Robinzon Kruzo - Turkmen - 19

ekmäge rugsat bersem has ýerlikli boljakdygyny aýtdy. Şonda ekiş üçin näçe däne
süýşýän bolsa ýere sepip, indiki hasyla çenli garaşyp ýatybermeli boljakdyk.
Şeýlelikde, onuň ildeşleri gelen çaky hemmämize bol-elin ýeter ýaly azyk
ätiýaçlygyny döredip biljekdik. Ispan, ýogsam bolmasa, iýmit ýetmezçiliginiň öz
ildeşleriniň hyňranyşmagyna sebäp boljakdygyny, onsoň olaryň, «bir dertden sypyp,
başga bir derde uçradyk» diýşip, nar-nadyl bolmagynyň ähtimaldygyny aýtdy.
«Özüňizem bilýänsiňiz» diýip, ol sözüni soňlady. — «Ysraýylogullary hem
Müsürden gaçyp sypandyklarna ilkibaşda begenipdiler, ýöne çöl-beýewanda bir
163
döwüm çöreksiz galan wagtlary, özlerini halas eden Allatagalanyň garşysyna topalaň
turuzypdylar».
Onuň oýlanyşykly pikiri şeýle bir jüpüne düşüpdi, beren maslahaty şeýle bir
göwnejaý bolupdy welin, men onuň bu teklibiden örän hoşal boldum, wepaly
hereketine juda begendim. Soňra biz elimizde bar bolan tagta abzal-gurallar bilen,
dördimiz dört ýerden atyz çekmäge girişdik.Göni tohumsepilýän wagta gabat gelen
bir aýlyk wagtyň dowamynda ýigrimi iki buşel arpa bilen on alty küýze şaly
tohumyny ekmäge ýeterlik giňişlik atyzy bakyp-bejerip taýýarladyk. Biziň bar
süýşürip bilen dänämiz ýaňky aýdanymdan ybaratdy. Dogrusy, harman wagtyna çenli
bar bolan alty aýlyk döwür üçin özümize ýygnap goýan arpadyr şalymyz bilen köroňňut etmeli boljagymyz görnüp durdy. Men bu hasaby däneleri bir ikä bölen
günümizden başlap hasapladym, sebäbi bu yklymda tohumyň ýeriň aşagynda hökman
alty aý ýatjagynyň bellisi bolmaýardy.
Indi, bizem çaklaňja bir jemgyýete öwrülipdik we öz adam sanymyza arkalanyp, juda
köp bolup geläýmeseler, onda ýabanylaryň çozuş etmeginden kän bir gypynç
etmeýärdik. Maý tapdygymyzdan adanyň içinde erkana gezmäge çykýardyk. Indi bar
oý-pikirimiz bu ýerden gaçyp sypmakda bolansoň, iň bolmanda, meniň özüm, şol
gaçyşda gerek boljak taýýarlyklar hakynda kelle döwmekden saklanyp bilmeýärdim.
Şol maksat bilen, men deregimize ýarar öýden birtopar agajymy çelgiläp çykdym we
Anna bilen kakasyna şolary çapdyrdym. Soňra bolsa, ispan bilen şol mesele boýunça
öz pikirlerimi paýlaşdym we onuň şol işe esewan bolup, ataly-ogluň işlerini
ugrukdyrmagyny tabşyrdym. Men Anna bilen kakasyna ullakan bir agajy ýasy
tagtalara bölüp çykmak üçin, nähili abyrsyz zähmet çekendigimi düşündirdim-de, edil
meniň edişim ýaly işläp, berk dub agajyndan ini iki fut, uzynlygy otuz bäş fut,
galyňlygy 2-4 dýuým çemesi on iki sany ýasy tagta ýasatdym. Bu işiň neneňsi
ummasyz zähmeti talap edendigi okyjynyň gözöňüne gelýändir.
Şol bir wagtyň özünde, men eldeki geçi sürimiň baş sanyny mümkin boldugyça
köpeltmäge synanyşdym; hut şol maksat bilen, biz gezekleşip, bir gün Anna bilen
ispan, birgün men bilen Annaikibir bolup, awa çykyp ugradyk. Biz ene geçi atan
wagtymyz, owlaklaryny diri tutup agyla gabaýardyk. Şeýde-şeýde, biz jemi ýigrimi
töweregi ýaşajyk owlagy sürä goşmagyň hötdesinden geldik. Emma welin, iň esasy
zat, üzümleriň bişýän möwsümi geleip ýetende başlady. Biz küde-küde edip, şeýle bir
köp üzüm serip çykdyk welin, eger biz ispanlaryň kişmişden çakyr öndürýän
Alikante şäherinde bolan bolsadyk, onda altmyş-segsen barrel töweregi çakyry
gürrüňsiz taýýarlap bilerdik. Şol kişmişler çörek bilen bilelikde biziň azygymyzyň
esasy bölegini düzýärdi. Dogrusy, onuň sagdyn durmuşyň biçak ýokumly
höregidigini aýtsam öte geçdigim bolmaz.
Basym orak möwsümi hem gelip ýetdi we biz ekinden bol hasyl aldyk. Bu hasyl,
elbetde, adada şu wagta çenli gören iň bereketli hasylym däldi, ýöne, barybir ol biziň
tutan maksadymyza daş ýany bilen ýetjekdi. Sebäbi, ýigrimi iki buşel arpany iki ýüz
ýigrimi buşelden geçirip alypdyk. Şaly hasyly hem on esse çykypdy. Bu däne
ätiýaçlygymyz, on altı sany ispany ýanymyza getiräýenimizde-de, hemmämize indiki
hasyl möwsümine çenli ýeterlik boljakdy. Eger-de, dünýäniň islendik bir künjegine,
164
aýdaly, Amerikanyň islendik bir sebitine baka ýüzüşe çykmaga şaýlansak, onda şol
hasyl bilen gämini mas ýükläp, ýolboýy azyga-çörege zar boljak däldik.
Şeýlelikde, biz orak orup, döwek döwüp, hasyly ammara basanymyzdan soňra, sebet
örmek işine girişdik, içine arpa, tüwi guýar ýaly ullakan sebetleri örüp başladyk. Bu
senede ispanyň eli juda ezber ekeni, ol näme üçin şu hili çybyklardan gorag
haýatlaryny örmeýändigimizi sorap, meni birsyhly kötekleýärdi. Emma, men muňa
hiç hili zerurlyk görmeýärdim.
Garaşylýan myhmanlaryň ählisine ýeterlik azyk-suwlugy jemläp dynamsoň, ispanyň
gabat-garşydaky guryýere gidip, ol ýerde galan ildeşlerini idäp-soramagyna rugsat
berdim. Men oňa pugta tabşyryklar berişdirdim. Eger-de, kimde-kim şu adada özüni
myhman aljak, ýagşylyk edip, halas etmek üçin yzlaryndan adam iberen iňlise, ýagny
maňa hiç hili zyýan bermejegine, üstüme hüjüm edip, meniň bilen tutluşmajagyna,
eger bardygeldi şu zeýilli pälini bozan tapylaýsa, onda meniň bilen deň durup, meni
gorajagyna, haýsy ýurda ýüzüp gitsek-de, maňa doly tabyn bolup, meniň sözümden
çykmajagyna garry ýabanynyň we özüniň öňünde ähdi-peýman etse, diňe şolary ýany
bilen alyp gaýtmagyny tabşyrdym. Bärik gaýdarman bolan her bir deňizçä dilhat
ýazdyryp, aşagyna-da gol çekdirmegini berk sargadym. Olarda galamdan-syýadan
düşnük ýokduguny bilip duran-da bolsam, men muňa kän bir pitiwa etmedim. Olaram
sorap durmadylar.
Şol tabşyryklary bek belläp, ispan bilen Annanyň kakasy — garry ýabany öň münüp
gelen, has dogrusy, içine oklanyp, iýmäge alnyp gaýdylan gaýyklarynyň birine
münüp, ýola düşmäge taýýarlandylar. Men olaryň hersine çakmakly muşket, sekiz
atymlyk ok-däri berdim-de, ony biçak tygşytly saklamaklaryny, juda bir
aldymberdimli gyssaga düşmeseler, atyp zaýalamazlygy tabşyrdym.
Olaryň ýüzüşe çykmagy meniň üçin çeni-çägi ýok şatlykly wakady. Indi ýigrimi ýedi
ýyl gowrak wagtyň içinde, bu meniň şu adadan gaçyp gutulmak üçin eden ilkinji
hakyky synanyşygym boljakdy. Men olaryň özlerine telim günläp, dostlaryna-da
sekiz gün töweregi ýeterlik boljak çörek bilen kişmişi gaýyga ýükledim-de, olara ak
ýol arzuw etdim. Gaýdyşyn kenara ýetmänkäler, olaryň dolanyp gelýändigine uzak
aralykdan düşünerim ýaly, gaýyga bir yşarat iltemek barada ylalaşdyk.
Meniň ýöredýän hasabym boýunça olar oktýabrda, on dördi gijäniň dolan aýynda
mylaýym öwüsýän şemalyň bady bilen ýola düşdüler. Günleriň takyk hasaby barada
aýtsam, ozalky gezek bulaşdyralymdan bäri, ony gaýdyp düzedip bilmändim.
Dogrymy aýtsam, ýyllaryň hasabyny hem bulaşdyraýan ýalydym, ýöne soň-soňlar
hasaplap görsem, asyl men ýyl hasabyny anyk ýöreden ekenim.
Ispan bilen ýaşula garaşyp ýörenime sekiz gün töweregi bolsa bolandyr. Şol gün,
megerem, taryhda kän bir görlüp-eşidilmedik, geň, oslagsyz bir waka bolup geçdi.
Şol gün ir bilen, men öz howlymda parahat uklap ýatyrdym.Birdenkä hyzmatkärim
Anna «Hojaýyn, hojaýyn! Gelýäler, gelýäler!» diýip, uly-ili bilen gykylyklap,
ylgaşlap ýanyma geldi. Men böküp ýerimden turdum-da, hasyr-husur üst-başymy
geýnip, howp-hatary kelläme-de getirmän, tokaýjykdan daşarlygyna atylyp çykdym
(indi oňa tokaý diýiberseň-de boljakdy). Howp-hatary kelläme-de getirmändirin
diýýänim, men öz hemişeki endigimi bozup, ýanyma ýarag almandym. Deňze bakan
165
seredimde, haýran galmakdan ýaňa agzymy açyp galdym — bir ýarym liga çemesi
uzaklykda, üçburç ýelkenli bir gaýyk adanyň kenaryna bakan ýüzüp gelýärdi.
Ugurdaş şemalyň ugry bilen ol barha ýakynlaşýardy. Ol gaýyk goňşy ada tarapdan
däl-de, eýsem günorta tarapdan gelýärdi.
Men muny görüp, Annany ýanyma çagyrdym-da, tokaýjykda gizlenmegi buýurdym,
çünki bular biziň garaşýan adamlarymyz däldi. Olaryň dostdugyny-duşmandygyny
entek bilmeýärdik.
Onsoň, men gaýygy mazaly synlamak üçin, howla girip, dürbimi alyp çykdym. Bir
zatdan howatyrlanan wagtlarym edişim ýaly, assyrynja bukulyp, daş-töweregi has
oňat synlamak üçin, merdiwany söýedim-de, baýryň eňňidine dyrmaşdym.
Baýra münüp-münmänkäm, günorta-gündogar tarapda, meniň howlymdan takmynan
iki ýarym liga daşlykda labyr taşlan bir gämä aýyl-saýyl gözüm düşdi. Kenar bilen
gäminiň arasynda bir ýarym liga aradaşlyk bardy. Eger ýalňyşmaýan bolsam, onuň
iňlis gämisidigi äşgär görnüp durdy. Bäriligine gelýän gaýyk bolsa, iňlis barkasy
bolup çykdy.
Bu täzeligiň meni nähili haýran galdyryp, aljyraňňylyga salandygyny aýtmaga söz,
görmäge göz gerekdi. Elbetde, iňlislerden, ýagny öz ildeşlerimden dolup gelýän
gämini görmegiň döreden şatlygy hiç zadyň çeni-çaky däldi. Emma, her niçik-de
bolsa, nireden dömüp çykany näbelli, düşündirip bolmaýan gizlin bir şübhe göwnüme
gara salyp, ätiýaçly bolmagymy ündäp başlady. Ilki bilen, «dünýäniň bu gyrakbujagynda iňlis gämisi näme işläp ýörkän?» diýen sorag kelläme geldi, sebäp diýseň,
bu jelegaýlar iňlis täjirleriniň söwda edýän ýurtlaryna barýan ýollardan örän sowaşak
ýerleşýärdi. Ýele-gopguna duçar bolup, ygyp gelendirler diýseň, bu golaýlarda apytupan hem turmandy. «Häk, bular hakykatdanam iňlis bolsa, onda bu ýerlere
eýgilige-hä gelen däldirler. Ogry-jümrüleriň, ganhorlaryň eline düşenimden-ä, öňküje
oňňudym bilen geziberenim müň paý gowy» — diýip, men öz ýanymdan içimi
gepletdim.
Adam ogly käýarym ýüreginde çyndyr öýdülip güman edilmeýän, ýöne howply
ýagdaý barada habar berýän pynhan duýgular, syzgylar dörän mahaly, olara geleňsiz
garamaly däldir. Şeýle duýgulardyr syzgylaryň käbir zatlary dogry görkezýändigini
inkär edip biljek örän az-az adam barmyka diýýän. Olaryň göze görünmeýän bir
dünýäniň käbir alamatlary, ruhlaryň arasyndaky özara habarlaşmalar bolup
durýandygy gürrüňsizdir. Üstesine-de, bize howp-hatar barada duýdurmaga ymtylýan
halyna, näme üçin olaryň biziň bähbidimize däldigine ynanmalymyşyk? Ol
duýdgularyň isle ýokarrak, isle-de pesräk ýerden geleniniň bize näme zeleli bar? Gep
onda däl ahyryn.
Şu wagt gürrüň berip oturan wakam şol pikirimiň mamladygyny aňryýany bilen
esaslandyrdy. Sebäbi, şol gizlin duýgyny ýüregim syzmadyk bolsady, onda
gutulgysyz işim gaýtjak ekeni, onda-da, öňkimden bäş beter güzaba uçrajak ekenim.
Muny siziň özüňizem görersiňiz.
Men baýryň ýapgydynda uzak bukulyp durmaly bolmadym. Basym barkasyň kenara
ýanaşmak üçin amatlyja köwjagaza agtarýan ýaly, kenara ýakynlaşandygy göründi.
Ýöne, aradaşlyk uzak bolansoň, barkasda oturanlar meniň ozal sal bilen ýük daşan
166
kiçijek buhtajygyny saýgarmadylar-da, howlymdan takmynan ýarym mil çemesi
uzaklykdaky kenarýaka çykdylar. Meniň çöregim bitin ekeni, ýogsam, olar göni
gapymyň öň ýanyna gabatlap, barkasdan düşüp bilerdiler ahyryn. Onsoň
gelmişekleriň meni galajygymdan kowup çykaryp, bar emlägimi talaňa salmagy gaty
ähtimaldy.
Kenara çykan wagtlary men olaryň iň bolmanda köpüsiniň iňlisdigine magat göz
ýetirdim; aralarynda birki sany golland hem bardy öýtdüm, ýöne däl ekenler.
Gelenler jemi on bir sany adamdy, olaryň üç sanysy bolsa, eli-aýagy daňylgy
ýaragsyz adamlardy. Çägesöw kenara ilki bilen böküp düşen dört-bäş sany adam ol
üçüsini edil ýesir ýaly süýrekläp barkasdan düşürdiler. Şol üç adamyň biri iň bir
gözgyny halda el-aýagyny daldaladyp, umytsyzlykdan, gussadan ýaňa ikibaka
delmurýardy. Beýleki ikisi bolsa, aram-aram gollaryny asmana uzadyşyp, biçak
aladaly görünýärdiler, ýöne birinji ýesire garanyňda olaryň özüni alyp barşy
elhalrakdy.
Men bu görnüşe seredip, näme-näme bolýandygyna düşünmän, äm-säm bolup
durdum. Anna iňlisçe çalgyrtlap: «Waý, hojaýyn! Seret, iňlislerem ýabanylar ýaly
adam iýýär» — diýende, men oňa: «Näme, Anna, sen olar ýesirleri iýer öýdýäňmi?»
diýip ýüzlendim. Ol «Hawa, iýerler» diýip, ýüzüme dikanlady. «Ýok, iýmezler. Ýöne
öldürerlermikä diýip gorkýan. Olaryň adam etini iýmejeginden gaty arkaýyn bol» —
diýip, men ony köşeşdirdim.
Tutuş şol wagtyň dowamynda, aslynda, meniň özüm näme bolup geçýändigine
düşünmän durdum, ýöne bu elhenç sahnadan ýaňa galpyldap, islendik pursatda bir
ýesiriň öldürilmegine garaşýardym. Birdenkä men bir näkesiň ullakan gamany, ýa-da,
deňizçiler aýtmyşlaýyn, gylyjy ýokaryk göterip, ýesirleriň birini çapmaga
hyýallanýandygyny gördüm. Ol görgüliniň şalkyldap ýere ýazylaryna garaşyp,
gorkudan ýaňa haýygyp, bütin endam-janym gurap galan ýaly boldy. Men ispanyň
hem-de ýaşuly ýabanynyň ýanymda ýokdugyna biçak ahmyr edýärdim. Garakçylaryň
elinde tüpeň ýokdugyny görüpdim, şonuň üçinem, olaragörünmän, ok atym aralyga
ýakynlaşyp, ýesirleri halas etmegiň alajyny gözleýärdim. Ýöne, meniň kelläme
başgaçarak bir pikir geldi.
Men ol üç adama örän ýowuz daraşýan bihaýa deňizçileriň, hamana diýersiň, degredaşy synlajak bolýan ýaly, adanyň dürli künjeklerine ylgaşlap başlandyklaryny
gördüm. Olar gitmänkäler, ýesirlerellerini-aýaklaryny çözüpözbaşlaryna galdyrdylar.
Olaryň üçüsem çök düşüp, gam laýyna batyşyp, näumyt halda otyrdy.
Bu ahwaly synlan mahalym, şu ada ilki gelip düşenimde dumly-duşa garamaga
başlaýşym, öz-özümden göwnüm geçip, lapymyň keç bolşy, gorkudan ýaňa gözlerimi
elek-çelek edip, kelläme elhenç pikirleriň köwsarlaýşy, ýyrtyjy haýwanlar düýt-müýt
edäýmesin howatyry bilen uzakly gijäni agajyň üstünde ýatyp geçirişim hakydama
geldi. Meniň şol gije şu günki güne deňiç uzak wagtlap öz günemamy dolamagyma
ýaran gämini Allatagalanyň harasat we daşgyn arkaly adanyň golaýyna getirjeginden
buhabar bolşum ýaly, ol üç biçäräniň hem halas bolmagynyň nähili ýakyndygyndan,
täleýleri ters aýlanyp, ähli umytlaryndan el üzüp oturan şu pursatlarynda, aslynda,
özleriniň nähili elin, howpsuz ýagdaýdadykylaryndan habarlary ýokdy. Ine, biziň
167
geljegi bar saýgaryp bilşimiz. Dogrusyny aýtsaň, älem-jahany ýaradan Biribardan
umyt üzmezlige, Oňa hemişe gülüp-oýnap bil baglamaga örän köp sebäp bar. Ol öz
bendelerini hiç haçan gutarnykly çäresizlikde goýmaýar. Iň çökder ýagdaýlarda hem
adamlaryň şükür etmegine esas bolarlyk bir zat hökman tapylýandyr. Kämahallar
ýagyrnyňa ýel çalmagy seniň çak edişiňden has çalt bolýar. Hatda, biziň öz
heläkçiligimiz hökmünde görýän bir zadymyz, aslynda, halas bolmagymyzyň
serişdesi bolup çykýar.
Garakçylar kenara çykan pillesi daşgyn dowam edýärdi, olar daş-töweregiň nä jüre
ýerdigini biljek bolup onda-munda selpeşip ýörüşlerine, gaýtgyn başlaýança bar
wagtlaryny bihuda geçirdiler. Indi, suw yza çekilensoň, olaryň barkasy çägesöw
saýlyga batyp galyberipdi.
Olar barkasda iki sany sakçy goýupdylar, görüp otursam, olar içip bilen brendisini
içip, uklap galan ekenler. Bolsa-da, sakçylaryň ukusy ýeňilrägi oýanyp, barkasyň bir
özi gozgardan has ymyklyrak batandygyny gördi-de, golaý-goltumda kaňkaşyp ýören
ülpetlerine gygyrdy. Olar çakylygy eşiden batlaryna duran-duran ýerlerinden eňişip,
barkasyň daşyna üýşdüler-de, ony suwa bakan iteklemege başladylar. Ýöne, barkas
örän agyr bolansoň, kenarýakanyň ykyrdap duran, ownujak süýşýän çägesinde ol
gurrumsaklaryň biderek arrygyny gynany galdy.
Şeýle bolansoň, garakçylar ertirki günüň gamyny iýmeýän hakyky deňizçiler kimin,
barkasly işi biryani goýdular-da, ýene adada köw-söw etmäge dagadylar. Olaryň
biriniň barkasda oturan garakça, gaty ses bilen iňlisçeläp: «Ýeri bolýar eken-dä, Jim!
Daşgyn başlansoň onuň özem, baý, ýüzer-ä» — diýip, gygyrýandygy gulagyma ildi.
Şeýlelikde, bularyň öz ildeşlerimdigi baradaky esasy çaklamam indi doly ýerine
düşüpd.
Tutuş şol wagtyň dowamynda men ýerimden gozganman durdum. Baýryň
depesindäki gözegçilik postumdan başga hiçbir ýere butnamaga bognym ysmaýardy.
Howlymy nähili ygtybarly edip gurandygyma öz ýanymdan begenmek-begenýärdim.
Daşgyn başlap, barkas ýüzýänçä iň bolmanda ýene on sagat gerek boljakdygy bellidi.
Oňa deňiç garaňky gatlyşjakdy, onsoň men olaryň hereketlerini yzarlap, gepgürrüňlerini arkaýyn diňläp biljekdim.
Şol iki arada, men ýene öňki sapardaky ýaly çaknyşyga taýýarlyk gördüm, ýöne bu
gezekki duşmanyň ýabanylaryň çaky däldigini bilýändigim sebäpli, has ätiýaçly
hereket edýärdim. Menden tälim alyp, ussat mergen bolup ýetişen Annaok-ýaragyny
şaýlamagyny buýurdym. Özüm iki sany aw tüpeňini aldym, oňa-da üç sany muşketi
tutdurdym. Meniň daşky görnüşim diýseň gazaply görünýärdi — geçi derisinden
tikilen haýbatly ýapynjamy geýnipdim, kellämde ozal gürrüň beren äpet başgabym,
bilimde ýalaňaç gamam bardy, kemerime iki sany sapança gysdyrylgydy. Elimdäki
tüpeňleri egnime atyp barýardym.
Ýaňky aýdyşym ýaly, meniň niýetim garaňky düşýänçä hiçhili synanyşyk etmezlikdi;
ýöne, gün süýr-depä çykan mahaly, günortan sagat ikilerde garakçylartokaýyň içinde
eýläk-beýläk pytrap, çaklaýşym ýaly, hersi bir ýere süýnüp ukladylar. Alada
etmekden ýaňa gözüne uky girmedik ýesir görgüliler bolsa, menden çärýek mil
168
uzakda, ullakan bir agajyň kölegesinde otyrdy. Göräýmäge, olar beýlekileriň göz
ýeterinden daşda bolmalydy.
Şeýle bolansoň, men olara görnüp, hal-ahwallaryny soraşdyryp görmegi ýüregime
düwdüm. Men haýal etmän, hälki aýdan keşbimde, şol agaja tarap ýola düşdüm,
meniň gara-görnüm yzymdan bolsa, büküdikläp Anna gelýärdi. Ýöne, ok-ýaragy
ýetik hem bolsa, onuň daşky sypaty edil meňkiçe salkam-sajak, eleşan däldi.
Men başardygymdan görünmejek bolup, ýesirleriň ep-esli golaýyna bardym we meni
görüp ýetişmänkäler öňürtdim-de, sesimi gataldyp, ispança: «Jenaplar, siz kim
bolarsyňyz?» — diýip seslendim.
Ýesirler «wäh» diýlen ýaly, laňňa ýerlerinden turdular we meniň eleşan sypatyma
gözleri düşüp, aljyraşyp, aňka-taňka boldular. Olar jogap berenden-ä geçen, gaýtam,
ýaňy bir iňlisçe geplejek bolan pilläm, aňrylygyna bakan ökjäni götärligöründi. Men
«Jenaplar» — diýip, söze başladym. — «Menden gorkup oturmaň. Belki, beýle waka
bolar öýdüp güman hem eden dälsiňiz, ýöne, bu duran siziň dostuňyz». Olaryň biri
şlýapasyny çykardy-da: «Onda ol göni gökden inen bolmaly, sebäbi, biziň
ýagdaýymyz adam kömek ederden çökderräk» — diýip, agras jogap berdi. Men
«Elbetde, ähli kömekler Biribardan gelýär» — diýip, sözümi dowam etdirdim. —
«Keseki adama size nähili kömek etmelidigini düşündirseňiz niçik bolarka? Görýän
welin, halyňyz juda harap bolarly. Men sizi kenara aýak basan pursadyňyzda gördüm.
Ýanyňyz bilen gelen näkeslere ýalbarşyňyza, olaryň biriniň sizi öldürmek üçin gylyç
syranyna gözli şaýat boldum».
Ýüzünden boýur-boýur gözýaş syrygyp gaýdan ol görgüli galpyldap: «Eý hudaý,
meniň bilen gürleşip duran kim? Sen hakyky adammyň ýa gökden inen perişdemiň?»
— diýip, maňa ýüzlendi. Men oňa: «Jenap, arkaýyn bolaýyň, menem özüňiz ýaly
adam» — diýip, jogap berdim-de, sözümi dowam etdirdim. «Eger Allatagala sizi
halas etmek üçin perişde iberen bolsady, onda onuň ebti-başy meniňkiden ibalyrak
bolardy, ok-ýaragy hem meniňkiler ýaly bolmazdy. Şonuň üçinem, ýaýdanyp
oturmaň, men adam, özümem iňlis. Başarsam size kömek etmekçi. Görşüňiz ýaly,
meniň diňe hyzmatkärim bar, ýöne biziň ýaragymyz, ok-därimiz ýetik. Çekinmäň-de
aýdyberiň, size nepimiz degermi? Bu bolýan zatlar nämäniň alamaty?»
Ol «Ganhorlarymyz şu töwerekde ýatyrka, biziň gürrüňimiz derrew aýdyp gutarardan
kän» diýip gepläp ugrady. «Gepi uzadyp oturmaýyn, men şol duran gäminiň
gämibaşydym. Meniň ekipažym gämide gozgalaň turuzdy. Bu ganhorlara ýalbarýakar, höre-köşe edip, janymy zordan halas etdim. Onsoň, olar meni şu iki adam
bilen bilelikde şu çola ýere taşlap gitmäge razy boldular. Bularyň bir-ä meniň
kömekçim, beýlekem ýolagçy. Bu adada janly-jemende bardyr öýtmän, ajalymyza
garaşyp otyrdyk. Indem, näme edip, näme goýjagymyzy bilemzok» — diýip, ol
sözüni soňlady.
«Hany şol gurrumsaklar?» — diýip, meniň ganym depäme urdy. «Olaryň nirä
siňenlerini bilýäňizmi?» «Han-ha, ho taýda ýatyrlar» — diýip, gämibaşy tokaýyň
içindäki gür agaçlyk ýere bakan elini uzatdy. «Olar bizi görüp, gep-gürrüňimizi
eşidendirler öýdüp, şu wagt ýüregim agzymdan çykyp gelýär. Eger şeýle bolaýsa,
onda olar bizi diri goýmazlar».
169
«Olaryň tüpeňleri barmy?» — diýip, men sowal berdim. Ol «Olaryň diňe iki sany
tüpeňi bar, olaryň birini barkasda goýdular» — diýip, jogap berdi. «Örän ajap» —
diýip, men bu jogaba begendim. «Galan işi maňa goýuň. Görýän welin,
gozgalaňçylar şu wagt süýji uka giden ýaly. Olary birýan ujundan pürreläp çykmak
işiň aňsady. Ýöne, olary ýesir alaýsak niçik bolarka?» Muny eşiden gämibaşy olaryň
arasynda iki sany ýolýitiren näkesiň bardygyny, olaryň ganyny geçmegiň howply
boljakdygyny aýtdy. Gämibaşy şol ikisiniň merkini berip bolsa, beýleki deňizçileriň
hemmesiniň öz borçlaryna dolanyp barjakdygyna biçak ynanýanygyny aýtdy. Men
ondan şol ikisini görkezmegini soradym. Ol maňa munça uzak aralykdan ol ikisini
saýgaryp bilmejekdigini, ýöne men näme buýruk bersem, akgöwünlilik bilen berjaý
etmäge taýýardygyny mälim etdi. «Ýeri, bolýa» diýip, men sözümi dowam etdim.
«Olar oýanmaz ýaly, bu ýerden uzagraga gideliň. Näme etjegimiz barada şol ýerde
bir çukura tüýküreris». Onsoň, olaryň üçüsem göwünjeňlik bilen yzymyza düşüp,
tokaýyň gozgalaňçylara görünmeýän gür ýerine çenli gaýtdylar.
Men ýene gämibaşa ýüzlenip: «Diňläň, jenap» — diýdim. «Eger size halas etmege
töwekgelçilik etsem, onda siz meniň iki sany şertimi kabul etmäge taýýarmy?» Men
entek şertlerimi aýdyp ýetişmänkäm, Gämibaşy özüniň hem-de, eger alyp bilsek, öz
gämisiniň her bir jähtden meniň buýrugyma we görkezmelerime tabyn boljakdygyny,
bardy-geldi gämini ele geçirip bilmesek, onda özüni dünýäniň haýsy çetine ibersemibereýin, meniň üçin ýaşap, meniň üçin jan berjekdigini tekrarlady. Onuň
ýanyndakylar hem şol bir zatlary aýtdylar.
Onsoň, men «Bolýar» diýdim we sözümi dowam etdirdim. «Meniň şertim şular:
birinjiden, şu adada meniň ýanymda bolan wagtyňyzda, hiç bir mesele boýunça
özüňizi ygytýarly diýip hasap etmäň. Eger size tüpeň bersem, haçan islesem, olary
yzyna tabşyryň. Şu adada men ýa-da maňa degişli islendik zat barada betniýetli
pygyllara ýüz urmaň. Bir diýenimi iki gaýtalatman berjaý ediň. Ikinjiden bolsa, eger
gämini ele salmagyň hötdesinden geläýsek, onda meni hem-de hyzmatkärimi körköpük töletmän Angliýa alyp gidiň».
Gämibaşy meniň akylly-başly talaplarymy doly berjaý etjekdigine, onuň üstesine,
tutuş ömrüni maňa bagyş edip, tä peýmanasy dolýança, her bir pursatda maňa
minnetdar boljakdygy barada adamyň kellesine gelip, ýüreginde döräp biljek ähli
antlary içip, wada berdi.
«Onda, näme, urşuň geňeşi ýok» diýip, men söz nobatyny aldym. «Ine, size üç sany
muşket, ine-de, däri bilen ok. Hany, indi, aýdyň bakaly, biz nähiliräk hereket etsek
gowy bolar?» Gämibaşy elinden geldiginden minnetdarlyk baryny bildirip, özleriniň
meniň agzyma garaýandyklaryny aýtdy. Onsoň men: «Näme edenimizde-de,
töwekgelçilik uly. Meniňçe, iň gowusy, olar şindi uklap ýatan pillesi, üstlerini
basalyň-da, barymyz bilelikde ot açalyň. Okdegip, ölen-ä öler, ölmän sag galanlarada boýunegmeklerini teklip ederis. Kime ok degjegini bolsa, Biribaryň takdyryna
goýalyň» — diýip, kellämdäki pikiri beýan etdim.
Gämibaşy biçak sypaýyçylyk bilen, mümkin bolsa, gan dökmezligiň
tarapdarydygyny aýtdy. Emma, gämide topalaň başladan şol iki bihaýa haramzadany
sypdyrmaly däldigini hem nygtady. Eger gaçyp sypaýsalar, onda olaryň gämä baryp,
170
tutuş ekipažy üstümize sürägede, hemmämiziň ýogumyza ýanjakdygy, hakykatdan
hem, görnüp durdy. «Onyň dogry-la» — diýip, men ýene öz planymy öňe sürüp:
«Zerurlyk meniň maslahatymy mamla görkezýär, sebäbi, biziň halas bolmagymyzyň
şundan başga çykalgasy ýok ahyryn» — diýdim. Şeýle-de bolsa, Gämibaşyyň barybir
gandöküşiklige göwnemeýändigini görüp, men oňa özleriniň gidip, näme edesleri
gelse, şony etmeklerini aýtdym.
Şeýdip gepleşip durkak, biz käbir deňizçileriň oýanyp ugrandygyny aňdyk, basym
olaryň iki sanysy ýerinden turdy. Men Gämibaşydan «Olar şol pitne turuzanlarmy?»
diýip soradym. Ol «Ýok» diýip jogap berdi. Men: «Onda olar gaçsa gaçybersin,
belkem, halas bolmaklary üçin olary Biribaryň özi oýarandyr» — diýip, sözümi
dowam etdirdim. «Ýöne, beýlekiler gaçyp sypaýsa welin, onda günäsi siziň
boýnuňyza bolar».
Gämibaşy, şol söze gylawlanyp, özüne uzadan muşketimi eline alyp, biline-de
sapançany gysdyrdy we elleri muşketli iki ýoldaşyny öňüne düşürip, gozgalaňçylara
baka ýöräp ugrady. Ýaňky oýananlaryň biri öňden barýanlaryň aýak sesine üşerilip,
dikeldi-de, daş-töwerege göz aýlady. Ol eli ýaragly ätmerläp gelýän pyýadalary
göreninden uly gykylyk bolup, ýatanlary örüzmäge synanyşdy, ýöne ol örän gijä
galypdy. Ol ýaňy bir gygyran pursadynda Gämibaşyyň kömekçisi bilen ýolagçy
eýýäm mäşäni gysyp ýetişdi. Gämibaşy pähimli hereket edip, öz tüpeňini atman
saklandy. Kömekçi bilen ýolagçy esasy topalaňbaşçylary örän gowy nyşanalap atan
ekeni — olaryň biri şol bada takga jan berdi, beýlekisi bolsa, agyr ýaralandy, ýöne
onuň heniz jany bardy. Onsoň ol entirekläp ýerinden galdy-da, janhowluna haraý
isläp, öz ülpetlerine gygyrdy. Emma welin, Gämibaşy onuň ýanyna bardy-da, indi
kömek sorardan giçdigini aýdyp: «Sen gowusy, eden etmişiňi bagyşlamagy üçin
Biribara ýalbar» diýägede, garakça bir agyz geplemäge-de maý bermän, muşketiň
gundagy bilen kellesine jaýdar gülçüldedip, ýere ýazdy. Ýene üç sany deňizçi
galypdy, olaryňam biri gyltyzrak ýaralanypdy. Oňa çenli men hem ol ýere baryp
ýetdim. Ol üçüsi üstlerine abanýan howpy görüp, indi garşylyk görkezmegiň
peýdasyzdygyna düşündiler-de, rehim etmegimiz üçin ýalbaryp ugradylar. Gämibaşy
dönüklik edendiklerine puşman bolandyklaryna kepil geçip, gämini täzeden basyp
almaga hem-de ony Ýamaýka adasyna yzyna alyp gitmäge tüýs ýürekden, wepaly
kömek etmäge ant içseler, onda olaryň ganyny geçjekdigini aýtdy. Olar ýerli-ýerden
biri-birlerinden öňürdip ant içişip, awy ýalamaga başladylar. Gämibaşy hem olaryň
sözlerine ynam bildirip, olary öldürmezlige ýykgyn edýärdi. Men muňa garşy bolup
durmadym, ýöne tä adadan gidýänçäler olaryň elini-aýagyny daňyp goýmagyny talap
etdim.
Şol aralykda, men Gämibaşynyň kömekçisi bilen Annany barkasyň ýanyna gidip,
ýelkenini we küreklerini allowarra aýryp goýmaklaryny tabşyryp, kenara ugratdym.
Olar aýdyşym ýaly hem etdiler. Şol wagt, (maňlaýlary çekip) adada aýlaň-çaýlaň
etmäge giden beýleki üç sany deňizçi hem tüpeň sesini eşidip dolanyp geldi. Olar öz
ýesirleri bolan Gämibaşynyň indi rüstem çykandygyny görensoňlar, el-aýaklarynyň
daňlyp goýulmagyna razy boldular. Şeýlelikde, biziň ýeňşimiz doly şowlulyk bilen
dabaralandy.
171
Bu işi birýaňalyk edenimizden soň, Gämibaşy bilen biri-birimiziň hal-ahwalyny
soraşmaga gezek geldi. Gürrüňe ilki men başladym we bütin hekaýamy bolşy-bolşy
ýaly aýdyp berdim. Gämibaşy meniň başdan geçirenlerimi örän gyzyklanyp, haýran
galyp diňleýärdi. Ylaýta-da, ol, meniň nesibäme, azyk hem-de ok-däri tapylyşyna
biçak geň galdy. Aslynda, meniň hekaýam başdan-aýaga geň-enaýy başdan
geçirmelerden doly bolansoň, ol näme aýtsam, haýran galyp otyrdy. Soňra Gämibaşy
bu gürrüňleri saldarlap birsellem oturdy-da, meniň, göýä diýersiň, şunça ýyllap, onuň
janyny halas etmek üçin, şu çola adada ýaşan ýalydygymy aýdyp, hamsykdy. Onuň
gözlerinden boýur-boýur ýaş gaýtdy, damagy dolup, ýeke agyz gepläp bilmedi.
Men gürrüňimiz gutaransoň, ony hem-de iki sany ýoldaşyny öz howlyma alyp
gaýtdym. Biz howla adaty girelgeden, ýagny bassyrmadaky gapyjykdan girdik. Men
olara golda barymdan hödür-kerem etdim. Nahardan soň, men öz myhmanlaryma şu
adada ýaşan çakdanaşa uzak wagtymyň dowamynda oýlap tapan ähli açyşlarym,
abzal-gurallarym barada gürrüň berdim.
Meniň görkezýän, aýdyp berýän zatlarym olar üçin biçäk täsindi. Emma, Gämibaşy
bar zatdan beter meniň guran berkitmeli haýatlaryma, öz howlymy kiçeräk
tokaýjygyň içinde ussatlyk bilen gizleýşime telpek goýdy. Hakykatdan-da, ýigrimi
ýyl ozal oturdyp çykan nahallarym, bu ýerde Angliýadakydan has çalt ösüp, indi ok
ursaň geçmejek sümme tokaýa öwrülipdi. Agaçlaryň arasy şeýle bir gysbydy welin,
ilkibaşda ýörite goýan egrem-bugram ýodajygymdan başga hiç bir ýerinden ýöräp
geçmek mümkin däldi. Men olara bu howlynyň meniň galajygym hem-de hemişelik
ýaşaýan mesgenimdigini aýtdym. Ondan başga-da, edil begzadalaryňky ýaly, göwün
açmak üçin, jülgede käýarym dynç almaga gidýän telärli mülk ýerimiň bardygyny
hem gürrüň berdim. Men öz myhmanlaryma olary jülgedäki ýerime başgabir gün
äkitmäge söz berdim, sebäbi, indi gämini nädip yzyna gaýtaryp almalydygy barada
kelle döwmelidi. Gämibaşy meniň pikirimi unady, ýöne özüniň halys kelebiň ujuny
ýitirendigini boýun aldy, çünki gämide şol dildüwşükli etmişe goşulan ýene-de
ýigrimi alty sany deňizçi bardygyny aýtdy. Gämibaşynyň aýdyşyna görä, baş goşan
hyýanatçylykly dildüwşükleri sebäpli, gämidäki gozgalaňçylaryň hemmesi kanun
boýunça ölüm jezasyna höküm ediljekdi.Eger bize tabyn bolaýsalar, Angliýa ýa-da
islendik bir iňlis koniýasyna baran wagtlary, dar agajyndan asyljakdyklarynaolar gaty
gowy düşünýärdiler. Şonuň üçinem, olaryň umytsyzlykdan ýaňa guduz açana dönjegi
aýnada gören ýalydy. Ýagdaý şeýle bolansoň, bir oýnam adam bilen gämä hüjüm
etmek barada gürrüň edip oturasy iş ýokdy.
Men Gämibaşynyň aýdan sözleri barada birsellem oýlanyp durdum we onuň bu