Robinzon Kruzo - Turkmen - 30

açylmaýanyny aýdyp, öz-özümi ýepbekleýärdim.
Dogry, şu ada ilkinji gezek aýak basanymda, gäminiň ähli deňizçileri gark bolup, bir
özümiň diri galanymy gören mahalym ruhumda şeýlebir göçgünli joşgun döräpdi
welin, şonda keremli Biribar medet berende, şol joşgunyň hakyky şükür duýgusyna
öwrülip gitmegi ähtimaldy. Emma meni halas eden Eliň nähili ýagşylyk edeni,
menden başgalar gark bolanda bir meni alyp galany hem-de Gudraty Güýçliniň näme
sebäpli ala-böle maňa rehim-şepagat edeni hakda asla oýlanman, eýsem, diriligime
şatlanyp-begenip, gamgyn duýgularym aýrylyp gitdi. Umuman, şatlanyşym edil adaty
deňizçileriň gämi heläkçiliginden sag-aman gutulyp, kenara aýak basanynda halas
bolmagyň şatlygyny bir bulgur punş bilen ýuwup, bar zady şol demde ýatdan
çykaryşy ýalydy. Ada düşelim bäri hem ol şeýleligine galypdy. Hatda şondan soň,
pähimli oýlanyp, öz düşen ýagdaýyma göz ýetirip, adam-garanyň aýagy düşmejek bu
eýmenç ýere nädip düşenim barada pikirlenip, halas bolmak baradaky tamadan doly
rişdämi üzüpdim, emma ýaşamaga umyt döräp, açlykdan ölmejegimi bilen pilläm
ähli gam-gussalarymdan saplandym oturyberdim. Ýüregim ynjalyk tapdy, onsoň
ýaşaýyş şertlerini üpjün etmäge hem-de goranmaga degişli işler bilen boldum. Şonluk
bilen, öz ýagdaýyma gynanmagy, ony ylahy adalatyň netijesi ýa-da başymdan
inderen gazaby hasap etmegi bir ýaňa goýdum. Munuň ýaly pikirler kelläme setandaseýranda gelýärdi.
Gündeligimde eýýäm aýdyp geçişim ýaly, arpa bilen şalynyň gögermegi ilkibaşda
maňa az-kem täsir edipdi, şol ahwalatda nähilidir bir gudratyň bardygy barada pikir
edenimde, hakykatdan-da, ýüregim eräberýärdi; ýöne eýýäm gürrüň berşim ýaly,
gudrat hakyndaky pikirlerim aýrylansoň, onuň döreden ähli täsirleri hem aňymdan
zym-zyýat boldy. Hatda şu zeýilli närselere bir özi erk edip bilýän, göz bilen
263
görülmeýän Eradany gönümel ýadyňa salýan hem-de tebigatyň iň elhenç hadysasy
bolup durýan ýer yranmasynyň hem, ilkibaşdaky gorkym aýrylan dessine, mende
döreden täsirleri ýom-ýok bolup ötägidipdi. Hamala diýersiň, bal günüme batan ýaly,
ne-hä Biribary ýatlaýardym, ne-de başymdan inen şu külpetli günleriň Onuň eradasy
bilen bolýanynyň ýorgudyny ýorýardym. Ýöne syrkawlap, ölümiň güzaply ejirleri
gözümiň öňünde ör-boýuna galan pursadynda, ruhum agyr keseliň labyrynyň astynda
ýegşerilip, gazaply ysytma halys ysgyn-rowgatymy alan pillesinde, uzak wagtdan
bäri ukuda ýatan wyždanym oýanyp ugrady; şol wagta çenli bolup ýörşüm üçin özözümi köteklemäge başladym; diňe şonda öz aç-açan bozgak edähetlerim sebäpli
Haktagalanyň öz adalaty bilen, edil menden gazaply ar alýan dek, agyr zarbalary
depämden inderenine düşünip galdym. Şol pikirler kesellänimiň ikilenji we üçülenji
günlerinde meni juda ýowuz basmarlady. Ysytmanyň çekdirýän jebrine hem-de
wyždanymyň ahmyrly ejirlerine tap getirip bilmän, agzymdan Biribara ýalbarýan
doga-dileglere çalymdaş sözler çykýardy, megerem, olar arzuw bilen umydyň däl-de,
eýsem, diňe gorky bilen umytsyzlygyň edýän oýnudy. Pikirlerim bulam-bujardy, öz
etimi özüm iýerlidim; şunuň ýaly göz-gülban halda ölüp gitmegiň elhençligi
haýýadymy göçürip, kejebämi daraldýardy; janhowluma näme diýip, näme
goýýanymy biler ýaly däldim. Men: «Biribar, men bir betbagt mahluk! Eger
keselläýsem, idi-yssywatsyz ölüp giderin. Halym niçik bolar!» diýip, möňňürip
goýberdim welin, gözümden paýrap ýaş gaýtdy, onsoň birsellem içim-içime sygman
agladym. Şol wagt kakamyň şu hekaýatyň başynda gürrüň berlen ýagşy öwütündewlerini, welilik bilen aýdan sözlerini ýada saldym. Kyblam atam ýüregime
düwen niýetimden dänmesem, Hakyň meni ýalkamajagyny, öz pendi-nesihatyny
tutmanyma ahyr bir gün, barybir, ahmyr etjegimi, emma şonda, megerem, dadyma
ýetişere adam tapylmajagyny aýdypdy. «Wah, wah-eý — diýip haýkyrdym —
Mähriban kakamyň aýdany hak bolup çykdy; Ýaradanyň adalaty ezenegimden
ebşitläp tutdy, indi dady-perýadymy eşidip, haraýyma ýetjek adam bolmaz! Men
birkemsiz guwanyp, peýwagtyma ýaşap ýörmeli asuda durmuşy maňa bagyş eden
Ýaradanyň kalbyma guýan hikmetlerine gulak asmandyryn; muňa ne-hä özüm
düşünjek bolupdyryn, ne-de enem-atamyň pendine-nesihatyna hä diýipdirin.
Kemakyllyk edip olaryň bagryny paralap gaýdypdym, indi bolsa, şol eden işimiň
netijeleri öz bagrymdan ok bolup geçýärdi. Olaryň şu dünýäde maňa abraý getirjek,
her bir işimi asan etjek hemaýatdyr goldawlaryndan ýüz öwürdim, indi bolsa men hut
tebigatyň özüniňem kömek ederinden çökder kynçylyklara garşy göreşmeli boldum,
özi-de ýeke özümdim, kömek etjegim, teselli berjegim, geňeşip-maslahatlaşjagym
ýokdy. Onsoň çydap bilmän: «Eý, Biribar, özüňden medet, men bir biçäre bendäň!»
diýip gygyrdym. Bu meniň şonça ýyldan soň ilkinji ýola mynajat edişimdi, elbetde,
bolşuna görä.
Ýene gündelige dolanyp geleliň.
28-nji iýun. — Gijeki ukudan soň az-owlak kuwwatlanyp aýaga galdym; ysytmadan
doly saplandym; gören düýşüm sebäpli biçak gorkanyma we eýmenýä­nime
garamazdan, barybir, ysytma tutgaýynyň ertir ýene gaýtalanmagynyň mümkindigini
göz öňünde tutdum-da, eger halym teňleşse, gerek bolaýjak gurplandyryjy närseleri
264
öňünden jemläp goýmagy ýüregime düwdüm. Birinji işim daşyna galyň mata tutulan
äpet çüýşäni suwdan dolduryp, düşegimden elim ýeter ýaly edip, stoluň üstünde
goýmak boldy. Suwuň dümew ýa-da ysytma döredýän täsirlerini aýyrmak üçin, onuň
üstüne çärýek pinta barabar rom guýup çaýkaşdyrdym. Ondan soň geçiniň etinden bir
bölek kesip, közde kakmaç bişirindim, ýöne kän iýip bilmedim. Aýagymy ýazmaga
çykdym, ýöne ysgynsyzlykdan ýaňa zordan ýöräp bildim. Üstesine, gözgyny
ýagdaýym barada pikirlenip, ysytmanyň ertir ýene gaýtalanmagyndan howatyrlanyp
gam-gussa batypdym. Agşam üç sany pyşdyl ýumurtgasyny gyzgyn gora gömüp,
çalaja bişirip şamlyk edindim. Şonda, ýadyma düşüşine görä, ömrümde ilkinji ýola
nahardan soň Biribara şükür etdim. Garbananymdan soň biraz aýlanasym geldi, ýöne
halys mejalym bolmansoň, iň bärkisi, tüpeňimi hem göterip bilmedim. Men hiç haçan
tüpeňsiz gezmäge çykmaýardym. Şonuň üçin kän uzaklaşman ýere çökdüm-de,
öňümde asuda, endigan ýaýylyp ýatan deňzi synladym. Şol ýerde otyrkam oýa
batdym: «Aňyrsy-bärsi görünmeýän şu deňiz bilen gury ýer nämekä? Bular haçan
döredikä? Men kim? Öýdeçi ýa-da düzdeçi, adam ýa-da haýwan, bu janly-jandarlar
näme? Biz nireden gelýäris, gözbaşymyz nämede? Gürrüňsiz, biziň barymyzy: ýeri,
asmany, howany, deňizleri bir gizlin Erada ýaradypdyr. Ol kimkä?» Ine, şeýlelikde,
barça zady ýaradanyň Haktagaladygy öz-özünden düşnükli bolup başlady. Soňra
bolsa, mende haýran galdyryjy bir pikir döredi: eger Haktagala şu närseleriň
hemmesini bar eden bolsa, diýmek, Ol şol närseleriň barysyna ýol görkezýän, şol
närseler bilen bagly ähli işlere höküm edýän bolmaly; sebäbi şolaryň ählisini ýaradyp
bilýän Erada hökman olara höküm edip, dogry ýola gönükdirip hem bilýändir. Eger
şeýle bolsa, onda Onuň işleriniň ümmülmez giňişliginde hiç bir zadyň Onuň
ylmyndan ýa-da takdyryndan bidin amala aşmagy mümkin däl ahyryn.
Eger Onuň ylmyndan bidin hiç zat amala aşmaýan bolsa, Ol meniň şu ýerdedigimi,
gözgyny haldadygymy hökman bilýändir; eger Onuň takdyryndan bidin hiç zat amala
aşmaýan bolsa, onda başymdan inen şu külpetleri Onuň özi maňlaýyma ýazandyr. Şu
çykaran netijelerime ters gelýän hiç hili pikir kelläme gelmedi, şonuň üçin hem olar
mende has-da güýçli täsir galdyrdy, ýagny başyma düşen şu ahwalaty Haktagala
maňlaýyma ýazan bolmalydy; meni şu gözgyny ýagdaýa Onuň hökümi sezewar eden
bolmalydy, sebäbi Ol diňe bir meni däl, eýsem, külli älem-jahany buýrugyna tabyn
edýän ýeke-täk güýjüň eýesidi. Men: «Gudraty Güýçli näme üçin meni
jezalandyrýarka? Beýle bolar ýaly meniň ýazygym nämedikä?» diýip, pikir
ýumagyny çözläp başlanym hem şoldy welin, birdenkä, göýä diýersiň, küpür
geplänim üçin ýaly, wyždanym al-petimden aldy, göwnüme bolmasa, onuň özi dil
açana meňzeýärdi: «Päheý, bidöwlet zaňňar! Ýazygym nämekä diýen bolmaň näme?
Salgyma gyzyp, ýel gysymlan ýaly geçip giden ýyllaryňa bir äňedip gör, nämeler
etmäniňi ilki özüňden sora. Näme üçin sen şu çaka çenli heläk bolman gezip ýöreniňi
sora? Nämüçin Ýarmut aýtymynda gark bolmadyňkaň? Sale şäheriniň garakçylary
gämiňizi basyp alanda, garpyşykda öldürilmändiň, Afrikanyň kenarlarynda wagşy
ýyrtyjylar seni tüýt-müýt etmändi, şeýle dälmi? Gäminiň ähli deňizçilerinden diňe
sen gark bolman galypdyň gerek? Şonda-da sen ýazygym nämekä diýen bolýaň,
şeýlemi?». Wyždanymda dörän bu sowallar meni serpmeden gaýdan ýaly etdi.
265
Aýdara kelam agyz sözüm, öz-özüme berip biljek ýeke jogabym hem ýokdy. Ünjüli
we tukat halda ýerimden turdum-da, pyşdyllap tünegime gaýtdym. Haýatdan aşyp
geçdim-de, ýorgana girip ýatmaga çemelendim. Ýöne gozgalaň tapan gamgyn
pikirlerden ýaňa gözüňe uky geläýse-dä!? Onsoň men eýýäm iňrik garalany üçin, ýag
çyrany ýakyp, oturgyja çökdüm. Ysytmanyň täzeden tutmagyndan heniz hem juda
heder edýärdim. Ine, birdenkä-de, braziliýalylaryň islendik kesel üçin diýen ýaly
derman-därä derek temmäki ulanýany güpbe ýadyma düşdi. Sandyklaryň birinde
birnäçe düýrüm temmäki bardygyny bilýärdim, düýrümleriň biri doly işlenen taýýar
temmäkidi, beýlekiler bolsa, düýrlenip guradylan ýapraklardan ybaratdy.
Şübhesiz, Ýaradanyň özi ýüregime guýan bolmaly, temmäki gözlemäge hyýallanyp,
gowaga baraga-da, şol sandygy açdym welin, ondan ruhumyň hem-de bedenimiň
hakyky emini tapdym. Dogrusy, sandygy açyp, agtarýan zadymy — temmäkini
tapdym, ýöne gep onda däl, sandykda gämiden äkelen Injil kitap-larym hem bar eken.
Ozal hem gürrüň berşim ýaly, şol çaka çenli kitaplara göz aýlamaga hem wagtym
bolmandy, islegimem ýokdy. Bir Injili temmäki bilen bilelikde alyp gaýtdym-da,
getirip stoluň üstünde goýdum. Kesel bejermek üçin temmäkini nähili ulanjagymy
bilmeýärdim, onuň ysytma peýdasynyň-zyýanynyň bardygy hem belli däldi. Barybir,
«belki, bir netije bolar-da» diýip, synag geçirmäge girişdim. Ilki bilen bir ýaprak
temmäki alyp, agzyma saldym-da, çeýnäp başladym. Temmäki entek gök hem bolsa,
ýitije eken. Heniz beýle zada öwrenişmämsoň, ol meniň beýnimi mazalyja
dumanlatdy. Ukudan öň iki-üç owurt içmegi ýüregime düwüp, az-owlak temmäkini
romuň içine atyp, birki sagat gaýnatdym. Ahyryn bolsa, gyzgyn tabada temmäki
tüsseledip, burnumy şoňa ýakyn tutup durdum, temmäkili köz ýüzüme-gözüme
çabrap, demikdirerli bolsa-da, bialaç çydamaly boldum. Içime temmäki tüssesini
dartyp oturyşyma, bir böwşeňlik tapyp, Injili elime aldym-da, okamaga synanyşdym,
ýöne temmäkiden ýaňa kelläm sämäp duransoň, synanyşygymy şol gezeklikçe bes
etmeli boldum. Ýöne kitaby ugralla açan pursadymda ilki bilen: «Dertli günüňde
Maňa sygyn, Men seni halas ederin, sen bolsaň Maňa alkyş okap, şükür edersiň»
diýen jümlä gözüm düşdi. Tüýs meniň ýagdaýyma çemeli bu jümläni okan wagtym ol
maňa biraz täsir etdi, emma, barybir, şol täsir hem geçişdi. Çünki meniň sezewar
bolan ýagdaýymy göz öňünde tutanyňda, «halas edilmek» diýen düşünje şeýlebir
bimany, amala aşmakdan şeýlebir uzakdy welin, iýer ýaly et wada edilende Ysraýyl
ogullarynyň «Haktagala şu çöl-beýewanda nädip saçak ýazyp bilerkä?» diýip
soraýyşlary dek, men hem «Haktagala meni bu ýerden nädip halas edip bilerkä?»
diýip hümürdedim. Şol wakadan soň ençeme ýyllap halas bolmak hakynda hiç hili
umydyň ýüze çykmazlygy sebäpli, şol pikir agramly bolmagynda galdy. Barybir,
şojagaz jümle maňa şeýlebir güýçli täsir edipdi welin, soň-soňlar hem ol barada
göwün ýüwürdip gezdim.
Eýýäm garaňky düşüpdi, temmäki tüssesinden ýaňa halys kelläm güwläp,
gabaklarym barha bürülýärdi. Bardy-geldi, gije bir zat zerur bolaýsa diýip,
gowakdaky ýag çyrany öçürmän ýorgana girdim. Ýöne uka gitmänkäm, ömrümde hiç
haçan etmedik bir işimi etdim: men dyzyma çöküp durdum-da, Haktagaladan eger
dertli günümde Oňa sygynsam, onda Onuň meni halas etjegi baradaky wadasyny
266
ýerine ýetirmegi üçin doga-dileg etdim. Men üzlem-saplam, düşnüksiz dilegimi
soňladym-da, temmäki goşup gaýnadan romumy içdim welin, ol edil zakgun ýaly
eken we bokurdagymdan zordan ötdi. Onsoň şol bada ýorgany başyma çekdim.
Içginiň zory kellämi ýaryp barýan-da bolsa, asuda uklap galypdyryn. Ertesi gün
oýanan mahalym, Günden çen tutup, wagtyň öýlän sagat üç töweregi bolanyny
çakladym; ýok, aslynda men ertesi günuzyn, gijesi bilen ýatyp geçirip, diňe üçülenji
gün öýlän turan bolmaly. Sebäp diýseň, ençeme ýyl geçensoň ýüze çykyşy ýaly, öz
ýöredýän hepdelik gün hasabymdan bir güni nädip sypdyranymy başga hili
düşündirmek mümkin däldi. Eger ekwator çyzygyna görä wagt süýşen bolanlygynda,
onda bir däl-de, has köp gün süýşen bolmalydy. Emma men, şeksiz, ýekeje güni
sypdyrypdym, ýöne munuň nähili bolanyny welin, hiç haçan bilip bilmedim. Haýsysy
bolanda-da, men ukudan oýanan wagtym özümi örän gujurly duýýardym, keýpim
kök, şähdim açykdy. Ýerimden turanymda, düýnkä görä has çulumdym. Aşgazanym
ganymatlaşan borly, içim eljuk diýýärdi. Az-kem bildirse-de, ysytma tutmady. Şol
gün iýun aýynyň 29-ydy.
Aýyň 30-y güni, elbetde, meniň üçin örän gowy gün boldy. Tüpeňimi alyp, gezelenje
çykdym, ýöne öýümden o diýen uzaga gitmedim. Ördege çalym edip duran iki sany
deňiz guşuny awlap, öýe äkeldim. Ýöne olary iýmäge ýürek etmän, örän tagamly
pyşdyl ýumurtgalaryndan naharlandym. Agşamlyk ýene öňňinki dermandan, ýagny
temmäki bilen gaýnadylan romdan içdim, şu gün saglygymy dikelden şol bolmalydy.
Ýöne bu gezek ony köp içmedim. Ýapragam çeýnemedim, burnumy temmäkiniň
tüssesine-de tutmadym. Şeýle-de bolsa, ertesi, 1-nji iýulda özümi tama edişim ýaly
gowy duýmadym; sebäbi, az-kem üşüdip, ýoňladym.
2-nji iýul. — Temmäki dermanymy ilkinji gezekdäki ýaly üç usulda hem berjaý
etdim. Temmäkili romy iki esse edip içdim.
3-nji iýul. — Ysytmadan gutarnykly saplandym, emma özümi tutýançam, birnäçe
hepde gerek boldy. Şeýdip, güýjümi toplap ýörkäm, otursam-tursam «seni halas
ederin» diýen doga hakynda oýlanýardym. Halas bolmak baradaky inçe umydym
gury ham-hyýal bolup aňymda pelesaň urýardy; ýöne şu hili pikirlere üstümi
basdyryp, diňe häzirki heläkçilikden halas bolmak hakynda şunça kelle çişirip
ýörşüme, mundan ozalky halas bolan gezeklerimi unudanym hakydama geldi. Onsoň
öz-özüme şeýle sowallar bilen ýüzlendim: «Gözümiň oduny alan iň bir elhenç
ýagdaýdan, ýagny syrkawlygymdan ajaýyp gudrat bilen açylmadymmy? Şoňa berin
üns berdimmi? Minnetdar boldummy? Ýaradan meni halas etdi, ýöne men Oňa alkyş
okap, şükür etmedim, diýjek bolýanym, muňa halas bolmak hökmünde garap,
minnetdar bolmadym; ýeri, onsoň, men mundan beter nähili halas bolşa tamakin
bolýarkam?» Şol pikir ýüregimiň doňuny eretdi; dessine dyzyma çökdüm-de, meni
keselden halas edeni üçin Beýik Haktagala şükür etdim.
4-nji iýul. — Irden Injili elime alyp, «Täze bölümi» açdym we agraslyk bilen
okamaga başladym. Indi irden-agşam her gün iki gezek, «pylança bap» diýip
oturman, tä ýadap ünsüm gowşaýança Injil okamagy özüme hökmany edip belledim.
Şol işe çynlakaý çemeleşip ugranymdan kän wagt geçmänkä, bihuda öten ömrüm
sebäpli ýüregimde düýpli, päkýürekli ynjama peýda boldy. Gören düýşümi ýatlap
267
inim jümşüldedi; «Şunça waka seni henizem toba getirmändir» diýen söz aňymda
köwsarlap ugrady. Haktagala tüýs ýüregimden nalyş edip, tobamy kabul etmegini
diläp, dek şol gün Injil okap otyrkam, Biribaryň eradasy bilen: «Ol tobalary kabul
edip, ýalkaýan beýik Halas ediji Hökümdardyr» diýen sözleriň üstünden bardym.
Kitaby dessine birýan aýryp, gollarymy asmana göterip, begenjimden içim-içime
sygman, tüýs ýüregimden: «Eý, Dawudyň ogly Isa! Eý, beýik Halas ediji Hökümdar!
Tobamy kabul et!» diýip, sesimiň ýetdiginden gygyrdym. Şol meniň sözüň hakyky
manysynda, ömrümde ilkinji gezek mynajat edişimdi; çünki indi men öz ýagdaýyma
hem-de beýik Haktagalanyň kelamynyň berýän hakyky umydyna Hakyň kelamy
esasynda garap dileg edýärdim. Şol pursatdan başlap, mende Haktagalanyň dadymy
eşitjegine umyt döredi.
«Dertli günüňde Maňa sygyn, Men seni halas ederin, sen bolsaň Maňa alkyş okap,
şükür edersiň» diýen kelama indi ozalkymdan has başgaça düşünip başladym. Sebäbi
ozal şu adadaky tussaglykdan sypmakdan başga hiç bir zada «halas bolmak»
hökmünde garamaýardym. Tussaglyk diýýänim, adada «öz elim — öz ýakam» bolsada, barybir, bu ýer meniň üçin tussaghanady, onda-da dünýädäki iň ýowuz
tussaghanady. Ýöne indi men bu söze başgaça many bermegi öwrenipdim: indi
geçmişime juda eýmenip ser salýardym, günälerim maňa şeýlebir ötülmez-geçilmez
bolup görünýärdi welin, ýüregim Haktagaladan diňe bar ynjalygymy gaçyryp,
gerdenimden asylýan şol günälerimiň ýükünden halas etmegini isleýärdi. Çekýän
ýalňyzlygym şol ýüküň ýanynda hiç zat bolup galýardy. Ýeke ýaşamakdan halas
bolmak üçin onçakly dileg etmedim, hatda şol kelläme-de gelmändir. Günälerimiň
ýanynda ojagaz indi gözüme-de görünmeýärdi. Men bu zatlary şu hekaýaty okajak
adamlar «ahwalatlaryň düýp manysyna akyl ýetireninde, günälerden halas bolmagyň
betbagtlykdan halas bolmakdan has haýyrlydygyna düşünerler» diýip aýdýaryn.
Bu gürrüňi şu ýerde soňlap, gündelige gaýdyp geleýin.
Ýaşaýşymdaky kynçylyklar kän bir üýtgemedik bolsa-da, indi göwnüm birneme aram
tapypdy. Yzygiderli Injil okamak hem-de gudraty güýçli Haktagala mynajat etmek
arkaly oý-pikirlerim has belent häsiýetli närselere gönügip, kükregim ozal düýbünden
nätanyş bagtyýarlyk hem-de rahatlyk duýgusy bilen joşup durdy. Onsoň saglygym we
güýç-kuwwatym dikeleni üçin, özüme zerur zatlaryň ugrunda täzeden hysyrdanyp
başladym, özümem ýaşaýyş şertlerimi başardygymdan tertibe saldym.
4-nji iýuldan 14-nji iýula çenli, men köplenç elime tüpeňimi alyp gezelenje çykdym,
ýöne öýden kän daşlaşman, keselden soň heniz özüni dürsäp ýetişmedik näsag ýaly,
gezelenç wagtymy her gün az-azdan köpeltdim. Nähili lagar düşüp, horlananymy göz
öňüne getirmek hem kyn.
Temmäkili em düýbünden täze açyşdy, megerem, mundan ozal hiç kim ysytmany
şeýdip bejeren däl bolsa gerek. Şonda-da, men ony hiç bir näsaga maslahat berip
biljek däl. Ol ysytmany aýran hem bolsa, bar ysgyn-mydarymy alyp, süňňümi
gowşadypdyr, sebäbi şondan soň wagtal-wagtal degnalarym dartylyp, synalarym
çekdi durdy. Ondan başga-da, şol kesellänim maňa ýagyşly möwsümde, esasan hem,
harasat we gaý-tupan gatyşykly ýagyşlarda daşaryk çykmagyň saglygym üçin diýseň
hatarlydygyny öwretdi, çünki gurak möwsümde harasat gopan mahaly ýagýan
268
ýagyşlar sentýabr-oktýabr aýlarynda ýagýan adaty ýagyşlardan has howply bolýar
eken.
VII bap
Şu tukat adada ýaşap ýörenime on aýdan gowrak wagt bolupdy. Bu ýerden gaçyp
gutulmagyň hiç hili alajy ýok ýalydy, bu çola ýere adam aýagynyň sekmänine men
pugta ynanýardym. Mesgenimi öz göwün islegime görä mäkämläp dynanymdan soň,
adany has göwnejaý aýlanyp çykmaga hem-de şu çaka çenli maňa-mälim bolmadyk
nähili haýwanlaryň, ösümlikleriň bardygyny bilmäge uly höwes döredi.
Men 15-nji iýul güni adany bir ýan çetinden başlap, jikme-jik gözden geçirmäge
girişdim. Ilki bilen kenaryna sal ýüzdürip getiren aýlajygyma bardym. Onuň boýuny
syryp, ýokarlygyna iki mil çemesi ýöräp, daşgynyň bu ýere gelip ýetmeýänini
gördüm, aýlajygyň bolsa örän dury, süýji suwly bir çeşme çaýynyň deňze guýýan
ýeridigine göz ýetirdim. Gurak möwsümdigi sebäpli, çeşmäniň hanasynda onçakly
suw ýokdy, ol insizje hana ýasap, zordan şildiräp akýardy. Çaýyň iki ýakasynda
ösgün gök otlara basyrynyp oturan, seýrek agaçly we gyrymsy ösümlikli, eliň aýasy
ýaly tekiz, ajaýyp çemenzarlyklar ýaýylyp ýatyrdy; olaryň kem-kemden beýgelip,
baýyrlara ulaşyp gidýän, suw joşguny ýetmeýän ýerlerinde bolsa birgiden syrdam
temmäki agajy gök öwsüp otyrdy. Ol ýerde ömür görmedik, nähili aýratynlyklarynyň
bardygyny bilmeýän her dürli ösümliklerim ösüp oturan ekeni. Men manioka agajyny
agtardym, ýöne tapyp bilmedim. Braziliýanyň indeýleri şol agajyň kökünden un
ýasap, çörek bişirinýärdi. Men sarysabyrlar (aleo) maşgalasyna girýän ullakan
ösümlikleri hem gördüm, emma olardan nähili peýdalanyp boljagyny anyklap
bilmedim. Olardan başga-da, şekerçiňrigiň hem ençeme görnüşine duş geldim, ýöne
olar ýabany ösensoň, hili onçakly däldi. Men bu günlükçe şol açyşlarym bilen
kanagat edip, öýe dolandym. Ýolda gelýärkäm, gören ösümliklerimiň, miwelerimiň
nähili häsiýetleriniň bardygyny, olardan nähili peýdalanyp boljagyny öwrenmegiň
usuly barada oý-pikire çümdüm. Ýöne belli-külli netijä gelip bilmedim. Umuman
aýtsam, Braziliýada ýaşan döwrümde ol ýeriň ösümlik dünýäsi bilen o diýen
gyzyklanmanym üçin, ýabany ösýän ösümlikleri kän bir tanamaýardym; iki-ýeke
ösümlik barada bilýän maglumatlarym bolsa, häzirki çykgynsyz ýagdaýymda derde
ýarajak däldi.
Ertesi gün, aýyň 16-synda, ýene öňki ýol bilen ýöräp gitdim; düýnki ýerden biraz
aňryk geçen wagtym, çeşme we seýrek agaçly, gyrymsy ösümlikli çemenzarlyk
gutardy. Bu ýerler öňkä garanyňda has tokaýlyk eken. Adanyň şol künjeginde her
dürli ir-iýmişleri, esasan hem, ýerde bolelin togalanyşyp ýatan gawunlary hem-de
agaç şahalaryndan sallanyşyp duran üzüm hoşalaryny tapdym. Üzümleriň gollary,
hakykatdan-da, agaçlara çyrmaşyp gidipdir, eräp akarly görünýän, bala dönen üzüm
hoşalary bulduraşyp, salkym-salkym sallanyşyp, özüni güjeňläp otyrdy. Men bu
haýran galdyryjy açyşa hoşwagt bolup, depäm göge ýetdi; emma üzümleri örän ägä
bolup iýmelidigini öz tejribelerimden bilýärdim, sebäbi berberler ýurdunda ýesirlikde
bolanymda, özüm ýaly gul edilip saklanýan birnäçe iňlis dostumyň üzümden aşa
269
düşüp, içgeçme bilen ysytma tutup amanadyny tabşyrany ýadyma düşüp durdy. Ýöne
men bu üzümlerden peýdalanmagyň örän oňat usulyny tapdym, ýagny olary Güne
serip, kişmiş edip ýygnap goýmalydy. Üzüm hasyly sowlansoň, kişmiş agyz süýjedip
iýmäge boljakdy.
Men öýüme dolanman, gijäni şol ýerde geçirdim. Dogrusyny aýtsam, şol gije meniň
adada ýaban ýatan ilkinji gijäm boldy. Kenara çykan gijämde bolşy dek, bir agaja
dyrmaşyp mündüm-de, şol ýerde ýatyp hezil edip ukladym, irden bolsa gezelenjimi
dowam etdim. Öňümden çykan jülgäniň uzynlygyndan çen urup aýtsam,
demirgazyga tarap dört mil çemesi ýol ýörändirin. Gyrmyldap barýarkam demirgazyk
we günorta tarapymda baýyrlaryň örküç-örküç gerişleri beýgelip gidýärdi. Ýörişimiň
ahyrynda günbatara bakan endigan peselip gidýän sonarly düzlügiň üstünden bardym.
Meniň aýak çeken ýerimdäki baýryň eňňidinden lummurdap çykýan çeşmejik, ters
ugra, ýagny gündogara bakan akyp ýatyrdy. Ol ýerde daş-töwerek edil adam eli bilen
ekilip bejerilen bagy-bossanlyk ýalydy. Baglar gök salyp, al-elwan, hil-hil otlar gökparç bolşup otyrdy, ähli gül-gunçalardan bahar paslynyň hoşboý ysy bark urýardy.
Şol täsin jülgäniň ýapgydy bilen azajyk aşak düşüp barşyma, gussa gatyşykly iç­gin
lezzete gurşalyp, degre-daşyma aňkaryp seredýärdim. Bu jelegaýlaryň hemmesiniň
öz emlägim hasap edilýäni, özümiň gep-gürrüňsiz bu ýerleriň hökümdary hem-de
hojaýynydygym, bu adany öz eýeçiligime geçirmäge hukugymyň bardygy, eger
başarsam, edil Angliýadaky islendik bir mülküň lordy kimin, bu topraklary öz
neberelerime miras galdyryp biljegim barada süýji hyýallara gark boldum. O taýda
kakao diýermiň, pyrtykaldyr limon diýermiň, gögerip oturan agaçlar örän köpdi, ýöne
olaryň ählisi ýa-ha ýabany ösýänidi, ýa-da hasyly sowlany sebäpli, iki-ýekesinde
bolaýmasa, şahalarynda miwe örän azdy. Şeýle-de bolsa, meniň ýygyp alan gök
limonlarym hem-ä tagamlydy, hemem öte ýokumlydy. Soňra limonlary sykyp, suw
goşup içdim welin, janyma tenekar bolup, maňa güýç-kuwwat berdi. Indi şol
miwelerden ýygyp, öýe daşamak bilen bagly eslije iş çykypdy. Sebäbi men ýetip
gelýäni äşgär bildirýän ýagyşly möwsümde özümi üzüm hem-de limon bilen üpjün
etmek üçin, şolardan ýygyp, gowagyma basyp goýmagy müwessa gördüm. Şol
maksat bilen hem, üzüm baryny ýygdym-da, biri uly, biri biraz kiçiräk iki sany
üýşmek edip, üýşürip goýdum. Başgarak bir ýerde bolsa, laýmlardyr limondan uly bir
tümmek ýasapdym. Onsoň miwedir üzümleriň hersinden elime syganyndan aldymda, öýüme bakan ugradym. Galanyny daşamak üçin bolsa, halta ýa-da torba alyp,
ýene dolanyp gelmegi ýüregime düwdüm. Şeýlelikde, üç güne çeken syýahatymy
tamamlap, öýe gaýdyp geldim (men indiden beýläk öz çadyrym bilen gowagymy
«öýüm» diýip atlandyrmakçy), ýöne öýe gelip ýetýänçäm, elimdäki üzümler zer-zaýa
boldy. Süýjüliginden ýaňa eräp akyp barýan üzüm hoşalary öz agramyna mynjyrap,
iýerligi galmandy. Laým-limonlar durumly eken, ýöne olardan az alyp gaýdypdym.
Ertesi gün, aýyň 19-ynda, ýygan hasylymy öýe getirmek üçin egnime iki sany kiçijik
halta atyp, ýene şol ýere gitdim. Emma üzüm üýşmekleriniň ýanyna golaýlaşan
pilläm, ýygan wagtym bulduraşyp gözüňi dokundyrýan üzüm hoşalarynyň tüýt-müýt
edilip, basgylanyp, aýak astynda, köpüsi iýlen halda leýs bolup ýatanyna gözüm
düşüp, edil serpmeden gaýdan ýaly boldum. Diýmek, bu iş şu jelegaýda sümsünip
270
ýören, nä tüýsli mahlukdygy näbelli jandarlaryň etmişi bolmaly diýip, öz ýanymdan
pikir öwürdim. Şonda üzümleri küdeläp goýup bolmajagyna-da, halta salyp, äkidip
bilmejegime-de göz ýetirdim, sebäbi münderläp goýsaň näme boljagy eýýäm bellidi,
halta salsaňam, barybir, öz agramyna mynjyrap, suw boljakdy. Onsoň başgaçarak bir
tär oýlap tapdym. Üzüm baryny ýygdym-da, Güne gurar ýaly agaçlaryň ýalaňaç
şahalaryndan asyp, sallaşdyryp çykdym. Laýmdyr limonlary bolsa, halta
gapgaragadan, göterip bilenimden arkama atyp, öýe gaýtdym.
Syýahatymy aýaklap, öýde ýük ýazdyran wagtym, jülgäniň bitginligini, uçursyz
gözelligini hem-de harasatlardan göwnejaý penalanýanyny, çeşme-çaýlaryň şarlaşyp,
tokaýlygyň gök öwsüp oturyşyny lezzet bilen hyýalymda janlandyrdym we ýurt
tutunmak üçin adanyň iň bir bolar-bolmaz bölegini saýlap alanyma göz ýetirdim.
Umuman, men şeýdip, öýümi göçürmek barada pikirlenip başladym. Nesibäm çekip,
şol gök-parç bolup oturan sapaly jülgeden häzirki öýüm ýaly howp-hatardan hatyrjem
bir ýerjagaz edinsem, örän oňat boljakdy.
Bu pikir uzak wagtlap kellämde aýlandy durdy, men öýümi göçürmäge örän
döwtalapdym. Jülgäniň taýsyz gözelligi meni özüne maýyl edýärdi. Emma bu meselä
has ýakyndan garanymda, şu wagtky ýaşaýan ýerimiň deňziň kenaryna juda
ýakyndygyny, şu ýerde bolsam, özüm üçin amatly bir wakanyň ýüze çykmagynyň
mümkindigini hem-de meni şu jelegaýa oklan şum täleýiň, belki, başga betbagtlary
hem şu ada getirip taşlamagynyň ähtimaldygyny, ýöne şeýle hadysanyň bolmagy
onçakly mümkin görünmese-de, barybir, adanyň ortarasynda baýyrlar bilen
tokaýlaryň jümmüşinde gabalyp oturmagyň diňe bir ömürlik şu taýda galmaga razy
bolmagy däl-de, eýsem, halas bolmak umydymy azaltmagy, hat-da düýp-teýkary
bilen ýok etmegi hem aňlatjagyny göz öňünde tutup, hiç bir ýagdaýda häzirki
ýerimden gozganmaly däl diýen netijä geldim. Şeýle-de bolsa, şol jülge meni şeýlebir
owsunlapdy welin, iýul aýynyň galan günlerinde wagtymyň köp bölegini şol ýerde
geçirdim. Ölçerip-döküp, öýümi göçürmezlik barada netijä gelende bolsam, jülgede
kiçeňräk telär gurup, daş-töweregine syrdam pürslerden dikişdirip, ör-boýuma ýetip
duran, jebis ikigat aýmança ördüm. Iki örümiň aralygyny bolsa, çybykdyr çöňürtge
bilen basgylap doldurdym. Howlujygym indi örän ygtybarly bolupdy. Şeýlelikde,
kämahal bu ýere iki-üç gijelik ýatymlaýyn gelmäge başladym. Germewiň üstünden
merduwana dyrmaşyp geçýärdim. Şeýlelikde, indi öz ýanymdan «jülgede-hä telärli
howlym, deňziň kenarynda bolsa, öýüm bar» diýýärdim. Telärli howly bilen bagly
işler awgust aýynyň başyna çenli dowam etdi.
Men aýmançanyň örümini ýetirip, ýaňy bir çeken zähmetimiň hözirini görüp
ugrapdym welin, birdenkä ýagyşlar ýagyp başlady. Onsoň öňküje tünegimde ýatmaly
boldum. Aslynda, telärli howla ýelken eltdim, edil gowakdaky ýaly edip çadyr
gurnupdym, ýöne ol ýerde ne-hä meni harasatlardan penalajak baýyr gerşi, ne-de
şabyrdap guýýan güýçli ýagyşlardan gaçyp atar ýaly gowak bardy.
Aýdyşym ýaly, awgustyň başlaryna çenli telärimi gurup gutardym we ýaýnap dynç
almaga başladym. 3-nji awgustda, serişdirip, asyp goýan üzüm hoşalarymyň Günüň
howruna birkemsiz gurap, baldan datly kişmişe öwrülenini gördüm. Onsoň olary
agaçdan düşürmäge girişdim. Şeýdenim gowy bolaýdy, ýogsam jybarlap-köwsarlap
271
ýagmaga ýüz uran ýagyşlar olary haraplap, gyşlyk azygymyň iň ajaýyp bölegini
zaýalaýjak eken. Kişmiş eden ullakan-ullakan hoşalarymyň sany iki ýüzden hem
geçýärdi. Olaryň baryny agaçdan düşürip, aglabasyny gowaga daşap gutaranymyň
yzysüre, howa gamaşyp, bulutlar asmanyň ýüzüni tutmaga başlady. Şol günden,
ýagny awgustyň 14-inden başlap, tä oktýabryň ortalaryna çenli her gün azdan-känden
dynuwsyz ýagyş ýagdy. Kä gün dagy şeýlebir jala gelip, töwerek suw-sil bolýardy
welin, telim günläp gowakdan çykyp bilmän oturýardym.
Şol ýagyşly möwsümde, duýdansyz ýerden «maşgalamyň» sany köpeldi oturyberdi.
Gowakda saklaýan pişiklerimiň biri näçe wagtdan bäri edil guýa gaçan ýaly gürümjürüm bolupdy. Oňa juda haýpym gelip, gynanyp ýördüm. Ol janawar bir ýerde ölüp