma munuň ruhlar arasyndaky özara üm alyşmagyň, bedenli we bedensiz närseleriň
gizlin habarlaşmasynyň subutnamasy bolup durýandygy, şol subutnamany bolsa hiç
haçan puja çykyp bolmaýandygy gürrüňsiz hakykatdyr. Şu esasda çolaja adadaky
320
soňky ýyllarda başymdan geçen we ýatlamaga mynasyp ahwalatlary ýeri gelende
aýdyp bererin.
Soňky döwürde üstümi basmarlan ünji-aladalaryň, meni birsyhly ynjalykdan
gaçyrýan howp-hatarlaryň, öz gün-güzeranymy gowulandyryp, dokuzymy düzüw
etmek üçin meşgullanýan oýlap tapyşlarymyň, taslamalarymyň soňuna sogan
ekendigini aýtsam, okyjy geňirgenip durmazmyka diýýän. Men şindi howpdan
ýaýdanjyrap, iýgi-içginiň, nahar-şoruň aladasyny edip bilmeýärdim. Tarkyldysyny
ýabanylar eşider öýdüp, ne-hä çüý kakyp, ne-de bir agaçdyr odun çapyp bilýärdim.
Hut şol ünji sebäpli, tüpeňem atyp bolmaýardy. Iň keçje ýeri bolsa, tüssäniň
gündizine örän uzak aralykdan görnüp, meniň syrymy äşgär etmeginden çekinip, ot
ýakyp bilmän, bijaý kösenýärdim. Şol zerarly, gap-çanak, şybyk ýaly otda taplamaly
zatlary tokaýyň içindäki täze tapan ýerime alyp gitdim. Günlerde bir gün şo taýdan,
ýeriň aşagyna, edil däliz ýaly, çuň girip gidýän bir tebigy gowak tapan wagtym, örän
begendim. Ol gowagyň agzyna gelen ýabany adam hernäçe gözsüz batyr bolsa-da,
gowagyň içine girmäge bogny ysjak däldi. Hakykatdan hem, bu garaňky sürene
meniň ýaly ygtybarly gaçybatalga gözläp ýören biri bolaýmasa, girip biljek adam
ýokdy.
Men agaçdan kömür ýasamak üçin äpet gaýanyň düýbünde gögeren agaçlaryň ýogyn
şahalaryny paltalap durkam, tötänleýin şu köwegiň üstünden barypdym (tötänleýin
diýýän welin, men indi şu hili wakalaryň Alla tarapyn bolýandygyny bilýärdim).
Ýöne ilki bilen kömrüň nämä derkar bolandygyny aýdyp bereýin. Ýaňky aýdyşym
ýaly, men öýümiň golaý-goltumynda ot ýakmaga gorkýardym; emma welin çörek
bişirmän, ýagly-ýüzli biş-düş etmän oňmak mümkin däldi. Şeýle bolansoň, men odun
ýakyp, kömür ýasamagy ýüregime düwdüm. Angliýada ýogyn pürsleri bir çukura
sokup, üstünem howa geçmez ýaly bajakly gum bilen ykjam basyryp, olar tä kömre
öwrülýänçe, aşagynda pessaý ot ýakýandyklaryny ozal görüpdim. Men kömür doly
taýýar bolansoň, ody söndürýärdim-de, kömürler mazaly sowaşansoň, halta
gapgaryp, öýe alyp gaýdýardym. Kömrüň tüssesi bolmaýardy, şonuň üçinem, naharşor diýermiň, toýun gap-gaç bişirmek diýermiň — indi arkaýyn ot ýakybermelidi.
Indi gowakly waka dolanyp geleliň. Ine, bir gün kömür ýasaýan ýerimde agaç çapyp
ýörkäm, çyrmaşyp ösen gyrymsy agaçlaryň aňyrsynda bir köwegiň hoňkaryp, garalyp
durandygyny gördüm. Mende köwegiň içine girip görmäge güýçli bilesigelijilik
döredi. Onsoň men gyrymsy şahalary eýläk-beýläk sowuşdyryp, zordan köwegiň
agzyna baryp ýetdim. Onuň beýikligi iki adam boýy dagy bardy, arkaýyn dik durup
boljakdy. Ýöne şonda bir ahwalat bolup geçdi. Gowagyň agzyndan düşýän öçügsi
ýagty diwaryň ýüzünde ýaldyr-ýuldur edýärdi. Men sermenekläp biraz öňe bakan
ýöredim-de, gowagyň tüm-garaňky bolup duran düýpki künjegine seretdim. Bir
görsem, ynsmy-jynsmy, nämedigini Hudaý bilsin, bir üýtgeşik jandaryň ot kimin
ýanyp duran iki sany ullakan gözi görünýär. Muňa gözüm düşüp, zähräm ýarylan
ýaly bolup, asyl, gowaga girenim bilen yzyma atylyp çykanym des-deň boldy.
Emma men ýene az salymdan özümi dürsedim we: «Haý, akmak diýsänim, ýigrimi
bir ýyl bäri şu çola adada ýeke özüň ýaşabam, gel-gel, indi arwah-jyndan
gorkýarmyň? Gowakdaky zat näme-de bolsa, seň özüňden gorkunç däldir» diýip, öz-
321
özüme käýindim. Şondan soň birneme haýbatlanyp, elime ýanyp duran otly kesindini
alagada, gaýtadan gowaga girdim. Kesindini ýokaryk göterip, üç ädim ädenim hem
şoldy welin, birdenkä biriniň erbet agyry sebäpli iňleýän adamyňka çalymdaş, haşlap
batly dem alanyny eşidip, depe saçym düýrükdi. Soňra, hamana, biri samraýan ýaly,
üzlem-saplam ses geldi-de, bir näbelli jandar wähhildäp uludan dem aldy. Men bir
erbet tisginip, yza çekildim. Endamymy şagga sowuk der basdy. Kellämde
şyrdagymyň ýokdugam bir gowy zat, ýogsam, kirpi ýaly syh-syh bolan saçlarym ony
hökman ýere gaçyrardy. Men başardygymdan özüme basalyk berdim we Ýaradanyň
her bir pursatda, her bir ýerde bar bolup, her bir zada höküm edýändigini ýadyma
saldym. Onuň meni gorajakdygy barada oýlandym. Onsoň az-kem batyrlanyp,
usullyk bilen öňe bakan ätledim. Men kellämden ýokarraga göterip duran otly
kesindimiň salýan ýagtysyna bir lagar düşen äpet tekäniň aýagyny kakyp, urnup
ýatandygyny saýgardym. Ýaşy bir çene baran ol janawaryň peýmanasy dolup, ölüm
pillesi ýakynlaşan eken. Men ony daşaryk süýrejek bolup, ýerinden gozgadym. Garry
teke ýerinden turjak boldy, emma başarmady. Soňra men: «Goý, şu ýerde ýatybersinle» diýip oýlandym, ol heniz jany barka, edil meni gorkuzyşy ýaly, bu gowaga
girmäge synanyşan ýabanylaryň hem ýüregini ýarmagy mümkindi.
Men gorkymdan az-kem aýňalyp, degre-daşymy synlamaga durdum. Gowak örän
darajyk eken. Onuň ululygy, takmynan, on iki fut töweregidi. Gowak tegelek diýsem
tegelek däldi, inedördül diýsem inedördül däldi. Ol adam eli degmän, tebigy
hadysalar arkaly köwlen bolmaly. Ondan başga-da, men gowagyň düýp tarapynda
aňyrlygyna gidýän bir sümelge bardygyny gördüm. Sümelge şeýle bir pessejikdi
welin, içine girmek üçin dört aýakda emedeklemeli boldum. Onuň nireden baryp
çykjagy hem belli däldi. Ýanymda şem bolmansoň, men sümelgä girmegi şol
günlükçe goýbolsun etdim we ertir çakmagymy, içi gorly tabany, ýany bilenem üçdört sany şemi alyp, bu ýere gaýtadan gelmegi ýüregime düwdüm.
Aýdyşym ýaly, ertesi öz ýasan alty sany şemimi alyp, gowaga geldim (men indi
geçileriň içýagyndan örän ajaýyp şem ýasap bilýärdim, ýöne peltä derek, şemlere
käýarym köne letdejik ýa-da garaýag siňen sapajyk, käýarym bolsa, çitçitä meňzeş bir
ösümligiň guran gabygyny işip goýýardym). Men gowagyň düýbündäki insizje
sümelgä girenimden soň, ýokarda aýdyşym ýaly, emedekläp on ädim çemesi gitmeli
boldum. Bu ötelgäniň uzynlygyny, onuň nirä alyp barýandygyny bilmän, munça
aralygy geçmek, dogrusy, meniň üçin örän soňuny saýmaz töwekgelçilikdi. Men
ýoluň iň dar ýerine baryp ýeten wagtym, birdenkä, beýikligi ýigrimi futa barabar
ullakan bir giňişlige gözüm düşdi. Lap edip aýtdygym däl, ýöne men adada ýaşan
döwrümde henize-bu güne çenli munuň dek ajaýyp görnüşe gabat gelmändim.
Gowagyň depesi, ylla diýersiň, gümmez ýaly tegelenip, diwarlary tekiz ýaýylyp
gidýärdi. Men üst-başymyň gumuny kakyşdyryp dikeldim-de, haýran galmakdan
ýaňa öwelip duruberdim. Elimdäki iki sany şemiň şuglasy diwaryň ýüzüne düşüp, set
müň dürli öwşün atyp oýnaklaýardy. Men: «Eý-ho, bu al-elwan lowurdylar nämekän
— lagly-jowahyrmyka ýa-da bahasyna ýetip bolmajak başga daşlarmyka? Belkem, ol
altyn-kümüşdir!» diýip içimi gepledýärdim.
322
Gowagyň içi alagaraňky bolsa-da, ol örän ajaýypdy. Düýbi tekizjekdi, gurudy, bir
tüýsli owunjak jyglym daşlar düşelendi. Ýakymsyz ysly ýa-da zäherli jandarlar gö-ze
ilmeýärdi. Diwarlarda we gümmezde yzgar çekip, çygjaryp ýatan ýer ýokdy. Bir
ýaman ýeri, — onuň girelgesi darajykdy, ýöne oňa derek bu gowak howpsuzdy, tüýs
meniň gözläp ýören gaçybatalgamdy. Şeýlelikde, gökdäki dilegim ýerde gowuşdy.
Men täze açyşyma begenjimden ýaňa, aýagym ýere degmeýärdi. Onsoň mähetdel
etmän, esasy goş-golamlary şu gowaga çekmegi ýüregime düwdüm. Ylaýta-da, därili
çelegimi, ätiýaçdan saklap ýören ýaraglarymy, ýagny üç sany aw tüpeňimiň ikisini,
jemi sekiz sany muşketimiň üçüsini alyp gaýtdym. Şonlukda, galajygymda diňe
daşarky diwaryň gözaralaryna düzülip goýlan bäş sany muşketim galdy. Eýläkbeýläk gezelenje çykan wagtyň olaryň islendigini egniňe atyp gidibermelidi.
Men täze mesgenime ok-därilerimi daşap ýörkäm, birwagt deňizden tapan çelegimiň
üstünden bardym. Içindäki däri öl bolansoň, ony ellemän goýupdym. Onuň gapagyny
açyp gördüm. Suw çelegiň çar künjeginden biraz aralaşypdyr-da, şojagaz burçdaky
çyg çeken däri saň gaty bolup doňupdyr. Ortadaky däriler bolsa, edil gabygyň
içindäki hozuň maňzy ýalyjak gup-gurulygyna duran eken. Şeýlelikde, men çelegiň
içinden altmyş funta golaý gowy däri çykardym. Bu meniň üçin bijaý ýakymly waka
boldy. Onsoň men «nä döwür, nä zamana» diýip, galajygymdaky birnäçe funt däriden
galanyny syryp-süpläp gowaga daşadym. Ok ýasaýan gurşunlarymy hem alyp
gaýtdym.
Men indi özümi ertekilerdäki adam aýagy sekmejek gowaklarda, gaýalaryň
köweginde ýaşaýan gadymy döwler ýaly göz öňüne getirýärdim; şu gowakdan
çykman otursam, onda bäş ýüz sany ýabany ýer ýykyp gözlände-de, meni tapyp
biljek gümanasy ýokdy. Bardy-geldi, meni tapaýanlarynda-da, bu ýere hüjüm etmäge
olaryň bogny ysmasa gerek.
Demini sanap ýatan garry teke içerki gowagy tapan günümiň ertesi gowagyň agzynda
amanadyny tabşyrdy. Ony süýräp allowarra äkidenimden, şol ýatan ýerinde gömenim
maňa has aňsat göründi. Onsoň maslyk yslanaýmanka, çuň çukur gazyp, tekäni ýere
duladym.
XIII bap
Meniň adada ýaşap ýörenime eýýäm ýigrimi üç ýyl dolup barýardy. Men bu ýere, bu
ýerdäki ýaşaýşa şeýlebir öwrenişipdirin welin, eger ýabanylar ara düşüp, ynjalygymy
gaçyrmadyk bolsady, onda ömrümiň galan günlerini şu adada geçirmäge, hatda
gowakdaky garry teke ýaly ýere süýnüp, soňky demim sogrulyp çykýança şu ýerde
ýaşamaga ikelläp razydym. Wagtymy öňkülerden has şadyýan geçirmek üçin, her
dürlüje oýunlar, güýmenjeler oýlap tapýardym. Eýýäm bilşiňiz ýaly, men ilkibaşda öz
Totujama geplemegi öwredipdim; ol şeýlebir enaýyja hekgildäp, owadanja,
düşnüklije jedirdeýärdi welin, gülüp heziller edýärdim. Ol meniň ýanymda jemi
ýigrimi alty ýyl ýaşady. Onuň soňra näçe ýyl ýaşanyny bilmedim, ýöne Braziliýada
totyguşlaryň ýüz ýyl ýaşaýandygyny eşidipdim. Meniň köpegim bolsa, on alty ýyllap
örän mähirli hem-de wepaly ýoldaş boldy we ahyrsoňunda diş-dyrnakdan aýrylyp,
323
garrap, öz ajalyna öldi. Pişiklerim barada aýtsam, olar şeýlebir köpelipdiler welin,
barja azyk-owkadymy ogurlap, dökän-saçan edip, halys ulukjyn açýardylar. Onsoň
olaryň birentegini tüpeňläp, ýoguna ýanmaly bolupdym. Gämiden getiren
pişiklerimiň ikisi-de ölensoň, galan pişikleri elime ilen zat bilen ýelmäp, kowalap, aç
saklap ýöremsoň, ahyrsoňy olar hezil bermejegime düşünip, howludan gaçyp, tokaýy
mesgen tutundylar. Emma men olaryň arasyndan iküç sany gowy görýänje pişijigimi
özüme öwrenişdirip alyp galypdym. Ojagazlar meniň maşgalama goşulyşyp gitdiler.
Ondan başga, men ýanymda elmydama iküç sany owlajyk hem saklaýardym, olary öz
elim bilen iýmläp, öwrenişdirýärdim. Onsoň meniň ýene-de iki sany totyguşum hem
bardy, olaryň ikisem gowy gepläp, «Robinzon Kruzo» diýip bilýärdi, ýöne Totujanyň
gepleýşi bir başgady. Täze totyguşlarym bilen edil Totujama gyzyklanyşym ýaly
gyzyklanmadym. Adada ýaşan döwrümde haýsy görnüşe degişlidigi näbelli birnäçe
deňiz guşuny tutup eldekileşdirdim. Uçup ötägitmezleri ýaly, birbada olaryň
ganatlaryny gyrkdym. Howlymyň daş ýüzüne oturdan şahajyklarym gol ýaýradyp,
goýry kölegeli gür tokaýjyga öwrülipdi. Öýdeçi bolan guşlarym şol agaçlaryň
pessejik şahalarynda uçup-gonup, höwürtgeläp, ýaşap ýördüler. Bu ýakymly görnüş
meniň göwnümi göterýärdi. Şeýlelikde, ýabanylaryň eline düşmek gorkusyny hasap
etmeseň, onda men öz halymdan hoşal bolup, messan gezip, gurgun ýaşap ýördüm.
Emma meniň täleýim başgaça ýazylan ekeni; başymdan geçen şu hekaýat bilen
tanşan her bir okyjy şeýle netijä gelse nädogry bolmaz. Biz ömürboýy elhenç
gorkudan gaça dursak-da, başymyzdan inýän käbir agyr külpetler köplenç halatda
biziň halas bolmagymyza ýol açýar we şolaryň üsti bilen kynçylyklardan baş alyp
çykýarys. Men bu hakykata öz ömrümden gaty köp mysal getirip bilerin. Ylaýta-da,
adadaky sopbaş durmuşymyň soňky ýyllarynda başdan geçiren wakalarym örän täsin
boldy.
Şeýlelikde, adadaky ýigrimi üçünji ýylymyň dekabr aýy hem gelip ýetdi. Günorta
ýarymşarda Günüň gyşky säginişi başlapdy (howa tüp yssy bolansoň, gyş düşdi
diýmegem geňräkdi). Diýmek, biliňi berk guşap, orak möwsümine başlamalydy.
Ençeme günläp ekinli atyzlara gatnap, zähmet çekmelidi. Men şol günleriň birinde
daň bilen öýden çykyp, atyza bakan ugradym. Birdenkä, menden iki mil töweregi
uzakda, adanyň kenarynda, onda-da ýabanylaryň ot ýakýan ýerinde däl-de, eýsem,
meniň ýaşaýan tarapymda, ullakan oduň ýanyp gübürdäp durandygyna gözüm düşdi.
Men edil serpmeden gaýdan ýaly boldum. Onki süňňüm birden gowşap, yza gaçyp,
özümi howlynyň daş ýüzündäki tokaýjyga urdum-da, göze ilmejek bolup, ýere
ýapyrylyp ýatdym. Ýöne men tokaýjygyň içinde-de özümi arkaýyn duýmadym.
«Ýabanylar adada sümsünişip, birdenkä, arpaly meýdanyň üstünden baraýsa, orlan
ýerleri, eden işlerimi, abzal-gurallarymy göräýse, olar derrew bu ýerde adam
ýaşaýandygyna düşünerler, onsoň meni tapman goýmazlar» diýip sandyr-sandyr
edýärdim. Men şol alas-gopaslyk bilen bukdaklap, öz galajygyma tarap eňdim.
Diwardan aşamsoň, göze dürtülip durmasyn diýip, merduwany ýokaryk galdyrdym.
Soňra howludaky zatlary hasyr-husur ykjamlap, goranyşa taýýarlanmaga başladym.
Men daşarky diwaryň atyşhanasyna ýerleşdirilgi toplarymyň hemmesine ok
salyşdyrdym (gözaralarda duran muşketlerimi şeýle atlandyrýardym). Sapançalarymy
324
häzirledim we ýetişibildigimden Hudaýy çagyryp, Ondan medet diläp, ýabanylar
bilen iň soňky demime çenli söweşmegi ýüregime düwdüm. Men şeýdip, iki sagat
çemesi sarysadylla bolup garaşdym, ýöne «bar, gör» diýmäge aňtawçylarym ýokdy.
Şonuň üçinem daşarda nämeler bolup geçýändigini aňşyryp bilmän, ikibaka
zowzanaklaýardym.
Soňra men ýene birsellem oturyp, indi näme edip-näme goýjagym hakda göwnüme
geňeşdim. Kenarda nähili tomaşa turýanyndan bihabar, garaşyp oturmaga takatym
ýetjek däldi. Onsoň gaýanyň gapdalyndan çykyp duran tekiz ýere merduwany
söýedim-de, ýokaryk çykyp, merduwany ýokaryk çekdim. Soňra ony indiki ýapgyda
söýäp, gaýanyň depesine münäge-de, şobada ýere süýndüm. Uzyn dürbimi elime
alyp, kenardaky gybyr-zybry synlamaga durdum. Şonda, kiçiräk oduň daşynda döwre
gurap oturan dokuz çemesi ýalaňaç ýabana gözüm düşdi. Olaryň ody ýylanmak üçin
ýakmandyklary görnüp durdy. Sebäbi naýza boýy asmana galan Günüň howry eýýäm
ýakyp-ýandyryp barýardy. Çaky, ýabanylar, öli ýa-da diridigini aýdyp biljek däl,
ýöne bir adamy äkelip, onuň etini çişe düzüp, wagşyýana meýlis gurmaga
taýýarlanýan bolarly.
Adamhorlar iki sany gaýykda gelipdirler we gaýyklary kenara çykaryp goýupdyrlar.
Şol wagt daşgyn dowam edýändigi sebäpli, göwnüme bolmasa, olar yzlaryna
dolanmak üçin gaýtgyna garaşýan bolmalydy. Bu ahwalaty görüp, meniň elimiaýagymy ýitirişimi göz öňüne getirmek aňsat bolmasa gerek. Ylaýta-da, ýabanylaryň
ýerden çykan ýaly bolup, adanyň bu kenarynda, ýaşaýan ýerimiň golaýynda peýda
bolmagy meni juda aljyradypdy. Emma olaryň bu ýere diňe daşgyn wagtynda
köwlenýändigi kelläme gelen pursadynda, men birazajyk ynjaldym. Diýmek,
ýabanylar daşgyndan öň gelmedik bolsa, onda men daşgyn dowam edýärkä hiç
zatdan gypynç etmän gezip biljekdim. Şoňa göz ýetirenimden soň, men ýene-de
arkaýyn orak ormak bilen meşgullanmaga başladym.
Bar zat edil çak edişim ýaly hem boldy: günbatarlygyna tarap gaýtgyn başlady welin,
olar gaýyklaryny kürekläp, uzaklaşmak bilen boldular. Wah, huşum gursun,
ýadymdan çykaýypdyr — ýabanylar ýola düşmezden birki sagat ozal, haba-baýlaşyp,
maýmyn bolşup, şeýlebir tans etdiler welin, uzyn dürbim bilen olaryň oturyp-turup,
towsaklaýyşlaryny, hereketlerini saýgaryp bolýardy. Mazaly çiňerilip, dürbimiň içine
giräýjek bolup bir seretdim welin, olar her hili hereketleri edip, çuw-ýalaňaç
bökjekleşip ýören bolsalar nätjek. Ýöne olaryň haýsynyň erkek, haýsynyň aýal
jynsdandygyny seljermek mümkin däldi.
Olaryň ýola düşüp, daşlaşanyny gören dessime, men hasyr-husur iki sany tüpeňimi