Robinzon Kruzo - Turkmen - 25

öwürmelidigi hakda bilýän zadym ýokdy, asla oňa pitiwa hem etmeýärdim — şu
ýerden tizräk arany açsam bolýardy.
Ilkinji hilegärligim mawra al salyp, ony gämiden iýip-içere oduk-buduk äkelmäge
yrmak boldy. Oňa hojaýynyň naz-nygmatlaryny iýmäge hakymyzyň ýokdugyny
düşündirdim. Mawr bu gürrüňe «hä» diýip, uly bir sebedi dolduraga-da, guradylan
külçe hem-de üç küýzäni pürepürläp agyz suwy alyp geldi. Hojaýynyň çüýşeli
sandygy nirede goýýanyny bilýärdim, çüýşeleriň iňlislerden olja alnany ýüzündäki
ýazgylardan görnüp durdy. Mawr kenarda gybyrdyklap ýören çagy, hamana diýersiň,
hojaýyn üçin taýýarlaýan ýaly edäge-de, olaryň barysyny barkasa geçirdim. Mundan
başga-da, agramy elli funt çemesi tokga ary mumy diýermiň, bir ýumak kendir sapak,
palta, byçgydyr çekiç diýermiň, tapan-tupanymy barkasa daşadym. Olaryň barysy,
esasan hem, mum soň bize şem ýasamaga hezil berdi. Men mawryň başyny-gözüni
aýlap, oňa ýene-de bir sapalak atdym welin, sada bende muňa-da güp ynandy
oturyberdi. Onuň ady Ysmaýyldy, oňa Muli ýa-da Moli diýip ýüzlenýärdiler. Menem
oňa:
— Moli, hojaýynyň tüpeňleri barkasda dur. Sen gämiden az-owlak däri bilen seçme
getirip bilmermisiň? Belkem, özümiz garbanar ýaly iki-üç sany guş hem awlarys,
hojaýynyň därini gäminiň niresinde saklaýanyny özüm bilýän — diýdim. Ol:
— Şeý diýsene, häzir alaýarys — diýdi-de, az salymdan bir, bolmady diýeniňde, bir
ýarym funt däriden, beýlekisi bolsa bäş-alty funt çemesi seçmeden, okdan doly iki
sany äpet meşigi süýräp getiräýdi. Meşikleriň ikisinem ur-tut barkasa basdyk.
Üstesine, hojaýynyň uly kaýutasyndanam birnemejik däri tapdym. Düýbi görnüp
ugran ullakan bir çüýşedäki çakyry başga bir çüýşä sarkydyp boşatdym-da, ýaňky
därini şoňa guýdum. Şeýlelikde, ähli gerek-ýaragymyzy guratlap, «niredesiň, balyk»
diýip deňiz duralgasyndan saýlandyk. Onuň çykalgasynda ýerleşýän galadakylar
kimdigimizi bilýärdi, onsoň bize onçakly ünsem berip durmadylar; biz bolsa bu
ýerden bir mil töweregi daşlaşdyk-da, ýelkenimizi ýygnap, balyk tutmagyň ugruna
çykdyk. Şemal isleýşim ýaly däl-de, demirgazykdan, demirgazyk-gündogardan
öwüsýärdi. Eger ol günorta tarapdan öwüsýän bolsady, onda hökman Ispaniýanyň
kenarýakasyna, juda bolmanda, Kadis diýilýän kiçiräk aýlaga çenli baryp ýeterdim;
emma şemal nirä öwsäýende hem, barybir, belli-külli netijä gelipdim: şu elhenç
ýerden başymy gutarmalydym, galany hem pelegiň işidi.
Birsellem balyk tutjak bolup jan etsegem, çolpymyza ilen zat bolmady, sebäbi men
balyk düşen wagty, mawr görmesin diýip, çeňňegi çekmeýärdim. Ahyryn men oňa:
— Bu-la boljak däl; iki elimizi burnumyza sokup barsak, hojaýyn ýüzümizden
sypamaz. Hol beýleräklere aýlanyp görsek, niçik bolarka? — diýip ýüzlendim. Mawr
birjikde güman etmän ylalaşdy-da, barkasyň burnunda oturansoň, ýelkenleri
pasyrdadyp açdy. Men bolsam desiň başyna geçip, barkasy ýene-de üç mil çemesi
äkidip, hamala diýersiň, balyk tutjak kişi bolup saklandym. Onsoň, desi oglanjyga
tutduryp, mawra tarap ýöredim. Onuň arkasynda bir zat gözlänsirän bolup aşak
egildim-de, sen-men ýok, bilinden gujaklaga-da, erňekden aşyryp, deňze oklap
goýberdim. Ol balyk ýaly gowy ýüzüp bilýäni üçin derrew zompuldap suwuň ýüzüne
çykdy-da, uly ili bilen:
218
— Yzyňa düşüp, dünýäň ol ujuna gitmelem bolsa, gideýin, gaýyga mündürseň bolýa
— diýip ýalbaryp başlady. Deňiz asuda bolansoň, mawr şeýlebir çalt ýüzdi welin, tas
barkasyň yzyndan ýetipdi. Şol wagt men kaýuta girip, aw tüpeňleriň birini aldym-da,
oňa çenedim. Şu wagta çenli menden garaw görmänini, eger-de maňa azar bermese,
onda oňa zelel ýetirmejegimi aýtdym.
— Sen kenara deňeç emgenmän ýüzüp bilersiň — diýip, sözümi dowam etdim. —
Deňiz asuda, kenara bakan haýda-da ýüzüber, seniň bilen işim ýok; ýöne gaýyga
golaý geläýseň, edil kelläňi hoňkardaryn, sebäbi erkinlige çykmagy ýüregime berk
düwendirin — diýdim. Şondan soň ol kenara tarap öwrüldi-de, ýüzmäge başlady,
onuň gury ýere arkaýyn baryp ýetenine gözüm ýetip dur, çünki ol edil guwwas ýaly
ýüzýärdi.
Oglanjygy deňze oklap, mawry alyp galsam hem bolardy, emma onuň ýüpüniň
üstünde odun goýup boljak däldi. Mawr gidensoň, men Ksuri diýilýän oglanjyga
tarap öwrülip:
— Ksuri! Eger-de maňa wepaly bolsaň, seni uly adam edip ýetişdirerin, ýöne
aldamajagyň alamaty hökmünde elleriňi ýüzüňe sylmasaň (ýagny, Muhammet
pygamberiň we kakasynyň ady bilen ant içmeseň), senem deňze zyňyp goýbererin —
diýdim. Oglanjyk ýüzüme dikanlap ýylgyrdy-da, türkanalyk bilen, özünden arkaýyn
bolup biljegimi aýtdy. Ol maňa wepaly boljagyna we meniň bilen ýeriň ol ujuna çenli
gitjegine ähti-peýman etdi.
Ýüzüp barýan mawr şindi gözden ýitmäni üçin, men barkasy bilgeşleýin ýeliň ugry
boýunça göni açyk deňze tarap gönükdirdim, sebäbi bizi Gibraltar bogazyna bakan
gidendiris öýtjekdiler (hakykatdan hem, akyly-huşy ýerindäki adam hut şeýle pikir
etjekdi). Günorta, tüýs wagşylaryň mesgenine tarap ýüzeris diýip, kimiň kellesine
geler diýsene, ol ýerdäki süri-süri hebeşileriň gaýyklara atlanyp daşymyzy gabap,
ikimizem çişe düzjegi ikuçsuzdy. Kenara golaýlaşdygyň, ýa-ha wagşy ýyrtyjylara
şam bolmalydy, ýa-da olardan bäş beter ýabany adamlaryň girisine düşmelidi.
Emma agşam düşüp, iňrik garalyp başlansoň, kenaryň gyrasyny syryp gitmek
maksady bilen, men ugrumy üýtgetdim we göni günorta tarap öwrülip, az-kem
gündogara bakan sowdum. Güýçli ýel öwsüp, deňzem asuda, endigan bolansoň, biz
esli ýol geçdik. Çakym çak bolsa, ertesi gün öýlänler sagat üçde ilkinji gezek gury
ýere baryp ýetenimizde, biz Sale şäherinden ýüz elli mil çemesi günortadadyk,
Marokko hökümdarynyň ýurdundan, hatda şol ýerdäki ähli ýurduň çäginden geçip
gidipdiris, sebäbi töwerekde adam-gara göze ilmeýärdi.
Emma men mawrlardan we olaryň eline düşmek baradaky aýylganç pikirlerden
şeýlebir elheder edýärdim welin, ne-hä barkasy durzup, ne kenara çykyp, ne-de labyr
taşlap bilýärdim. Ugurdaş şemal üznüksiz öwsüp duransoň, men şol barşyma bäş
günläp ýüzdüm. Şondan soň şemal günorta tarap ugruny üýtgetdi; «Yzymdan gämiler
kowup gaýdan hem bolsa, indi olaram kowgyny bes ederçe bolandyr» diýen netijä
gelip, men ahyrsoňy kenara ýanaşmaga ýürek edip, bir derýajygyň aýagynda labyr
taşladym. Bu ýeriň näjüredigini, niredigini, haýsy giňişlikde ýerleşýänini, haýsy
ýurda, haýsy halka degişlidigini ýa-da haýsy derýadygyny düýbünden bilmeýärdim.
Töwerekde janly-jemende göze ilmeýärdi, aslynda göresimem gelip baranokdy; bize
219
iň esasy gerek zat süýji suwdy. Bu derýajyga gelenimizde agşam düşüpdi, biz
«Garaňky gatlyşan badyna kenara çykaly we töweregi elekden geçireli» edişdik.
Ýöne mazaly garaňky düşensoň, kenardan näteňet zatdygy näbelli jandarlaryň
bögürişýän, arryldaşýan, uwlaşýan şeýlebir elhenç, çirkin seslerini eşitdik welin, depe
saçymyz syh-syh boldy. Ýanymdaky oglanjygyň gorkudan ýaňa tas zähresi
ýarylypdy. Ol meni Gün dogýança kenara goýbermejek bolup, zagyrdyklap başlady.
Men:
— Ýeri bolýa-da, Ksuri — diýdim. — Beýle bolsa gitmerin, ýöne gündiz gitsek, bizi
adamlaryň görmegi ahmal, şolaram biziň üçin şir-peleňden pes ýagy bolmaz.
— Biz olary tüpeň bilen tarkyldadyp atarys welin... olar zut gaçar — diýip, Ksuri
jykyrdap güldi.
Ksuri gullaryň arasynda iňlisçe şunuň ýalyrak çalgyrdrak geplemäni öwrenipdi.
Oglanjygyň beýle şadyýandygyna keýpim göterilip, has hem göwnüni açar ýaly oňa
(hojaýynyň çüýşelerinden) bir bulgurjyk içgi hödürledim. Aslynda, Ksuriniň
maslahatynyň jany bardy, onsoň menem şoňa eýerdim. Biz çaklaňja labyrymyzy
suwa okladyk-da, uzakly gije jyňkymyzy çykarman ýatyberdik, ýöne gözüňe uky
geläýse nädersiň; ýatanymyza ýaňy iki-üç sagat geçse geçendir-dä, birden kenardaky
gumaşakda her tüýsli mähnet-mähnet jandarlar (olary nähili atlandyrjagyň hem belli
däldi) gözümize kaklyşdy. Olar deňziň gyrasyna gele-gelmäşe, ala-pažžyldy bolşup,
özlerini suwa urdular-da, şalpyldaşyp, bol suwda hezil edinip agynaşyp ugradylar,
üstesine-de, şeýlebir myrtar, çirkin ses bilen uwlaşyp, eňreşýärdiler welin, munuň
ýaly zady men-ä ömrümde eşiden däldirin.
Muny görüp, Ksuriniň huşy başyndan göçdi, dogrymy aýtsam, meňem ýagdaýym
öwerlik däldi; şol barmana, ýaňky betnyşan äteňetleriň biri barkasymyza bakan ýüzüp
gaýdybermezmi, ikimiziňem takga janymyz çykaýjak boldy. Seretmäge milt edip
bilmesegem, şapyrdysyndan, burnunyň paşşyldysyndan çak edişimize görä, ol biçak
daýaw, gazaply ýyrtyjy bolmalydy. Ksuri:
— Ýolbarsdyr — diýip sazanaklady, (wah, ýolbars bolsa ne ýagşy); soň — Labyry
galdyryp, gaýygy kürekläp gaçaly — diýip şumjardy.
— Ýok, Ksuri, galtganyň tanapyny gowşadyp, deňze tarap gideli; yzymyza düşüp
gelesleri ýok — diýip jogap berdim. Sözümi soňlap-soňlamankam, birdenkä iki kürek
çemesi beýle ýanymdan ýüzüp gelýän şol nägehany saýgaryp, allaniçigsi boldum;
ýöne derrew aýňalyp, kaýuta kürsäp urdum-da, tüpeňimi alyp, ýaňkyň çat
maňlaýyndan güwledip goýberdim. Ol jandar ala-basga düşüp, haýdaşlap yzyna
öwrüldi-de, şapyrdap kenara bakan eňdi.
Tüpeňiň sesi ýaňlanyp gidensoň, kenardan hem-de has aňyrlardan şeýlebir iniňi
tikeneklediji sesler, elhenç arryldylar, çyňsamalar eşidildi welin, söz bilen aýdypdiýer ýaly bolmady. Bu bolsa, maňa ol jandarlaryň henize-bu güne çenli tüpeň sesini
eşitmänini çaklamaga esas berdi. Şol hadysadan soň gije kenara çykmak barada pikir
edibem oturmaly däldigine göz ýetirdim, ýöne gündiziň günortany kenara barmaga
töwekgellik etmegem iňkise goýýardy, sebäp diýseň, ýabany adamlaryň eline düşmek
gaplaňa-şire ýal bolanyňdan ibaly boljak däldi; dogrusy, biz şol howpdanam biçak
eýmenýärdik.
220
Ýöne herniçik-de bolsa, şu ýerden ýa-da başgarak bir ýerden hökman kenara
çykaýmalydyk, sebäbi barkasda ýekeje pinta hem suw galmandy. Näwagt, nireräkden
barmaly — ana, gep şondady. Ksurä küýzeleriň birini berip kenara ugratsam, suw bar
bolsa, tapyp getirjegini aýtdy. Men ondan:
— Näme üçin men däl-de, sen gitmeli, gaýykda oturyberseň bolmaýamy? — diýip
soranymda, oglanjyk şeýlebir ýürekdeş jogap berdi welin, tüýs göwnümden turdy:
— Ýabany adamlar iýse-de meni iýsin, sen bolsaň, gaçyp başyňy gutar.
— Ýeri bolýa-da, Ksuri — diýdim: — Ikimiz bileje ötägideris, eger ýabanylar
geläýse, olary tükgerderis welin, hiç birimizem iýip bilmezler.
Soňra men oglanjyga ýürekse ediner ýaly bir bölek külçe berdim, ozal gürrüňini eden
çüýşelije gutymdan hem bir bulgur çakyr hödürledim; onsoň barkasy kenaryň
ýalpagrak ýerine tarap öwürdik. Ýanymyz bilen diňe ýaragymyzy hem-de iki sany
suw küýzäni aldyk.
Ýabany adamlaryň gaýyklara münüp, derýanyň akymy bilen ýüzüp gelmeginden
ätiýaç edip, barkasyň gara-görnüminden daşlaşasym gelmedi; emma kenardan bir mil
çemesi aňyrda bir çöketligiň bardygy gözüne ilen Ksuri küýzeleri goltuklady-da, şol
tarapa ýelk ýasady. Birhaýukdan soň görsem, ýaňky aldyrany bar ýaly maňa bakan
ýüzin salyp gelýär. Yzyndan ýabanylar kowalaýandyr ýa-da wagşy ýyrtyja duş
gelendir öýdüp, dadyna ýetişmek üçin menem oňa tarap ylgadym, ýöne oglanjyk
golaýlaşan wagty, onuň egninden bir zadyň asyl-asyl bolup duranyny saýgardym.
Asyl, Ksuri towşana çalym edýän, ýöne reňki üýtgeşik, aýaklary hem has uzyn bir
jandary awlan eken. Ikimizem begenjimizden ýaňa ýyrş-ýyrş edýärdik. Onuň eti juda
tagamly eken; emma Ksuri görgüliniň buşlajak bolup ala-basga düşeni başga zat eken
— ol süýji suw tapypdyr, ýabany adamlara-da duş gelmändir.
Asyl, soň görüp otursak, süýji suw gözläp, kösenip ýörmegiň hajaty hem ýok eken,
sebäbi derýajykdan ýokarlygyna biraz süsňäp girýän deňiz daşgyny gaýdansoň, biz
barkasy duran ýerinden az-kem ýokary sürüp, süýji suwuň üstünden bardyk.
Şonlukda, küýzelerimizi suwdan dolduryp, hälki towşanyň etinden hezil edinip şam
edindik-de, bu jelegaýlarda adam yzy gabat gelmänsoň, ýola düşmäge şaýlanyp
ugradyk.
Afrikanyň kenaryna ozal bir gezek gelip göremsoň, Kanar adalary bilen Ýaşyl burun
adalarynyň kenardan onçakly uzak däldigini aýnada gören ýaly bilýärdim. Emma
bizde haýsy giňişlikde ýerleşýänimizi kesgitlär ýaly hiç hili esbap ýokdy; şol
adalaryň haýsy giňişlikde ýerleşýäni ýadyma düşäýende-de, olary nireden
gözlejegimi ýa-da barkasy olara tarap öwürmek üçin haçan açyk deňze çykjagymy
bilmeýärdim; ýogsam şol adalaryň käbirini ap-aňsat tapsa boljakdy. Ýöne bir
umydym bardy, eger kenarýakany gyraklap, tä iňlisleriň söwda edýän sebitlerine
ýetýänçäk ýüzüp gitsek, onda söwda-satyk bilen meşgullanyp ýören iňlis gämilerine
duşmagymyz we olaryň bizi halas etmegi mümkindi.
Başardygymdan hasaplaýşyma görä, biziň şu wagt duran kenarýakamyz Marokko
hökümdarynyň ýurdy bilen hebeşiler ýurdunyň aralygynda ýerleşýän bolmalydy. Bu
ýer örän çolady, wagşy ýyrtyjylar diýäýmeseň yns-jyns görünmeýärdi. Mawrlardan
gorkan hebeşiler bu ýerleri taşlap, günorta bakan, has alyslara göçüp gidipdir,
221
mawrlar bolsa, tozap ýatan bu çöl-beýewana gabak galdyrmandyr. Megerem, bu
taýyny mesgen edinip, örňäp-ýaýrap ýören gaplaňlar, ýolbarsdyr alajagaplaňlar hemde beýleki elhenç ýyrtyjylar zerarly adamlar bu ýerden örküni üzen bolsa gerek.
Şonuň üçinem, mawrlar bu töwereklere diňe iki-üç müň adam bolup, atly-ýaragly awşikar etmäge gelýär eken. Hakykatdan-da, kenarýakadan daşlaşman ýüz mil çemesi
ýüzüp giden wagtymyz, gündiz diňe haňlap ýatan boş ýerleri gördük, gije bolsa, diňe
wagşy haýwanlaryň arryldaşyp, uwlaşýan seslerini eşidýärdik.
Birki gezek gündiz Kanar adalaryndaky Tenerife dagynyň iň beýik gerşi bolan
Tenerife gullasy çala gözüme kaklyşan ýaly boldy. Şol tarapa sowuljak bolup, näçe
jan etsemem, iki gezekde-de garşydan öwüsýän şemal maý bermedi. Batly möwç
urup, owsun atýan deňiz çaklaňja gämijigime baş bererli däldi. Ahyrsoňy men
başdaky niýetimi goýbolsun etdim-de, kenaryň gapdaly bilen ýüzüberdim.
Derýajykdan gaýdalymyz bäri, süýji suw almak üçin birnäçe ýola kenara çykmaly
bolduk. Bir gezek irden seleň bir burnuň ýanynda labyr taşladyk. Daşgyn ýaňy
başlansoň, kenara golaý barmak üçin garaşyp başladyk. Gözi has ýiti Ksuri
ýuwaşjadan meni çagyryp, kenardan daşlaşsak gowy boljagyny aýtdy:
— Han-ha, seret, depede gorkunç bir ýyrtyjy arkaýyn uklap ýatyr.
Onuň görkezen ýerine seredenimde, hakykatdan-da, gorkunç bir ýyrtyja gözüm
düşdi. Kenaryň ýapgydynda, üstüne abanyp duran baýry kölegeläp, äpet bir ýolbars
peýwagtyna meýmiräp ýatyrdy.
— Ksuri, bar, kenara çyk-da, ony öldür — diýdim. Ksuri gözüni tegeläp:
— Hä?! Ol meni iki üzüp bir ýalmar ahyryn! — diýdi (has dogrusy, diriligime
ýuwdar diýjek boldy). Men başga kelam-agyz diýmän, oňa butnaman ýatmagy
tabşyrdym-da, güllesi muşketiňkä barabar iň uly tüpeňi elime aldym. Ýeterlik däri,
iki sany seçmeli peşeň salyp, ony bir gapdala söýedim. Soňra ikinji tüpeňe iki sany
ok saldym. Üçünjisine bolsa (bizde üç tüpeň bardy), bäş sany ownuk gülle saldym.
Birinji tüpeňi ýolbarsyň kellesinden gowy nyşanaladym-da, mäşäni gysdym; ýöne ol
penjesi bilen tumşugyny ýapyp ýatansoň, oklar dyzyna degdi-de, süňküni kül-owram
etdi. Ýolbars tarsa turup bir arlady welin, ýer sarsyp gitdi, ýöne aýagy döwlensoň,
şalkyldap ýere ýazyldy; onsoň üç aýagynyň üstüne galaga-da, eýmenç arlanda zadyň
çaky bolmady. Kellesinden urup bilmänime biraz aljyran hem bolsam, hasyr-husur
ikinji tüpeňe ýapyşdym-da, ýegdekläp gaçyp ugran ýolbarsy bu gezek kellesinden
çüýledim. Ol tüwdürilip gitdi-de, çalaja hyňranyp bir ýaňa gyşardy we urunmaga
başlady. Muny görüp, göwnühoş boldum. Şonda Ksuri birneme dogumlanyp, kenara
çykarman boldy. Men: «Bolýar, gidiber» diýdim. Oglanjyk suwa bökdi-de, bir elinde
kiçi tüpeňi saklap, beýleki eli bilen kenara bakan ýüzüp gitdi. Ýyrtyjynyň ýanyna
baryp, tüpeňiň nilini onuň gulagyna tutaga-da, gümpüldedip goýberdi welin, ýolbars
janawar ümsüm süýnäýdi.
Ýolbarsyň aw kemi ýok ekeni, ýöne etini iýip boljak däldi. Üç atymlyk därini
zaýalanyma gaty haýpym geldi, ýolbarsy atmagym telek iş bolupdy. Ýöne Ksuri
geregini edinmän goýjak däldi; barkasa gaýdyp gelen wagtymyz ol menden palta
sorady.
— O nämä derkar boldy? — diýenimde, oglanjyk:
222
— Kellesini çapjak — diýip jogap gaýtardy. Ýöne ýolbarsyň kellesi eýgertmänsoň,
bir penjesini çapyp, ýany bilen äkeldi. Penje biçak uly eken.
Şol iki arada, men ýolbars derisiniň irde-giçde derdimize ýaramagynyň mümkindigi
barada pikir öwrüp, eger başaryp bilsem, ony soýup almaly diýen netijä geldim.
Onsoň Ksuri ikimiz ýolbarsyň daşyna geçdik. Deri ýüzmekden kän bir başym
çykmansoň, Ksuri maňa garanyňda juda ökde bolup çykdy. Bu iş uzakly günümizi
aldy, emma ahyrsoňy derini sypyryp aldyk-da, kaýutanyň üstüne serip goýduk. Iki
günüň içinde mazalyja guransoň, derini üstünde ýatmak üçin özüme düşek edindim.
III bap
Şol düşlänimizden soň, paýawlap barýan azyk-suwlugymyzy biçak tygşytly tutup,
on-on iki günläp günorta tarap ýüzüp gitdik. Kenara diňe süýji suwdan ýükümizi
tutmak üçin ýanaýardyk. Maksadym Gambiýa derýasyna ýa-da Senegala, has
dogrusy, Ýaşyl burnuň golaý-goltumyna bir ýerlere baryp ýetmekdi, şo taýda haýsyda bolsa bir ýewropaly gämä duşarys diýen tamam bardy. Bu niýetim paşmasa, onda
haýsy ugra ýüzjegimiz belli däldi: ýa-ha adalary agtaryp ýörmelidik, ýa-da şol ýerde
hebeşileriň arasynda ardurja heläk bolup gitmelidik. Gwineýanyň kenarýakasyna,
Braziliýa ýa-da Ost-Hindistan adalaryna tarap ümzük atyp barýan ýewropaly
gämileriň şu burna ýa-da onuň adalaryna degip geçýänini bilýärdim. Mahlasy, tutuş
ykbalymy şol adajyklara baglapdym, gämä duşsag-a bagtymyzyň geleni, ýogsam
işimiz pyrrykdy.
Aýdyşym ýaly, şol niýet bilen ýene on günläp ot-elek bolup gezenimizden soň,
kenarýakada adam ýaşaýany gözümize ilip başlady; ýüzüp barşymyza iki-üç ýerde
dagy kenarda hümerlenişip, bize seredişýän adamlary gördük. Olaryň çyp ýalaňaç
teniniň hüýt-garadygyny saýgaryp bilýärdik. Bir gezek men olaryň ýanyna, kenara
ýanaşmakçy boldum, ýöne düşbüje geňeşçim Ksuri muny unaman: «Ýok, beýtme»
diýdi. Emma, barybir, olar bilen söz alyşmak üçin barkasy kenara bakan sowdum,
ýabanylaram kenaryň ýakasyny syryp, som-saýak bolşup, deňimize ylgaşyp ugrady.
Olaryň ýaragsyzdygyna gözüm düşdi, diňe bir hebeşi elindäki uzyn, inçe taýagy
somlap durdy. Ksuri onuň naýzadygyny, hebeşileriň ony gaty uzak aralyga biçak
mergenlik bilen zyňyp bilýänini aýtdy; şonuň üçinem barkasy olardan sowarak
sakladym-da, başardygymdan ümläp, elimi-golumy bulaýlap, gep-üýn alyşmakçy
boldum, esasan hem, iýip-içmäge zat soraýanymy düşündirjek bolup, gara görgä
galdym. Ýabanylaram ýerli-ýerden walalaýlaşyp, gaýygymy duruzmagymy, birneme
et getirjeklerini düşündirjek bolup, ber-başagaý boldy. Men şolbada ýelkeni ýygnap,
barkasy doly duruzanyma mähetdel, ýaňky zaluwatlaryň iki sanysy aňyrlygyna
loňkuldap, ýüwrüp gitdi-de, ýarym sagat geçip-geçmänkä, iki bölek kakadylan et
bilen şol jelegaýlaryň önümine çalym edýän birki gadak däne getirdi. Nämäň
etidigini, nätüýsli dänedigini aňşyryp bilmesegem, garaz, biz olary alarman bolduk.
Emma nädip aljagymyz barada welin, birsellem kelle döwmeli bolduk, sebäp diýseň,
ýürek edip olaryň ýanyna, kenara ýanaşyb-a boljak däldi, ýabanylaram sähel zada
tebil tapyp, ökjäni götärli görünýärdi. Ahyryn, olaryň özi hemmämiz üçin howpsuz
223
çykalga tapdy oturyberdi. Hebeşiler dänedir eti kenaryň ýakasynda goýaga-da, hol
beýläk çekilip, heşerlenişip garaşmaga durdy. Biz azyklary barkasa alyp
gaýdanymyzdan soň, olar ýene-de kenara golaý geldi.
Deregine bermäge zadymyz bolmansoň, her tüýsli el yşaratlary bilen
minnetdarlygymyzy mälim etdik. Emma dek şol pursadyň özünde olaryň eden
ýagşylygyny ýerine salar ýaly bir mümkinçilik döredi duruberdi. Entek labyr taşlap,
kenarda durkak, birden dag tarapdan iki sany mähnet jandar biri-biriniň söbügini
sydyrdyp, gazaply wagyrdaşyp, deňze bakan ok ýaly atylyp gaýtdy. Bolup
gelişlerinden çen tutup, erkegi urkaçysyny kowalaýarmy, oýun-henek edişýärlermi
ýa-da bir zada gaharlary geldimi, garaz, aňşyryp bilmedik. Adaty zatmy ýa-da geňenaýy wakamy, pylan diýsem ýalançy. Ýöne, göwnüme bolmasa, bu seýrek duş
gelýän hadysa bolmalydy, çünki ilki bilen-ä, bu zeýilli aç selpäp ýören ýyrtyjylar
çendanýarym bolaýmasa, diňe gije-girim awa çykýar, galyberse-de, biz ýabanylaryň,
esasan hem, aýal-ebtatlaryň nähili haýyganyny görüp durduk ahyryn. Ýaňky üýşüp
duran mähelläniň hälki eli naýzaly pyýadadan galany, edil sülgüniň jüýjesi ýaly,
saga-sola dyr-pytrak boldy. Emma ýyrtyjylar hebeşilere topuljagam bolman, ýüzugra
şapyrdaşyp, özlerini suwa urdy. Bir görsem, olaryň biri ilki çaklanymdan has çakgan
hereket edip, barkasa tarap gaýdyberdi. Onsoň menem ahmal galmazlyk üçin, hasyrhusur tüpeňe ok salyp, häzirlendim, Ksuräde beýleki iki tüpeňi hem oklamagy
buýurdym. Ok atym aralyga mazalyja gelende «Ýa, Biribar» diýägede, ýaňkyny
kellesinden jaýdar tüpeňledim welin, ol suwuň düýbüne sumat boldy-da, birdenem
zompa ýokaryk çykyp, janhowluna çümüp-çykyp, kenara bakan ýöneldi. Emma ölüm
howply ýarasy we deňiz suwy sebäpli aldym-berdime düşen ol ýyrtyjy kenara ýetip
bilmän jan berdi.
Tüpeňimiň gümpüldisini hem-de çabrap giden ýalny görüp, ýabany görgülileriň
nähili aňk-taňk bolanyny söz bilen beýan etmek mümkin däl: hatda olaryň käbiri öler
ýaly gorkupdy, haýýady göçüp, duran ýerinden özüni lampa ýere goýberip, ýykyldy
ýatyberdi. Ýöne ýyrtyjynyň ölüp, suwa çümüp gidenini görensoňlar, yşarat bilen
«Kenara geliň» diýip duramsoň, ýabany adamlar biraz ekezlenip, kenarýaka geldi-de,
ýaňky ýyrtyjyny agtarmaga başladylar. Men ony suwuň ýüzündäki ganly tegmilden
çen urup tapdym-da, daşyndan tanap iltäp, tanapyň beýleki ujuny hem hebeşilere
tarap okladym. Olar ur-tut ýyrtyjyny suwdan süýräp çykardylar. Ýaňky jandar
endamy menek-menek, seredip doýup bolmaýan uçursyz owadan, näçe diýseň
taryplap oturmaly bir alajagaplaň bolup çykdy. Hebeşiler ony näme bilen öldürenime
haýranlar galyp, gollaryny göge göterdiler.
Tüpeňiň sesinden hem-de ýalpyldap giden otdan ürken beýleki ýyrtyjy bolsa onýança
kenara ýumlugyp, yzyna garaman, gaçyp ummadan çykypdy; aralyk esli bolansoň
onuň nätetelli jandardygyny saýgaryp bilmän galdym. Şol ikarada hebeşileriň
alajagaplaňyň etini iýmekçi bolup, elewreşip ýöreni gözüme kaklyşdy, onsoň men
ony taňryýalkasyn hökmünde peşgeş etmegi niýetläp, «alyberiň» diýen terzde elimi
galgadanymda muňa monça boldular. Mähetdel etmän alajagaplaňyň daşyna geçdiler.
Pyçaklary bolmasa-da, ujy ýiteldilen agaç bölegi bilen şakur-şukur edip, onuň
derisini şeýlebir tiz sypyrdylar welin, pyçakly bolsagam, biz beýle çalt işläp biljek
224
däldik. Olar etiň bir ülşüni maňa hödürlediler, ýöne ony özlerine berýänimi
düşündirip, hezzetden ýüz öwürdim. Derini aljak bolup, elimi-golumy
bulaýlaşdyrdym welin, hebeşiler ony elleriniň ugruna barkasa tarap oklap
goýberdiler. Ondan başga-da, olar hälki azyk-owkatdan ýene-de münder-münder edip
äkeldiler, nähili iýmitdigine düşünip bilmesem-de, ony aldym. Soňra men ümläp,
olardan suw soradym. Küýzeleriň birini uzadyp, başaşak tutdum-da, içiniň
boşdugyny görkezip, süýji suwdan dolduryp bermeklerini haýyş etdim. Olar dessine
gapdalynda duran kowumdaşlaryna bir zatlar diýip gygyryşdylar. Az salymdan, iki
sany aýal çakymça, toýundan ýasalyp güne bişirilen äpet hum alyp geldi-de, hälki
ýaly edip kenarda goýdy. Men küýzeleri Ksuriniň eline tutdurdym, ony kenara iberip,
üçüsinem pürepürletdim.
Biz däne diýermiň, kösük diýermiň, süýji suw diýermiň, garaz, barkasymyzy mas
ýükläp, hoşniýetli hebeşiler bilen hoşlaşdyk we ýene-de on bir günläp diňe öňe bakan
ýüzüp gitdik. Kenara ýakynlaşman gidip barşymyza, ahyrsoňy dört-bäş liga çemesi
öňde, deňziň içine esli süsňäp girýän bir çägesöw dilkawa gözüm düşdi. Deňiz örän
asuda bolansoň, şol ýerden sowa geçmek üçin kenardan mazaly arany açyp ýüzdük.
Gury ýerden iki liga çemesi aradaşlyk saklap, şol dilkawyň duşundan ötüp barýarkak,
men deňiz tarapda ýene-de bir gury ýer böleginiň bardygyny aýyl-saýyl gördüm.
Şondan soň dilkawyň Ýaşyl burundygy, gabat-garşydaky ýer zolagynyň bolsa, Ýaşyl
burun adalarydygy barada belli-külli netijä geldim. Emma ikisi hem esli aradaşlykda
bolansoň, nädenimde gowy boljagyny bilmän, halys başym çaşdy. Sebäbi batly
öwüsýän şemalyň ýelginine düşäýsem, burna-da, adalara-da baryp biljegim
gümanady.
Men ikigöwünli halda oýa batyp, kaýuta girip, birsalym dyzymy epdim. Şol barmana
desi dolandyryp duran Ksuri birdenkä:
— Hojaýyn, gelýä, hojaýyn! Ýelkenli gämi! — diýip, çirkin-çirkin gygyryp başlady.
Deňizçiler portugalça, ispança we fransuzça ýüzlenip, kimdigimi sorady, emma ol dil
leriň hiç birine hem düşünmedim. Ahyryn, gäminiň erňegine ýaplanyp duran bir
şotland deňizçi maňa iňlisçeläp gygyrdy. Oňa iňlisdigimi, Sale şäherindäki
mawrlaryň gulçulygyndan gaçyp gaýdanymy aýtdym, şondan soň olar göwnaçyklyk
bilen bizi gämä münmäge çagyrdy. Bizem salymyny bermän, goş-golamymyz bilen
gämä aýak basdyk.
Şunlukda, şeýle keçmaňlaý, bialaç ýagdaýdan aman-esen başymy gutaranyma
begenjimden ýaňa guş bolup uçaýjak bolşum öz-özünden düşnükli bolsa gerek. Halas
edenine sylag hökmünde şol bada gämibaşa golda barymy hödürledim, emma ol
menden hiç zat tamakin däldigini, gaýtam Braziliýa baran wagtymyz ähli goşgolamlarymy başbitin yzyna alyp biljegimi aýtdy. Soň bolsa şeýle diýdi:
— Men seniň janyňy diňe ýeke zat üçin halas etdim, sebäbi özüme-de şeýle
edilmegini islärdim. Iru-giç şunuň ýaly ýagdaýa uçrap biljegim welin bigümana.
Onsoňam öz ýurduňdan şeýle alys ýere, Braziliýa eltip, baryňy-ýoguňy eliňden
süpläp alaýsam, sen o taýda açlykdan ölüp gidersiň. Ýeri, onsoň janyňy halas
edenimiň näme haýry bolar?! Ýok, ýok, senýor Ingleze (jenap Iňlis), men seni
225
Braziliýa çenli mugt äkitjek, goş-golamyň bolsa, o ýerde günemaňy dolamaga hemde ýurduňa gaýtmaga harç edineriňe ýapyşalga bolar.
Gämibaşy teklibinde jomart bolşy deýin, özüni alyp barşynda-da edil çöp döwen
ýalydy. Deňizçilere meniň ýeke goşuma-da degmezligi buýurdy, soňra bolsa, ähli
zadymy öz gözegçiligine geçirtdi-de, olaryň jikme-jik sanawyny ýazyp, elime
tutdurdy. Olary, hatda üç sany toýun küýzämi hem islän wagtym yzyna alyp biljegimi
aýtdy.
Barkasym barada aýtsam, ol kemsiz-köstsüz, ajaýyp gaýykdy, muny bilip duran
gämibaşy ony öz gämisine satyn almakçy bolup, näçe nyrh kesýänimi sorady. Ähli
babatda örän jomartlyk edenini, şondan ötri barkasa nyrh kesip oturman, şol durşuna
berjegimi aýtdym. Gämibaşy Braziliýa baranymyzdan soň, barkas üçin segsen piastr
tölejegi barada dilhaty berip, eger ol ýerde has ýokary baha beren tapylsa, onda
şondanam köp pul teklip etjegini duýdurdy. Mundan başga-da, ol Ksuri üçin altmyş
piastr hödürledi. Ony gämibaşa bermäge ýaýdanýanym üçin däl-de, eýsem başym
gowgada çagy maňa wepadarlyk bilen hyzmat eden biçäräniň erkinligini pula
satmaga ynsabym çatmansoň, tylla teňňeleri almaga elim barmady. Bu pikirimi
aýdanymda, gämibaşy onuň adalatlydygyny ykrar edip, başgaça teklip bilen ýüzlendi.
Eger oglanjyk hristian dinine girse, on ýyl geçensoň, ony gulçulykdan azat etjegi
barada ähtnama bermegi teklip etdi. Muny eşidip, Ksuriniň özi hem gämibaşy bilen
gitmäge göwnänsoň, ony berip goýberdim.
Biziň Braziliýa çenli ýüzüşimiz örän asuda geçdi, ýigrimi iki gün diýlende Todos-losSantos ýa-da Ähli Keramatlylar aýlagyna baryp düşledik. Şeýlelikde, men pelegiň
iňňän külpetli ýene bir ahwalatyndan janymy gutardym. Indi bolsa, näme edip, näme
işlejegimiň gamyny iýmelidim.
Gämibaşynyň maňa eden ýagşylygyny hiç wagt ýadymdan çykarmaryn. Ol gämä
mündüreni üçin hiç hili hak-heşdek soramady, gaýygymdaky alajagaplaň derisi üçin
ýigrimi, ýolbars derisi üçin bolsa kyrk dukat töledi, gämidäki ähli goşlarymy gylyny
gymyldatman yzyna gaýtaryp berdi, sataýjak zatlarymy — çüýşeli gutulary, iki sany
tüpeňimi hem-de şem ýasamak zerurlygy bolmansoň, abat galan bir tokga mumy
satyn aldy. Şonlukda, men goşlarymdan iki ýüz ýigrimi dukat gazandym, şol
baýlygym bilenem Braziliýanyň kenaryna aýak basdym.
Şondan köp wagt geçmänkä, gämibaşy meni özi ýaly ak ýürekli bir dostunyň öýüne
äkitdi, onuň ingeniosy, ýagny ekin meýdany we şeker öndürýän kärhanasy bar eken.
Onuň ýanynda esli wagt ýaşap, şekerçiňrigiň ekilişi we şeker önümçiligi bilen
tanyşdym. Mülkdarlaryň barjamly ýaşaýanyny, tiz gurplanýanyny göremsoň, şol
ýerde ymykly ýurt tutunmak üçin ygtyýarnama edinip, mülkdar bolmagy ýüregime
düwdüm. Şol bir wagtyň özünde hem Londonda goýup gaýdan pulumy almagyň
alajyny agtaryp başladym. Şol maksat bilen, raýatlyk rugsatnamasyny alanymdan
soň, barja pulumy döküp, ýetdiginden tarp ýer satyn aldym-da, Angliýadan gelmeli
pulumdan çen tutup, ekin meýdanlarym hem-de çaklaňja mülküm üçin meýilnama
düzdüm.
Wells atly lissabonly asly iňlis, bir goňşym bardy. Ol hem edil meniňki ýaly şertlerde
ýaşaýardy. Oňa goňşym diýmegimiň sebäbi, onuň ekin meýdany meňki bilen
226
ýanaşykdy. Biz örän gowy görüşýärdik. Ikimiziňem dolanyşyk maýamyz
ýabygorludy; iki ýyllap diýen ýaly ýerlerimizden alýan pulumyza zordan günümizi