Robinzon Kruzo - Turkmen - 18

tegelenişip, bir ýesiriň etini iýip oturandyklaryny aýdyp berdi. Olaryň beýle
154
ýanyragynda eli-aýagy güýlüngi ýene bir ýesiriň ýatandygyny, indi şony öldürmekçi
bolýandyklaryny eşiden mahalym, meniň bar ganym depäme urdy. Anna
aýtmyşlaýyn, ikinji ýesir onuň taýpadaşy däl-de, eýsem gaýyk bilen olaryň ýurduna
gelen sakgally adamlaryň biri ekeni. Ak sakgally adam baradaky habar meni hut
serpmeden gaýdan ýaly etdi. Men hasanaklap, hälki agajyň ýanyna bardym-da, elime
dürbimi alyp, kenara göz aýladym. Hakykatdan-da, ýerde eli-aýagy ýeken ýa-da şoňa
meňzeş örülen gamyş bilen pugta daňylgy ýatan adamyň ýewropalydygy
eginbaşyndan hem äşgär görnüp durdy.
Ol ýerde ýene-de bir agaç bardy, onuň aňyrsynda bolsa, ýabanylara şol wagt duran
ýerimden elli yard töweregi has ýakynda bir topbak agaç ösüp otyrdy. Ýabanylara
görünmän şol topbak agaçlara bakan öňe süýşsem, onda olara ok atym aralygyň
ýarysyna çenli ýakynlaşyp biljekdigimi gördüm. Biçak gahar-gazaba münen-de
bolsam, men özüme basalyk boldum. Ýigrimi ädim çemesi yza gaýdyp, beýleki agaja
çenli aralygy tutuşlygyna ýapyp duran gyrymsy agaçlaryň arka tarapyna geçdim. Şol
ýerdäki bir tümmejige bukdaklap mündüm welin, segsen yard aradaşlykdan olary
doly gördüm.
Indi men ýekeje pursady hem ýitirmeli däldim, sebäbi ol elhenç mahluklaryň on
dokuz sanysy biri-birlerine gysylyşyp otyrdy. Olar dek ýaňyja beýleki iki sany
ýabanyny biçäre hristian bendäniň damagyny çalyp, etini bölekläp, oduň başyna
getirmäge iberen ekenler. Ol iki ýabany eýýäm egilip, ýerde ýatan adamyň
aýaklaryndaky ýüpi çözüp durdular. Men Anna tarap öwrülip «Hany, Anna, meniň
aýdyşym ýaly et» diýdim. Anna buýruga taýýardygyny aýtdy. «Onda şeýle, Anna»
— diýip, men sözümi üstüni ýetirdim. — «Men näme etsem, senem şony et; ýöne
meni ýüňsakgal edäýme». Onsoň men bir muşket bilen aw tüpeňini ýerde goýdum,
Anna hem şony gaýtalady. Men beýleki muşketi ýabany wagşylara nyşanalap, Annada şeýtmegi buýurdym. Soňra onuň taýýar bolup-bolmandygyny soradym. Ol
«Taýýar» diýensoň, men «Olaryň üstüne ot aç» diýdim-de, şol pursadyň özünde
mäşäni gysdym.
Anna menden has gowy nyşanalapdyr ekeni, ol öz atan tarapynda iki ýabanyny
öldürip, üçüsinem ýaralady. Men bolsam, birini öldürip, ikisini ýaraladym.
Ýabanylaryň nähili elhenç aljyraňňylyga düşendigini göz öňüne bir getirip görüň.
Seçmelerden aman sypan ýabanylaryň barysy gürre ördi-de, ajal okunyň nireden
ýagýandygyny aňşyrman, birbada nirä seredip, nirä gaçjakdyklaryny bilmän
saklandylar. Öňden tabşyryşym ýaly, näme edýändigimi görmek üçinAnnanyň bir
gözi mendedi. Onsoň, men birinji atyşdan soň, muşketi bir gyra okladym-da, ýerde
ýatan aw tüpeňini garbap aldym. Anna-da meniň hereketimi gaýtalady. Tüpeňimiň
gulagyny gaýtaryp, çenänimi gördü-de, olam şony etdi. Men: «Anna, taýýarmyň?» —
diýenimde, ol «Hawa» diýip, jogap berdi. Menem: «At, onda, Allanyň haky üçin!»
diýip gygyragada, äm-säm bolşup duran peläketleriň üýşmegine bakan tüpeňimi
gümpüldedip goýberdim. Anna-da şeýtdi. Bu gezek tüpeňlerimiz iri seçmeler ýa-da
uşajyk sapança oklary bilen oklanylgy bolansoň, olaryň diňe iki sanysy ýere serreldi.
Olaryň galany bolsa, ýaralanyp, dälirän ýaly uwlaşyp-eňreşip dumly-duş ökjäni
155
göterdi. Adamhorlaryň käbirleri ganyny sarkdyryp, biçak agyr ýaralan ekeni. Uzak
gitmän, olaryň ýene üç sanysy çalajan halda ýere ýazyldy.
Men elimdäki tüpeňi ýerde goýdum-da, entek doly duran muşketi elime alyp: «Anna,
indi yzyma düş» diýdim. Anna meniň buýrugymy batyrgaýlyk bilen ýerine ýetirdi.
Onsoň men tokaýdan atylyp çykdym-da, açyklykda peýda boldum. Anna-da
söbügimi sydyrdyp gelýärdi. Olaryň meni görendigini saýgaran badyma, men
bogazyma sygdygyndan gygyrdym, Anna-da şeýtmegi buýurdym. Men güýjümde
baryny edip, kenara tarap ylgamaga başladym. Tüpeňimiň agyrlygy badymy
haýallatsa-da, göni biçäre ýesiriň ýanyna okduryldym. Aýdyşym ýaly, ýesir bende
ýabanylaryň ody bilen deňziň arasyndaky çägesöw ýerde guma bulaşyp ýatyrdy. Ony
suhlajak bolup duran iki gassap bolsa, ilkinji atyşymyzdan gorkularyna, ony taşlap,
deňze bakan ýazzyny beren ekenler. Olar eýýäm gaýyklaryň birine böküp münüp,
küreklemek bilen berbaşagaý ekenler. Olaryň gaýygyna ýene üç sany ülpetleri hem
atlanyp ýetişen ekeni. Men Anna tarap öwrüldim-de, öňe ylgap, olary atmagy
buýurdym. Ol maňa derrew düşündi-de, nyşana ýakynlaşmak üçin, kyrk yard çemesi
ylgap gitdi-de, gaýykdakylary atdy. Gaçgaklaryň barysy gaýygyň içinde terslin-oňlyn
serrelensoň, men olaryň hemmesi ölendir diýip çakladym. Emma ýabanylaryň iki
sanysy derrew dikeldi. Şeýle-de bolsa, Anna olaryň ikisini öldürip, birini ýaralapdyr
ekeni. Ýaraly ýabany gaýygyň içinde, edil ölen ýaly, galyp bilmän ýatyrdy.
Anna gaçgaklar bilen başagaý bolup ýören wagty, men pyçagymy çykardym-da,
biçäre ýesiriň ýüplerini çözüşdirip, elini-aýagyny boşatdym. Onsoň men ony ýerinden
turuzyp, portugalça gepläp, onuň kimdigini soradym. Ol latynçalap «Christianus»
diýdi. Ol şeýle bir ysgynsyz, ýadawdy welin, ne aýak üstünde durmaga, ne-de
geplemäge rowgaty bardy. Men jübimdäki romly çüýşäni çykaryp, oňa berdim-de,
içmegini ümledim. Ol romy içdi, hödür eden bir bölek çöregimi tamşandy. Soňra,
men ondan haýsy millete degişlidigini soradym. Ol «ispan» diýip jogap gaýtardy.
Ýesir ispan az-owlak demini dürsäninden soň, her hili el hereketleri bilen ümläp,
özüni halas edendigim üçin örän minnetdardygyny düşündirdi. Men başardygymdan
ispançalap: «Senýor», diýip, söze başladym. «Biz soň gürleşeris. Şu wagt biz
uruşmaly. Eger ysgyn-mydaryňyz galan bolsa, şu sapança bilen gamany alyň-da,
derrew hüjüme geçiň». Ol ýaraglary minnetdarlyk bilen kabul edip aldy we eli
ýaraglara galtaşan dessine, hamana diýersiň, olar oňa täze güýç-kuwwat beren ýaly,
gazap bilen öz ganhorlarynyň üstüne okduryldy. Ispan ýüzüniň ugruna iki sany
ýabanyny kerçgäp taşlady. Dogrusy, görgüli ýabanylar näme bolup geçýändigine
düşünip bilmän, tüpeň seslerinden haýygyp, gorky hem-de aljyraňňylyk zerarly,
ýerde süýnüşip ýatyrdylar. Olaryň ne-hä gaçyp gutulmaga, ne-de okdan goranmaga
mydary galmandy. Annanyň gaýykda atan bäş sany ýabanysynda hem ýagdaý şeýle
bolupdy. Olaryň üç sanysy ok zerarly ýykylan bolsa, beýleki ikisi gorkudan aşak
ýapyrylypdy.
Men elimdäki tüpeňi heniz hem atman saklap durdum. Sapançam bilen gamamy
ispana beremsoň, elim taýýar tüpeňli duranymy kem görmändim. Onsoň men Annany
ýanyma çagyrdym-da, ilkibaşda ok atan ýerimizdäki agaçlyga gidip, oky atylan
tüpeňlerimizi alyp gaýtmagyny tabşyrdym. Anna salymyny bermän ok-ýaraglary
156
äkeldi. Men öz muşketimi onuň eline berip, çök düşdüm-de, beýleki tüpeňleri
oklamaga durdum. Onsoň ispana-da, Anna-da eger tüpeň gerek bolsa, maňa guk
diýmeklerini duýdurdym. Men tüpeňleri oklap durkam, ispan adam ýabanylaryň biri
bilen gazaply tutluşyga girdi. Ýabanynyň elinde ullakan tagta gylyç bardy. Eger men
halas etmedik bolsam, şol gylyç ispan ýesiriň janyny almalydy. Ysgynsyzdygyna
garamazdan, bijaý edermen, batyrgaý adamdygy görnüp duran ispan öz garşydaşy
bilen birsellem gidişdi we ony kellesiniň iki ýerinden erbet ýaralady. Emma ýabany
adam hem gaýduwsyz, gujurly ýigit bolup çykdy. Ol mejalsyz ispanyň üstüne özüni
oklap, ony ýere ýazdy-da, meniň gamamy onuň elinden gaňryp almaga çemelendi.
Şonda, men ylgap kömege baryp ýetişýänçäm, ispan adam paýhasly pikirlenip,
gamany goýberdi-de, guşagyndaky sapançany sogrup, ýabanynyň böwrüni gabatlap
mäşäni gysdy. Ýabany ýigidiň şol ýerde takga jany çykdy.
Şol iki arada, öz başyna galan Anna tüpeňini zadyny taşlap, eli paltaly gaçyp barýan
ýabanylaryň mekgesine mündi-de, ilkibaşda ýaralanyp ýere ýykylan üç sany
ýabanyny we ondan başga-da duş gelen ýabanynyň läşini ýere serdi. Ispan bolsa,
meniň ýanyma gelip tüpeň sorady-da, eline beren aw tüpeňim bilen iki sany
ýabanynyň yzyndan kowalap, olaryň ikisinem ýaralady. Emma ol ylgap bilmänsoň,
ýaralylar tokaýa siňdiler. Muny gören Anna, olaryň yzyndan okdurylyp, birini
öldürdi. Ýöne beýleki ýabany Annadan çakgan bolup çykdy we ýaralanandygyna
garamazdan, özüni deňze urdy. Gaýykly uzaklaşyp barýan iki sany taýpadaşynyň
yzyndan ýüzüp ugrady. Aslynda, gaýykda ýene bir ýaraly bardy, ýöne welin, biz
onuň ölenini-ölmänini bilip bilmedik. Şeýlelikde, ýigrimi bir sany ýabanydan diňe şol
gaýykdakylar gaçyp sypmagy başarypdy. Bu garpyşygyň umumy hasabaty şeýle
boldy: agajyň ýanynda durup atanymyzda üç sany öli; ikinji atyşda iki sany öli;
Annanyň gaýykda öldüreni iki sany; ilkibaşda ýaralananlardan Annanyň öldürenleri
iki sany; Annanyň tokaýda öldüreni bir sany; ispanyň öldüreni üç sany; eýledebeýlede ýaralanyp ýa-da Annanyň eline düşüp ölen dört sany; gaýykly gaçanlar dört
sany, emma olaryň biri ýaralanypdy, onuň ölen bolmagy hem mümkindi. Jemi 21
sany adam.
Gaýykdakylar ok atym aralykdan daşlaşjak bolup, jan edip kürekleýärdiler, Anna
olaryň yzyndan iküç sapar tüpeň atan hem bolsa, gaçgaklaryň hiç birine ok degendir
öýtmedim. Anna beýleki gaýyklaryň birini alyp, olaryň yzyndan kowmaga meni razy
etjek boldy. Dogrusy, men hem, bolan wakany öz obalaryna ýetirerler öýdüp, olaryň
gaçyp gitmegini örän ünji edýärdim. Olaryň ik-üç ýüz sany gaýykly dolanyp gelip,
san taýdan bizden üstün çykmagy ahmaldy. Onsoň, men olary deňizde kowalamaga
razy boldum-da, kenarda eýesiz duran gaýyklara tarap eňdim. Men gaýyklaryň birine
böküp mündüm-de, Annany hem çagyrdym. Emma welin, gaýygyň içinde ýene bir
görgüliniň eli-aýagy daňylgy ýatandygyna gözüm düşüp, örän haýran galdym. Onam
edil ispan ýaly damagyny çalmak üçin güýlüp taşlapdyrlar ekeni. Ol bende näme
bolup geçýänine düşünmän, gaýygyň erňegine galyp, daş-töwerege ser salyp
bilmänsoň, gorkudan ýaňa ölere gezek gelen eken. Ony şeýle bir şatyrdadyp, pugta
daňypdyrlar welin, uzak wagt ýatandygy sebäpli, içinde çala jany bardy.
157
Men haýal etmän onuň towlam-towlam bolup duran ýüplerini kesişdirip, ýerinden
turuzjak boldum. Emma ol ne-hä gepläp, ne-de dik durup bilmän, naýynjar halda
iňňildedi. Megerem, eli-aýagy ony öldürmek üçin çözülendir öýdüp güman edýän
bolmalydy.
Men oňa deňiç ýetip gelen Anna ýesir bilen gepleşip, onuň halas bolandygyny
aýtmagy buýurdym. Onsoň romluja çüýşämi çykardym-da, görgüli ýesire az-kem
rom owurtlatdym. Ol halas bolandygyny eşiden-de, romuň hem täsiri bilen, täzeden
jan giren ýaly boldy we gaýygyň içinde dikelip oturdy. Şol wagt Anna onuň sesini
eşidip, birhili ýüzüne çiňerildi-de, birdenkä ony gujaklap, ogşaşdyryp, aglap, gülüp,
gygyryp, bökjekläp, tans oýnap, aýdyma zowladyp, garaz, bolmajysy boldy. Onuň bu
bolşuny görüp gözüňe ýaş aýlanmazlygy mümkin däldi. Onsoň ol ýene-de
aglamjyrap, elini kelemenledip, ýüzüni-gözüni ýumruklap başlady. Kellesi üýtgän
dek, aýdym aýdyp, towsaklaýardy. Onuň bilen gep-üýn alyşyp bolýança, esli salym
garaşmaly boldum. Onsoň men ondan näme döw çalandygyny soradym. Anna azkem aýňalyp, özüne geldi-de, gaýykdaky ýesiriň öz kakasydygyny aýtdy.
Kakasyna gözi düşüp, onuň halas bolandygyna begenýän görgüli ýabanynyň nähili
joşguny, tolgunmany başdan geçirýändigini görenimde ýüregimiň nähili
gobsunandygyny düşündirmek aňsat däl. Dogrusy, Annanyň şol tolgunmadan ýaňa
eden soňraky hokgalarynyň ýarysyny hem aýdyp-diýip, düşündirmek juda kyn.
Sebäbi ol gaýyga bir münýärdi, bir düşýärdi. Gaýyga her gezek münende, kakasynyň
ýanynda oturýardy-da, onuň döşüni açýardy, onsoň goltgy bermek üçin, onuň
kellesini öz kükregine basyp, ençe minutlap gymyldaman oturýardy. Kakasynyň
ýüpler zerarly gurşup, saň-gaty bolan gollaryna, topuklaryna elini sürtäp
owkalaýardy. Men muny görüp, çüýşeden azajyk rom guýdum-da, şonuň bilen
owkalatdym welin, onuň nepiniň degendigi bildirip ugrady.
Bu waka hälki ýabanylaryň indi gözden ýiteňkirläp barýan gaýygynyň yzyndan
kowmak hyýalymyzy bökdedi. Ýöne gitmedigimiz bähbide çekipdir, çünki aradan iki
sagat geçensoň, gaçgaklar heniz ýoluň dörtden birini hem geçmänkä, güýçli harasat
turup, uzakly gijesi bilen dowam etdi. Ýel demirgazyk-günbatardan, ýagny olaryň
ýazzy maňlaýyndan öwüsýändigi üçin olaryň gaýygy düňderilmän, öz kenarlaryna
aman-sag barandyrlar öýtmeýärin.
Indi Anna dolanyp geleliň. Ol şol aralykda kakasyna seretmek bilen şeýle bir gara
başyna gaýdy welin, ony kakasyndan aýyrmaga birsellem ýüregim etmedi. Soňra
«indi az-kem bir gyra çekip bolar» diýip çakladym-da, ony ýanyma çagyrdym. Anna
bökjekläp, gülüp, çäksiz şatlyk duýgusy bilen ýanyma geldi. Men ondan kakasyna
çörek berip-bermänini soradym. Ol kellesini ikibaka ýaýkap: «Ýok, men myrtar
köpek barysyny özüm iýdim» diýdi. Men ýörite ýanymda göterýänje torbajygymdan
bir külçe çykaryp, oňa uzatdym. Özi üçin azajyk rom hem hödürledim, ýöne ol romy
agzyna-da degirmän göni kakasyna eltip berdi. Meniň kisämde iki-üç hoşa kişmiş
bardy, şondan bir gysym alyp, kakasy üçin berdim. Anna kişmişleri kakasyna beren
badyna, gaýykdan atylyp düşdi-de, jyn uran ýaly, ümdüzine ylgap gitdi. Şo çaka çenli
onuň ýaly ýyndam adam görmändim. Hawa, ol şeýle bir batly ylgady welin, göz
açyp-ýumasy salymda gözden gaýyp boldy. Yzyndan gykylyklap, uly goh etsem-de,
158
ol barybir gitdi. On bäş minut geçenden soň, men Annanyň dolanyp gelýändigini
gördüm, ýöne gelişi gidişinden haýaldy. Ol ýakynlaşdygyça, meniň elindäki bir zat
sebäpli haýal ýöreýändigi ünsümi çekdi. Ol gelip ýeten wagty, onuň kakasyna bir
küýze suw äkelmek üçin öýe gidip gelendigini bildim. Onuň elinde iki sany külçe
hem bardy. Anna çöregi maňa berip, suwy kakasyna eltdi. Agzym kepäp duransoň,
menem suwdan azajyk içdim. Küýzedäki suw hyzmatkärimiň kakasyny meniň beren
romumdan ýa-da içgimden has çalt özüne getirdi. Sebäbi teşnelikden ýaňa ol
biçäräniň tas essi aýylan ekeni.
Kakasy suwdan ganansoň, men Annadan «suw galdymy» diýip soradym. Ol «hawa»
diýip jogap berensoň, kakasyça suwsan görgüli ispana-da suw bermegini buýurdym.
Annanyň getiren külçeleriniň birini, hakykatdan-da, tapdan düşüp, indem bir agajyň
kölegesindäki gökje otlaryň üstünde süýnüp, dem-dynjyny alyp ýatan ispana iberdim.
Onuň hem ýedi süňňi pugta daňylan ýüpler zerarly güp ýaly çişip, saň-gaty bolup
durdy. Anna ýanyna baransoň, ol dikelip oturdy-da, suw içdi, soňra külçä agyz urup,
iýmäge başlady. Men muny görüp, onuň ýanyna bardym we oňa bir gysym kişmiş
berdim. Ispan ýüzüni galdyryp, maňa çäksiz minnetdarlyk duýgusy bilen seretdi,
ýöne ol şeýler ysgynsyzdy welin, garpyşykda diýseň gujurly söweşendigi sebäpli,
indi dik-ayak üstünde durmaga ýagdaýy ýokdy. Ol iküç gezek ýerinden gobsunjak
boldy, emma güp ýaly çişip, azar berýän topuklaryndan ýaňa gozganybam bilmedi.
Onsoň men oňa gymyldaman oturmagy tabşyrdym-da, Annany çagyryp, onuň
aýaklaryny edil kakasynyňky ýaly rom bilen owkaladyp ýuwdurdum.
Ýüregi tolgunyp duran hyzmatkärim, her iki minutdan, belkem, minutda bir gezek,
yzyna gaňrylyp, kakasynyň şol öňki ýerde, goýup gaýdan ýerinde dik oturandygynadäldigine seredýärdi. Şol barmana, birdenkä kakasy gözüne ilmedi welin, ol ýerinden
zöwwe dikeldi-de, ýeke agyz gürlemän, aýagy ýere galtaşmaýan ylgaýşyny edip,
kakasyna bakan ýüzin salyp gitdi. Ýöne Anna ol ýere baran wagty kakasynyň az-kem
endamynyň gurşugyny ýazmak üçin ýere süýnendigini gördi. Onsoň derrew ýanyma
gaýdyp geldi we ispana ýüzlenip, eger dik durmaga ýagdaýy bolsa, özüniň ony
gaýyga mündirip, öýe äkitjekdigini we ol ýerde meniň oňa idi-yssywat etjekdigimi
aýtdy. Anna gujurly, daýaw ýigit bolansoň, ispany arkasyna hopba etdi-de, gaýyga
çenli äkitdi we aýaklary içerik tarap bolar ýaly edip, ony emaý bilen gaýygyň
erňeginde oturtdy. Soňra bolsa ony gaýtadan götergiläp, kakasynyň gapdaljygyna
ýerleşdirdi. Onsoň Anna gaýykdan düşdi-de, ony suwa tarap itekledi. Şemalyň batly
öwüsýändigine garamazdan, ol kenaryň boýuny syryp, gaýygy meniň ýöreýşimden
has çalt kürekleýärdi. Şeýlelikde, hyzmatkärim olaryň ikisini hem sag-aman biziň
buhtajygymyza getirdi. Onsoň, olary gaýykda galdyryp, beýleki gaýygy getirmek
üçin loňkuldap ylgap gitdi. Deňimden geçip barýarka, men oňa gygyryp, nirä
barýandygyny soradym. Anna: «Beýleki gaýygy getirjek» diýip jogap berdi.
Şeýdibem, ýel ýaly ýüwrüp gitdi (isle adam bolsun, isle-de at, men şonuň ýaly
ýyndama duş gelen däldirin). Men guryýer bilen ýesirleriň oturan gaýygyna baryp
ýetýänçäm, ol eýýäm ikinji gaýygy hem buhtajyga getirip ýetişdi. Onsoň ol menem
gaýygy mündirip, beýleki tarapa geçirdi. Soňra Anna täze myhmanlarymyza
159
gaýykdan düşmäge kömekleşdi. Emma, olaryň ikisiniňem ýöräp gitmäge halys
mejaly ýokdy. Şeýle bolansoň, Anna görgüli näme etjegini bilmän aljyrady.
Men bu ýagdaýa bir çäre tapmak üçin kelle döwmäge başladym. Onsoň Anna
gygyrdym-da, olary kenarda oturdyp, meniň ýanyma gelmegi buýurdym. Men basym
çalamydar bir zemmer ýasadym. Şondan soň, Anna ikimiz olary şol zemmerde
ýatyryp, öýe alyp gaýtdyk.
Olary howlynyň daşky diwaryna elten wagtymyz, biz öňküden beter kynçylyga
duşduk, sebäbi ol ikisini haýatdan aşyryp boljak gümanasy ýokdy. Meniňem diwary
böwüsmäge onçakly göwnäp durmaýardym. Şeýle bolansoň, täzeden işe girişmeli
bolduk. Anna ikimiz, iki sagat çemesi wagtyň içinde, daşky haýat bilen öz eken
tokaýjygymyň aralygyndaky boş ýere köne ýelkenlerden we ýognas şahalardan
owadanja çadyr gurnadyk. Şaly sypalyndan olaryň hersine aýratyn düşek ýasap,
üstüne düşekçe okladyk. Üstlerine ýapynar ýaly hem ýorgança goýduk.
Indi meniň adamda ilat ýaşaýardy. Raýatlarymyň sanyna seredip, men özümi baý
hasaplaýardym. Ýygy-ýygydan indi özümiň korola meňzeýändigimi göz öňüne
getirmek göwnüme diýseň hoş ýakýardy. Öňi bilen-ä, tutuş şu ada meniň emlägimdi,
bu ýerlerde höküm sürmäge gepsiz-gürrüňsiz hukugym bardy. Ikinjidenem,
raýatlarymyň barysy maňa birkemsiz boýun egýärdi. Men bu ýeriniň absolýut
häkimidim we kanunlary özüm goýýardym. Olaryň hemmesi öz janlary üçin meniň
öňümde bergidardy we eger zerurlyk ýüze çyksa, meniň üçin öz janlaryny pida
etmäge taýýardylar. Meniň raýatlarymyň her biriniň aýratyn bir dine uýýandygy hem
üns çekerlikdi. Hyzmatkärim Anna protestantdy, onuň kakasy butparaz adamhordy,
ispan bolsa katolikdi. Şeýle-de bolsa, men öz höküm sürýän ýerlerimde ynanç
azatlygyna rugsat berýärdim. Indi bolsa, hekaýamyza dolanyp geleliň.
Janlaryny halas eden ysgynsyzja ýesirlerime ýatar-turara, dem-dynç alara göwnejaý
ýer taýýarlanymdan soň, men wagt ýitirmän olary azyk-owkat bilen üpjün etmegiň
alajyny gözläp başladym. Birinji eden işim, Anna tokaýdaky aýratyn sürimden bir
ýaşyna ýeten ullakan bir çebişi getirip, soýmagy buýruk berdim. Men çebişiň
butlaryny çapyp aýryp, kiçiräk edip bölekleşdirdim we Anna olary gazana atyp çorba
gaýnatmagyň ugruna çykmagy tabşyrdym. Maňa ynanaýyň, men iýip doýup
bolmaýan örän süýji etli çorba bişirdim. Ojagy howlynyň içinde däl-de, haýadyň daş
ýüzünde atarypdyk, onsoň çorbaly gazany şol durşuna göterip, täze çadyra eltdim.
Oňa çenli men ol ýerde stoly taýýarlap goýupdym. Men günortan naharymy olary
bilen bile iýdim, başardygymdan oýun-henek edişdirip, olaryň göwünlerini göterdim.
Anna ylaýta-da, öz kakasy bilen düşünişmek üçin maňa dilmaçlyk edýärdi, ol hatda
ispan üçinem dilmaçlyk edýärdi. Sebäbi, ispan ýabanylaryň dilinde örän gowy
gepleýär ekeni.
Günortan, has dogrusy öýlän naharymy iýenimizden soň, men Anna gaýyklaryň
birine münüp, gyssag sebäpli, çaknyşyk bolan ýerde goýup gaýdan muşketlerimizi
we beýleki ýaraglarymyzy alyp gaýtmagy sargadym. Ertesi gün bolsa, ýabanylaryň
günüň aşagynda serilişip ýatan meýitlerini, porsap ýetişmänkä ýere duwlap
gaýtmagyny tabşyrdym. Men oňa wagşy meýlisden galan-gaçan zatlary gömmegi
hem buýruk berdim. Ol işi özümiň etmegim barada pikir hem edip bilmeýärdim.
160
Gaýtam, şol ýere ýolum düşäýse, şol galak-gaçaklara seretmäge-de gurbum çatjak
däldi. Anna ol işleri birkemsiz ýerine ýetirip, ýabanylaryň ol ýerde bolandygynyň ähli
alamatlaryny şeýle bir ýel syran ýaly edipdir welin, ikilenç gidenimde, tokaýyň öňe
çykyp duran künjegi bolmasa, ol ýeriniň niredigini hem tanamajak boldum.
Soňra, men täze raýatlarymyň ikisi bilenem az-kem gürrüňleşip gördüm. Ilki bilen,
men Annadan gaýykly gaçyp giden ýabanylar hakynda näme pikir edýändigini,
olaryň biziň gaýtawul berip bilerimizden has uly güýç bilen dolanypdolanmajaklaryny kakasyndan soramagyny towakga etdim. Ýaşulynyň ilkinji pikirine
görä, gaýykdaky ýabanylar şol gijeki harasatdan diri sypan bolmaly däldi. Olar ýa-ha
hökman gark bolan bolmalydy, ýa-da günorta tarapdaky başga kenarýakalara düşüp
şol ýerde çişe düzülip iýlen bolmalydy. Emma, ol gaçgaklaryň öz kenarlaryna baryp
ýetäýseler, näme etjekdiklerini anyk aýdyp bilmedi. Ýöne, onuň pikirçe, ýabanylar
duýdansyz hüjümden, tüpeňleriň sesinden we çabrap çykýan ýalyndan öler ýaly
gorkupdylar. Ol ýatmyşlaýyn, gaçyp sypan ýabanylar öz ülpetleriniň adam eli bilen
däl-de, ýyldyrym çakyp, gök gürläp ölendigini, gözlerine görnen iki sany jandaryň,
ýagny men bilen Annany bolsa, eli ýaragly adamlar däl-de, eýsem özlerini ýok etmek
üçin asmandan inen ruhlardygyny ýa-da jeza beriji arwahlardygyny gürrüň beren
bolmalydy. Ýaşuly adam muny anyk bilýän ekeni, sebäbi olaryň öz dillerinde biribirlerine şol zatlary aýdyp gygyrşandyklaryny eşidipdir, çünki bir adamyň ot zyňyp,
gök ýaly gümmürdemegi, elini galdyrman, uzak aralykdan adam öldürmegi olaryň
kellesine sygjak zat däldi. Garry şol ol gepinde mamla bolup çykdy, sebäbi soňsoňlar başga adamlardan hem eşidişime görä, şondan soň ýabanylar dolanyp bu adada
garalaryny görkezmändirler. Ölümden gaçyp sypan dört sany adamyň gürrüň beren
zatlaryny diňläp, ýabanylar şeýle bir gorkupdyrlar welin (diýmek, gaçgaklar deňizden
halas bolupdyr eken), şol jadyly ada baran adamyň hudaýlaryň iberen ot-ýalyny bilen
köýüp gidýändigine güp ynanypdyrlar. Şeýle-de bolsa, bu gürrüňlerden
bihabardygym sebäpli, men köp wagtlap gorkup gezdim we özümem, goşunymam
hüşgär ýagdaýda sakladym. Goşun diýýänimiň sebäbi, biz indi dört adamdyk. Şonuň
üçinem, indi ýüz sany ýabany geläýende-de, olar bilen islendik wagtda, alaň-açyk
meýdanda darkaş gurmaga töwekgelçilik edip biljekdim.
BAP XVII
Her niçik-de bolsa, gelýän-gidýän gaýyk göze ilmänsoň, ýabanylar geler diýen
gorkym kän wagt geçmänkä aýrylyp gitdi. Gabat-garşymdaky guryýer zolagyna
gitmek baradaky öňki pikirlerim ýene-de aňymda janlanyp ugrady, Annanyň kakasy
hem, ol ýere barsam, öz taýpasynyň meni örän gyzgyn garşylajakdygyny örän
ynamly aýdýardy.
Ýöne, men ispan bilen bir gezek çynlakaý gürleşenimde, meniň pikirlerim az-kem
kiparlady. Onuň gürrüňini diňläp, men ol ýerde ýene on alty sany ispan bilen portugal
bardygyny anykladym. Gämileri heläkçilige uçran mahaly, olar şol guryýere gaçyp
atypdyrlar-da, ýabanylar bilen ylalaşykly ýaşamaga başlapdyrlar. Emma, olar hojalyk
gerek-ýaraklaryna örän mätäçlik çekýär ekenler.Men ispandan öz ýüzüşleri barada
hemme zady birin-birin soraşdyrdym. Olaryň gämisi Rio-de-la-Platadan Gawanna
161
tarap ýüzüp barýan ekeni. Şol ýerde, galapyn, deriden we kümüşden ybarat bolan
ýüklerini düşürip, duş gelen ýewropa harytlaryndan alyşdyrmaly ekenler. Olaryň
gämisinde başga bir gark bolan gämiden halas edilen bäş sany portugal deňizçi hem
bar ekeni. Öz gämileri heläkçilige uçran pursadynda olaryň bäş sanysy gark bolupdyr,
ölmän galanlary bolsa, san-sajakyz howp-hatarlary başdan geçirip, açlykdan öldümöldüme gezek gelende, ýabanylaryň ýaşaýan kenarýakasyna aýak basypdyrlar.
Islendik pursatda, adamhorlaröz üstlerine çozup, etlerini çişe düzüp, iiýerler öýdüp,
olar biçak heder edipdirler. Ispan maňa öz ýanlarynda iki-ýeke ýarag bardygyny hem
aýtdy, ýöne ol tüpeňleriň bitiren goşy bolmandyr, sebäbi, ne-hä därileri galypdyr
ekeni, ne-de oklary. Gämini basan suw därileriň az-owlagyndan galanyny ezip
zaýalapdyr ekeni. Ojagaz därini hem guryýere çykan uçurlary aw awlamak üçin
ulanypdyrlar.
Men ondan ol ýerdäki indiki ykballary barada näme pikir edýändigini, gaçyp sypmak
hakynda etsem-petsemleriniň bardygyny-ýokdugyny soradym. Ispan ol hakda kän
kelle döwendiklerini, ýöne ne-hä bir gämi, ne-de gämi ýasamaga abzal-gural,
üpjünçilik ýokdugy zerarly, ähli maslahatlarynyň umytsyzlyk we gözýaş dökmek
bilen gutarandygyny aýtdy.
Men bu jelegaýlardan gaçyp gitmegimiz barada bir teklip öňe süräýsem, dostlarynyň
ony nähili kabul etjekdigini, eger barymyz şu adada jemlenişsek, bu işiň başa barypbarmajagyny ispandan soradym. Eger men öz janymy onuň dostlaryna ynansam,
onda azatlyga çykan wagtymyz olaryň maňa dönüklik edip, ýaramaz daraşarlar öýdüp
gorkýandygymy, sebäbi, ýagşylyga minnetdar bolmak duýgusynyň adam häsiýetiniň
bitewi aýratynlygy däldigini düşündirdim. Adamlaryň, köplenç halatda, öz
minnetdarlyk borçlaryna däl-de, eýsem, öz hantama bolýan zatlaryna görä hereket
edýändigini aýtdym. Eger olaryň halas bolmagyna hemaýat berenimden soňra, meni
Täze Ispaniýada ýesir edip saklaýsalar, maňa juda agyr degjekdigini, ol ýere aýagy
düşen iňlis adamsynyň, näme sebäpli ýa-da haýsy tötänlik arkaly gelendigine
seretmezden, gürrüňsiz, pida bolup gidýändigini gürrüň berdim. Ruhanylaryň rehimşepagatsyz penjesine düşüp, inkiwizasiýanyň jebrini çekenimden, ýabanylaryň elinde
diriligme tüýt-müýt edilenimi müň esse gowy görýändigimi äşgär etdim. Men oňa,
bar zat gülala-güllük bolanlygynda, onuň ähli gämideş dostlaryny şu ada ýygnap,
herimiz bir işe ýapyşsak, onda ählimizi äkidip biljek ýelkenli uly bir gämini — barky
ýasap biljekdigimizi aýtdym.Onsoň ýa günorta — Braziliýa tarap, ýa-da
demirgazykdaky adalara, ýa-da bolmasa, ispan häkimiýetine degişli koloniýalara tarp
gidibermeli boljakdyk. Ýöne welin, öz ýaraglarymy tabşyranymdan soň, olaryň meni
zor bilen öz ildeşleriniň arasyna äkidip, eden ýagşylygyma derek ýamanlyga duçar
etseler, onda meniň öz başymy nähak ýerden kelkelä sokdugym boljakdygyny hem
gönüläp aýtdym.
Ispan meniň bu sözlerime örän açykgöwünlilik we sadalyk bilen jogap berip, şu wagt
öz ýagdaýlarynyň juda egbardygyny, bu ýagdaýa uwnup-çydap bilmeýändiklerini
gürrüň bermäge durdy. Özleriniň halas bolmagyna kömek eden adama ýowuz
daramak barada gürrüň hem bolup bilmejekdigini, eger islesem, özüniň Annanyň
kkasy bilen bilelikde gämideşleriniň ýanyna gidip, bu barada maslahatlaşyp, olaryň
162
jogabyny alyp gelmegi teklip etdi. Meniň özlerine Gämibaşy we serkerde bolmagyma
gepsiz-gürrüňsiz razy boljakdyklary barada olaryň barysyndan çynlakaý kasam kabul
etjekdigini äht etdi. Maňa ikilik etmejekdikleri hem-de gämini diňe maňa muwapyk
boljak hristian bir ýurdaäkitjekdikleri hakda olara öz keramatly öwülýälerinden we
Injilden ant içirtjekdigini aýtdy. Ispan tä meniň niýetlän ýurduma sag-aman, başymyz
bitin baryp düşýänçäk, diňe we hökmany suratda meniň buýruklaryma tabyn
boljakdyklary barada olaryň ýörite gol çekilen ähtnamasyny alyp gelmäge-de
sözberdi. Ol bütin ömürboýy, özüm kowaýmasam, meniň ýanymdan hiç haçan
aýrylmajakdygyna, eger öz ildeşleri ähdini bozup, maňa duşmançylyk etse, onda iň
soňky damja ganyna çenli meniň bilen deň durup söweşjekdigine ähdi-peýman
etdi.Ispan öz ýoldaşlarynyň medeniýetli, päk ýürekli adamlardygyny, olaryň şu pille
iňňän çökder derde sezewar bolandygyny aýtdy.Olar ne bir ýaraglary, ne-de bir ibaly
azyk-owkatlary bolmansoň, ýabanylara janlaryny ynanyp, elgarama bolup
ýörendiklerini hem ispan öz sözüniň üstüne goşdy. Olaryň dogduk mekanlaryna
dolanyp barmakdan rişdesini üzendigini, eger olary halas etmeklige baş goşsam, onda
olaryň hemmesiniň meniň üçin ýaşap, meniň üçin gurban bolmaga taýýardygyna
gözüniň ýetikdigini hem aýtdy.
Men ispanyň kepil geçýän sözlerini eşidip, elimden gelse, olary halas etmäge
töwekgelçilik edip, ispan bilen ýaşulyny ýabanylaryň adasyna gepleşik geçirmäge
ibermegi ýüregime düwdüm. Ýöne, ýola düşmek üçin bar zat taýýar bolan çaky,
ispanyň özi bir gürrüň tapdy oturyberdi. Onuň pikiri bir tarapdan örän ätiýaçly,
beýleki tarapdan bolsa, biçak akýürekli bolansoň, meniň ýüregime junk boldy
duruberdi. Onsoň men ispanyň maslahatyna hä diýip, onuň ýoldaşlaryny halas
etmekligi, iň bolmanda, ýarym ýyl yza süýşürmegi müwessa gördüm. Munuň sebäbi
şeýleräkdi.
Ispan indi bir aýdan bäri biziň bilen ýaşap ýördi, şol döwrüň içinde men oňa Gudraty
Güýçliniň medet bermegi bilen, nähili gün-güzerän dolaýandygymy görkezipdim. Ol
meniň ammara basyp goýan arpadyr tüwi ätiýaçlygymy görüpdi. Dogrusyny
aýdanyňda, şol azyk ätiýaçlygy öň maňa gereginden artykmaç bolan hem bolsa, indi,
eger tygşytlyja ulanmasak, kelle sany dörde baryp ýeten hojalygyma ýetjek däldi.
Ispan aýtmyşlaýyn, ol heniz diri gezip ýören on dört sany ildeşinem yzyna tirkäp
getiräýse, onda-ha bujagaz azyk-owkadyň ýokam bolmajagy köre-hasady. Eger gämi
ýasanyp, Amerika materigindäki hristian koloniýalary bakan ýüzüşe çykmakçy
bolaýsak, onda gämä azyk-suwlukdan näme ýüklejegiň hem belli däldi. Şonuň
üçinem, ispan deňizçi Anna bilen kakasynam ýanyna alyp, täze atyz bejerip, ekin