Robinzon Kruzo - Turkmen - 28

barybersem, ýaňky zaluwatlar derrew tebil tapyp, gözden gaýyp bolýardy; onsoň
geçiler jülgä otlamaga düşen wagty dagyň üstüne çykanymda welin, olar äwmän
gökje otlary gütürdedip ýör. Muny görüp: bu janawarlar diňe aşakdaky zatlary
görýär, özlerinden ýokarrakdaky närseleri bolsa kän bir saýgaryp bilmeýär diýen
netijä geldim. Şondan soň şeýle hilä ýüz urdum: hemişe golaýdaky gaýa dyrmaşyp,
usul bilen geçileriň dik ýokarysyna çenli ýapyrylyp bardym, şonda olar diýseň gowy
nyşana boldy.
Birinji atan okum bir owlakly geçini öldürdi, onuň heniz süýtden aýrylmadyk
owlagyny görüp, gaty haýpym geldi. Enesi gürpüldäp ýykylansoň, owlajyk onuň
ýanynda gymyldaman duruberdi. Enesini egnime atyp, howlyma bakan ýöräp gaýdan
wagtym, owlajygam dikgirdäp yzyma düşdi. Şeýdip, howla gelip ýetdik. Onsoň
geçini ýerde goýup, owlajygy elime aldym-da, haýatdan aňryk geçirdim. Owlagy
eldeki etmekçi boldum, ýöne entek otugmany üçin, soň ony huruş edinmeli boldum.
Geçi bilen owlagyň eti maňa uzak wagta ýetdi, sebäbi azygymy, aýratyn hem
çöregimi tygşytly tutjak bolup, başardygymdan juda az-azdan iýýärdim.
Ýurt tutunyp, ymykly ornaşanymdan soň, indi ot ýakar ýaly ojak gurmagyň hem-de
ýakmaga odun ýygmagyň örän zerurdygyny gördüm. Bu işiň hötdesinden gelşim,
gowagy giňeldişim hem-de özüm üçin amatly şertleri döredişim barada men ýeri
gelende jikme-jik gürrüň bererin. Ýöne ondan öňinçä özüm barada, şol wagt, elbetde,
kellämde hyň berýän birgiden oý-pikirler hakynda aýdyp bereýin.
Ýagdaýym örän gamgyn görünýärdi. Gaý-tupan sebäpli, ýolumyzdan doly azaşyp,
deňizdäki söwda ýollaryndan ýüzlerçe liga sowa geçip, yns-jyns ýaşamaýan şu çola
ada gelip düşmegimi, indi şu ýerde ömrümiň ahyryna çenli gaýgy-hasrata gark bolup
tenha ýaşamagymy owaldan maňlaýyma ýazan Biribaryň eradasy bilen
baglanyşdyrmaga mende doly esas bardy.
Şu pikirleri serimde aýlabersem, gözümden boýur-boýur ýaş dökülip, kämahal bolsa:
«Perwerdigär öz ýaradan garawsyz bendelerini nä sebäpden beýle horlap, maňlaýyny
gara edýärkä, näme üçin munça muşakgata sezewar edýärkä, ýeri, onsoň şu zeýilli
ýaşaýşa neneň şükür etmelikän» diýip, öz etimi özüm iýerli bolýardym.
Ýöne, hemişe diýen ýaly bir zat şol pikirlerime böwet bolup, meni günüme
goýmaýardy. Günleriň birinde geň bir waka boldy. Elime tüpeňimi alyp, deňziň
boýuny syryp ýöräp barýardym. Başymdan düşen ahwalata akyl ýetirip bilmän, öz
günüme ýanyp barşyma, birdenkä paýhasym başgaça gürläp başlady: «Ýeri bolýarda, seniň çykgynsyz güne düşeniň hak. Ýöne bir zady berk belle: seniň gämideş
ýoldaşlaryň hany? Siz gaýyga on bir adam bolup münmediňizmi; hany, onda galan on
adam? Näme üçin olar heläk bolup, ala-böle sen aman galaýdyňkaň? Bu kysmatlaryň
haýsy biri gowy, oňatja oýlan bakaly!» Şol wagt deňze tarap göz aýladym.
Dogrudan-da, ähli towky-belalary ýagşy närseler bilen bilelikde terezä salmaly eken,
«Her işde bir haýyr bardyr» diýleni-dä.
Aslynda, daş ýany bilen gerek-ýaragymyň bardygy hakydama geldi. «Päh-eý, muňa
bir sered-ä, eger gämi ilki çägelige süsdürilen ýerinden gije deňze gidip, ýüz müňde
bir ähtimallyk bilen, kenara ýene ýanaşmadyk bolsa, onda şonça abzal-guraly, azyksuwlugy nädip kenara daşardymkam? Eger kenara ilkibaşda gelip düşenimdäki ýaly,
245
hiç zatsyz iki elimi burnuma sokup galaýanymda bolsa, şu wagt günüme gar ýagyp,
halyma it aglardy. Aýratyn-da, tüpeňsiz, ok-därisiz, abzal-guralsyz näme işlärdim? —
diýip, öz-özüme ýüzlendim. — Geýmäge egin-eşiksiz, ýatmaga ýorgan-düşeksiz,
kellämi sokmaga çadyrsyz nä hala düşerdim?» Häzir bolsa, şu zatlar mende näçe
diýseň bardy. Hatda ok-därim gutaryp, tüpeňsiz galaýanymda-da, öz başymy özüm
çarar ýaly, ähli üpjünçiligimi sazlap ýördüm. Ýaradanyň berenje ömrüni zada mätäç
bolman ýaşap biljegime az-kem ynamym bardy. Aslynda, turuwbaşdan nähili
kösençlikleriň bolup biljegini çak edip, diňe bir ok-därim tükenmän, eýsem
saglygymyň gowşan, dyzymda gurbat galmajak günleri hem göz öňünde tutup, alada
edip başlapdym.
Boýnuma alaýyn, därili çeleklerimiň ýekeje partlamada püçege çykmagyndan, has
dogrusy, olary ýyldyrym urup, külüniň göge sowrulmagyndan howatyr edýärdim.
Şonuň üçin-de şu wagtky ýaly, gök gümmürdäp, ýyldyrym çakyberse, ýüregime
dowul düşüp, inim tikenekläberýärdi.
Indi bolsa, megerem, şol wagta deňiç dünýäde görlüp-eşidilmedik imisala ýaşaýşyň
gamgyn günlerine gadam goýýanym üçin, şol hekaýatymy başdan-aýak yzygiderli
gürrüň bereýin. Meniň hasabym boýunça, ilkinji ýola şu elhenç ada 30-njy sentýabr
güni aýak basypdym. Şol wagt gije-gündüziň güýzki deňleşmesi bolansoň, Gün süýr
depämden geçýärdi; şony çaklap eden gözegçiligime görä, ada ekwatordan 9 gradus
22 dereje demirgazykda ýerleşýän bolmalydy.
Adada ýaşap ýörenime on-on iki gün bolansoň, birdenkä kitapdyr ýelekgalam bilen
syýanyň ýokdugy sebäpli, wagtyň hasabyny ýitirip, ahyrsoňy hatda ýekşenbe
günlerini hem ýatdan çykarmagymyň mümkindigi kelläme geldi. Muňa ýol bermezlik
maksady bilen, men başda kenara çykan ýerime bir ýogyn pürsi togalap eltip dikdimde, bir tagtanyň ýüzüne baş harplar bilen: «Men 1659-njy ýylyň 30-njy sentýabr güni
şu kenara gadam basdym» diýip, pyçak bilen köwläp ýazaga-da, ony atanaklap ýaňky
pürse çüýledim.
Şol sütüniň böwrüne her gün pyçagym bilen bir kertijek goýup ugradym; alty sany
kertikden soň ýedilenjini ýekşenbe güni hökmünde has uzyn edýärdim; her aýyň
birinji kertigini bolsa ondanam uzyn edip goýýardym. Şeýlelikde, günleri, hepdeleri,
aýlary we ýyllary öz içine alýan senenama ýöredip başladym.
Eýýäm aýdyşym ýaly, birnäçe ýola gatnap, gämiden daşan bir topar goşlarymyň
arasynda onçakly gymmatbahaly däldigi üçin şu wagta çenli agzalmadyk zatlaram
köpdi, olaryň maňa uly kömegi hem degipdi. Meselem, gämibaşynyň, onuň
kömekçisiniň, topçynyň we agaç ussasynyň otaglaryndan birnäçe ýelekgalam, syýa,
petde-petde kagyz, üç-dört sany kompas, telim sany matematiki enjam, gün sagatlary,
dürbüler, geografik kartalar we nawigasiýa hakdaky kitaplar çykdy. Men olaryň
hemmesini gerek bolsa-bolmasa üýşürip, bir sandyjaga saldym. Angliýadan getirdip,
ýanym bilen alyp gaýdan goşlarymyň arasynda bolsa, üç sany örän ajaýyp Injil kitaby
bar eken. Bulardan başga-da, men portugal dilinde ýazylan birnäçe kitabyň, şol sanda
iki-üç sany katoliki doga-dileg kitabynyň we ýene şoňa meňzeş kitaplaryň üstünden
bardym-da, olaram pugta ýygşyryp goýdum. Ýogsa-da, gämide bir it bilen iki sany
pişigiň hem bolanyny ýatlap geçeýin, maý tapsam, bu jandarlaryň adadaky geň-enaýy
246
ýaşaýyşlary barada hem kem-käs gürrüň bererin. Pişikleri sala mündürip alyp
gaýdypdym, it bolsa, meniň gämä birinji gidişimiň ertesi güni jülpüldäp, özüni suwa
urdy-da, yzym bilen ýüzüp gaýdyberipdi. Ol köp ýyllap maňa wepaly hyzmat etdi.
Guýrugyny bulaýlap, agzy bilen odujak-budujak äkelip berýärdi, ýekesiremez ýaly
maňa ýoldaş bolýardy. Men welin, bu dilsiz janawaryň dil açyp, gümür-ýamyr
etmegini näler arzuw edýärdim. Eýýäm belläp geçişim ýaly, gämiden ýelekgalam,
syýa hem-de kagyz tapyp alypdym. Olary eşrepi ýaly eý görüp saklaýardym.
Syýanyň iň soňky damjasyna çenli sarpaly ulanyp, bar zady bolşy-bolşy ýaly ýazyp
çykdym; ýöne ol gutaransoň welin, ýazgylarymy bes etmeli boldum, sebäbi her hili
täre ýüz ursam-da, syýa ýasap bilmedim.
Şunça hil-hil gurallary jemläp goýanyma garamazdan, syýadan başga-da entejikler
köp zadyň zerur boljagyna göz ýetirdim; ne-hä ýer gazmak ýa-da mellek işlemek üçin
pil, kerkidir kätmen bardy, ne-de tikin-çatyn üçin iňňe-sapak. Egin-eşigiň bolsa,
düşnügi hem ýokdy, ýöne kän bir kösenmän, şonsuz oňňut etmegi gaty bahym
öwrendim.
Gurallaryň ýetmezçiligi sebäpli bar eden işlerim juda haýal we kynlyk bilen öndi.
Agaç haýatjygy gurup, öýümiň daşyna aýmança aýlap gutarýançam, tas arly ýyl
gerek boldy. Tokaýa girip, agyrlygy biliňi uçuryp gelýän ýogyn nawlary, syryklary
çapyp, pudarlap, yzyndanam süýräp öýe getirmek örän köp wagta çekýärdi, hatda
käte şol pürsleriň diňe ýekejesini çapyp, öýe äkelýänçäm, iki gün gerek bolýardy,
çukur gazyp ýere kakýançam bolsa, üçünji gün geçip gidýärdi. Syryklary kakmak
üçin ilkibaşda bir agyr taýak ulandym, soň gämiden äkelen demir külüňlerim ýadyma
düşdi, bu meniň ýükümi ýeňletse-de, barybir, gazyklary ýere kakyp çykmak örän
surnukdyryjy, güzaply iş boldy. Ýöne men muňa biynjalyk bolmaýardym, näçe
diýseň wagtym bardy, gurluşyk işleri gutaransoň, barybir, başga edere işim ýokdy ýada häzir hyýalyma gelmeýärdi. Emma azyk gözlemek üçin gün yrman diýen ýaly ada
aýlanýardym.
Şol arada, öz ýagdaýym hem-de başyma düşen ahwalatlar barada çynlakaý oýlanyp
ugradym we hal-ýagdaýymy ýazga geçirmäge girişdim, meniň gara-gaýgym
ýeldirgän dek her günki pikirlerimi taraşlap, özümden soň bu jelegaýlara ygyp
düşäýmegi ähtimal iki-ýeke biçäre bendä ýatlama galdyrmak däldi. Pähim-paýhasym
lapykeçlikden rüstem gelip başlansoň, başardygymdan öz-özüme göwünlik
berýärdim, öz ahwalymy has beterlerinden aýyl-saýyl etmek üçin ak bilen garany,
gowulyk bilen erbetligi aýralap başladym. Men alaga-da, şatlykly we gynançly
ýagdaýlarymy edil algydar bilen bergidar ýaly, gylyny gymyldatman beýan etdim.
Ine, ol şeýleräk:
Erbet: Men adam aýagy düşmedik elhenç ada düşdüm, halas bolmagyma hiç hili
umydym ýok.
Gowy: Ýöne men diri, gämidäki ýoldaşlarymyň barysy gark boldy, bir men diri
galdym.
E: Dünýädäki şunça adamyň arasyndan ala-böle men şu külpete sezewar boldum.
247
G: Emma ähli deňizçilerden bir men ajal meýini içmän galypdyryn, diýmek, meni
ölümden gudrat bilen alyp galan kim bolsa, ol meni şu wagtky ýagdaýymdanam halas
edip biler.
E: Men adam oglundan örki üzülen, adamzat jemgyýetinden mahrum edilen
terkidünýä.
G: Emma men açlyk çekip, azyk-suwluga zar bolup, bu çola ýerde guma siňip
gitmedim.
E: Meniň eginbaşym az we tiz wagtdan egnime atar ýaly ibaly zat galmaz.
G: Emma bu ýeriň howa şertleri yssy, geýim-gejimsiz hem oňup boljak.
E: Meniň adamlaryň ýa-da ýyrtyjy haýwanlaryň hüjüminden goranmaga ýagdaýym
hem ýok, serişdäm hem ýok.
G: Emma gelip düşen adamda ilat ýok. Afrikanyň kenarynda görenim ýaly howp
saljak ýekeje ýyrtyjy haýwan hem heniz gabat gelenok. Gämi şol ýerde gark bolup,
kenara çykan bolsam halym niçik bolardy?
E: Bu ýerde hemsöhbet bolup, göwnüme dalda bolar ýaly hiç kim ýok.
G: Emma, keremli Biribar gudratyny görkezip, biziň gämimizi kenara şeýle
ýakynladyp goýupdyr welin, men diňe bir ölmez-ödi günümi görer ýaly zerur
närseleri däl-de, eýsem tä ömrüm paýawlap, kazam dolýança, ýeterlik güzeranymy
dolarym ýaly ähli mümkinçilikleri hem edindim.
Bu ýazgyda şu zeýilli erbet ýagdaýyň dünýäde juda seýrek duş gelýänini mese-mälim
subut edilýärdi, emma her bir erbet ýagdaýa derek hökman şükür eder ýaly bir gowy
zat bardy. Dünýädäki iň agyr betbagtlyklardan edinýän tejribelerimize esaslanyp,
ahyrsoňunda şeýle ýörelgä gol berýäris: ýagny betbagtlykdan hem ýüregimize aram
berýän närseleri tapyp, ýagşyny-ýamanyny terezä salanymyzda, şol närseleri
tereziniň bizlik tarapyna goýup bilýäris.
Şeýlelikde, göwnüm az-kem ynjalyk tapyp, ýagdaýym bilen öwrenişip başladym.
Heý, bir gämi gözüme ilmezmikä diýip, zol-zol deňze bakan esewan etmämi hem
goýdum; gepiň külesi, bu zatlardan ýaňa tamamy üzemsoň, öz ýaşaýyş şertlerimi
gowulandyrmagyň we gündelik hysyrdylarymy başardygymdan aňsat etmegiň ugruna
çykdym.
Mesgenim barada eýýäm gürrüň beripdim. Çadyrym kert gaýa böwrüni berip otyrdy,
onuň degre-daşyny bolsa syrdam pürsler bilen tanaplardan gurlan agaç haýat gabsap
durdy. Ýöne bu haýata indi diwar diýsem has laýyk bolar, sebäbi onuň daş ýüzüne
jebis ýanap, galyňlygyny iki fut çemesi edip bajakly gum galdyryp çykdym. Şondan
esli wagt (ýadyma düşüşine görä, ýyl ýarym) geçensoň, men onuň üstüne uzyn
nawlary goýup, dagyň eňňidine söýedim, nawlaryň üstüne bolsa, agaç şahalaryny
oklaşdyryp, çöp-çalam bilen ymykly basyrdym. Şeýdip, ýylyň belli döwürlerinde
juda gazabyna tutýan ýagyş-ýagmyrdan penalanar ýaly, howlyma üçek ýasadygym
boldy.
Hemme goş-golamymy şu howla hem-de arka tarapdan köwen gowagyma çekenim
hakda ozal aýdyp beripdim. Ýöne ýene bir belläp geçmeli zat: ilkibaşda goşlar
terslin-oňlyn münderlenip ýatyrdy. Olar bulam-bujar bolup bar ýeri tutup duransoň,
asyl ýöne, eýläňe-beýläňe aýlanyp-öwrülere maý ýokdy. Şony nazarda tutup,
248
gowagymy has-da aňyrlygyna köwüp giňeltmäge girişdim. Sebäbi dagyň şol künji
çägesöwden ýumşakdy, işledigimçe ap-aňsat opurylyp barýardy. Şeýdip, adada
janyma howp saljak ýyrtyjy haýwanlaryň ýokdugyna-da ymykly göz ýetirenimden
soň, sag gapdal tarapa — gaýanyň jümmüşine bakan gazyp başladym. Onsoň şol ugur
bilen esli ýol ýasap köwdüm-de, ýene sag tarapa bakan ötelge gazyp, howlymyň, has
dogrusy, berkitmämiň daş ýüzünden dagy böwsüp çykdym. Ol diňe bir çadyr bilen
ammara arkaýyn girip-çykmaga mümkinçilik berýän gizlin ötelge bolman, eýsem
goş-golamlarymy saýhallap goýuşdyrmaga giňiş ýer hem döretdi.
Soňra mähetdel etmän, iň bir zerur diýip hasap edýän zatlarymy, öňi bilenem stol
bilen oturgyç ýasamaga girişdim; şolarsyz şu adada nesibäme düşen ujypsyzja
eşretleriň-de ibaly mazasy ýokdy; stolsuz ne bir oňly iýip-içip bolýardy, ne-de hatýazuw ýa-da başga zatlar bilen meşgullanyp bolýardy. Ine, onsoň ýeňimi çyzgap işe
başladym. Şu ýerde men ýene bir zady belläp geçmeli, ýagny adamzadyň akyly
matematikanyň özeni hem-de gözbaşy bolup durýany sebäpli, ähli närseleri akyly
bilen kesgitläp, jaýba-jaý rejelemek hem-de iň bir paýhasly netijeleri çykarmak
arkaly her bir adam wagtyň geçmegi bilen, islendik senetde ussatlyk derejesine ýetip
bilýär. Men ömrümde elime abzal-gural alyp gören adam däldim, emma yhlasym,
janypkeşligim, işjanlylygym bilen, onda-da gerekli abzallar bar bolanlygynda, agaç
ussaçylygyndan baş çykarjagyma kem-kemden göz ýetirdim. Şonda-da, hatda hiç hili
abzal-guralsyz hem esli zat ýasadym; olaryň aglabasyny, belkem, henize — bu güne
çenli görülmedik usul arkaly, diňe birje paltadyr rende ulanyp, köp zähmet sarp edip
taraşladym. Meselem, diýeli, maňa tagta gerek bolan wagty, hökman bir agajy çapyp,
kese ýykmakdan, tä mazaly ýasylaşyp, ýukalýança, onuň iki tarapyny palta bilen
ýonup taslamakdan hem-de rendeläp ýylmamakdan başga alajym ýokdy. Dogrusy,
şol usul bilen tutuş bir agaçdan ýekeje tagta çykaryp bilýärdim; ýöne ýeke tagta
ýasamak üçin sarp edýän ummasyz köp wagtym bilen azabyma derek diňe sabyr
etmekden başga elimden geljek zat ýokdy, emma wagtym bilen azabyma bigadyr
bolansoň, olary nämä sarp edenimde hem kän bir parhy boljak däldi.
Şunlukda, öňem aýdyşym ýaly, ilki bilen stol we oturgyç ýasandym. Munuň üçin sala
ýükläp gämiden alyp gaýdan keltejik tagta böleklerimi ulandym. Ýokarda düşündiren
usulym bilen tagta baryny taraşlanymdan soň, ini bir ýarym futluk ýasy tekjeler
ýasaşdyryp, gowagymyň bir gapdalyna uzaboýuna üst-üste diwara kakyşdyryp
çykdym we gurallarymy, çüýleridir demir böleklerini şolaryň üstüne ýerleşdirdim.
Garaz, şeýdip onda-munda pytrap ýatan zatlary tertibe salyp, aňsat tapylar ýaly edip
goýdum. Tüpeňlerimi we başga-da asylmaly zatlarymy asyşdyrmak üçin gowagyň
diwaryna gazyjaklary hem kakdym. Şol wagt, gowagymy adam-gara gören bolsa, ony
hökman ähli zerur goş-golamlardan depilip doldurylan ammardyr öýderdi. Barja
abzallar el ujunda örän gaýym bolup durdy welin, olaryň şeýlekin rejeli düzülip
goýluşyny görmek gözüňi dokundyrýardy; hususan-da, näme diýseň tapdyrjak şunuň
dek ammarymyň bardygy diýseň ajaýyp ahwaldy.
Şol işi bir ýan ýüzli edenimden soň, her gün näme işleri bitirenimi ýazyp, gündelik
ýöretmäge başladym. Ony giç başlanymyň sebäbi ilkibada iş juda kändi we özüm
örän hapadym, paýhasym örän bulanykdy. Şol pilleler gündelik tutan bolsam, ol
249
içgysgynç zeýrenişlerden doly bolardy. Aýdaly, meselem, şeýle zatlar ýazardym:
«30-njy sentýabr. Gark bolmakdan halas bolup, kenara çykanymdan soň, ilki bilen
deňizde ýuwdan şor suwlarymy ögäp-gaýtaryp, az-kem essime geldim. Ýöne halas
edeni üçin gudraty güýçli Biribara şükür edenden geçen, dat-bidat diýip, kenarda
ikibaka ylgaşlap, tä usurgap gözüm garaňkyraýança: «Wah, işim gaýtdy-la how!»
diýip zowladyp gygyrdym. Ahyryn halys tapdan gaçyp, çiň arkan ýazylyp ýatdym;
ýöne ýyrtyjylar düýt-müýt eder öýdüp, gorkyma gözüme uky girmedi».
Men şol günden başlap, hatda gämä şonça gezek gatnanymdan, alyp bilen zadymy
daşap gutaranymdan soň hem, ençeme günüň dowamynda özüme erk edip bilmän,
gözýetimde bir gämä gözüm düşer diýen umyt bilen, her gün kiçeňräk dag gerşine
çykardym-da, deňze tarap gözümi dikip oturýardym. Şonda kämahal uzak
gözýetimde akja ýelken görnüp giden ýaly bolýardy-da, meni şatlykly umytlar gurşap
alýardy. Şol nokatjyga tarap garagym gapylara gelýänçä, çiňerilip durýardym. Ol
gözden ýitip gidensoň welin, salgyma aldananyma içim ýanyp, edil çaga ýaly oturyp,
möňňürip aglaýardym.
Ýöne, ahyrsoňy, şol zeýilli umyt-pikirlerden bellibir derejede saplandym. Özüme ýurt
edinip, goş-golamlarymy tertibe salyşdyryp, stoldur oturgyç ýasandym, başga gerekýaraklaryma-da birlaý serenjam berdim. Ana, şeýdibem, gündelik ýöretmäge gezek
geldi. Ýokarda eýýäm gürrüň beren wakalarymy gaýtalaýan-da bolsa, syýam
gutaransoň ýazmagymy bes etmeli bolan şol gündeligimi aşakda dolulygyna berýärin.
V bap
1659-njy ýylyň 30-njy sentýabry. — Men, betbagt Robinzon Kruzo, elhenç apy-tupan
wagtynda gämim gark bolup, şu näletsiňen adanyň kenaryna gelip düşdüm. Oňa
Umytsyzlyk adasy diýip at berdim. Gäminiň ähli deňizçileri suwda gark boldy, men
hem tas ölüpdim.
Günüň galan bölegini başymdan inen şum täleýden zeýrenip, gözýaş döküp geçirdim,
azyk-suwlugym, tünegim, egin-eşigim, ok-ýaragym ýokdy, gyssaga düşenimde gaçyp
gidere ýerim hem ýokdy; halas bolmakdan umydymy üzüpdim, ölüp gidibermekden
başga ýol görünmeýärdi — meni ýyrtyjy haýwanlaryň paralamagy, ýabanylaryň
öldürmegi ýa-da açlykdan amanadymy tabşyrmagym ahmaldy. Gün ýaşyp, garaňky
gatlyşyberende ýyrtyjy haýwanlardan gorkyma bir agajyň depesine münüp, şol ýerde
ýatdym. Uzakly gije ýagyş ýagan hem bolsa, gymyldaman uklapdyryn.
1-nji oktýabr. — Irden oýanan wagtym, daşgynyň akymy bilen gäminiň adanyň has
golaýyna gaýdyp gelenini görüp haýranlar galdym. Bu ýagdaý, bir tarapdan,
ýüregime ynjalyk berdi, sebäbi gäminiň dik duranyny, heniz abatdygyny görüp
mende umyt döredi. Şemal ýuwaşansoň, gämä baryp, iýmitdir gaýry zerur zatlary
alyp boljakdy; ýöne, beýleki bir tarapdan, heläk bolan ýoldaşlarym ýadyma düşüp,
hasratym täzelendi. Eger barymyz gämiden düşmän oturan bolsak, belkem, gämini
halas ederdik, halys bolmanda, olaryň hemmesi gark bolup gitmezdi. Şeýle bolanda,
megerem, biz gäminiň galan-gaçanlaryndan bir gaýyk ýasap, dünýäniň başga bir
künjegine ýüzüp giderdik. Şol pikirleri kellämde aýlap-öwrüp, günüň köp bölegini
250
bihuda geçirdim; ýöne ahyr soňunda, suw peselip, gäminiň doly diýen ýaly gury
ýerde galanyny görüp, çägesöw kenaryň soňuna çenli ýöredim, onsoň suw bilen
ýüzüp baryp, gäminiň üstüne çykdym. Uzak gün dynman ýagyş ýagdy, ýöne şemal
öwüsmedi diýen ýaly.
Oktýabryň 1-nden 24-ne çenli. — Bu günleriň hemmesini gämidäki goş-golamlary
zat galdyrman kenara daşamak bilen meşgullanyp geçirdim. Ýükleri daşgyn
başlansoň, sala ýükläp alyp gaýdýardym. Şol günlerde aram-aram howa açylýardy
diýmeseň, yzyny üzmän ýagyş ýagdy; ähtimal, häzir bu ýerde ýagyş möwsümidir.
20-nji oktýabr. — Salym agyp, üstündäki bar ýüklerim suwa agdaryldy; ýöne ol ýer
ýalpak eken, ýükleriňem köpüsi agramlyja bolansoň, men gaýtgyn wagtynda olaryň
aglabasyny kenara çekip gutardym.
21-nji oktýabr. — Uzakly gün gijesi bilen ýagyş guýdy, hazlap ýel öwüsdi. Gije
harasat has-da güýjäp, gämini kül-uşak edipdir; diňe gaýtgyn wagtynda suwuň
ýüzüne somalyşyp çykýan galan-gaçan bölekleri diýäýmeseň, indi gämiden namnyşan ýokdy. Bu güni gämiden alyp galan goş-golamlarymy ýagyşda ezilmez ýaly
basyryşdyryp, goraglap geçirdim.
26-njy oktýabr. — Uzakly gün kenarýakada gezmeläp çykdym, gijelerine ýabany
haýwanlaryň ýa-da adamlaryň çozuş etmeginden goranmagyň alajyny agtaryp, özüme
howpsuzja mesgen gurnar ýaly ýer gözledim. Agşam uçurlary ahyryn üstüne gaýa
abanyp duran çemelije bir ýeriň üstünden bardym-da, şol ýere ýarym tegelek çyzyp
bellik etdim, onuň daşyna iki hatar sütünden haýat ýa-da berkitme aýlap, daş ýüzüne
bajakly gum basmagy karar etdim. Hatara sütünleriň arasyna bolsa tanapdyr
urganlary dykyp doldurmalydy.
Oktýabryň 26-syndan 30-na çenli. — Zol-zol şabyrdap guýýan çabganyň astynda
halys lütüm çykýança işläp, bar goş-golamymy täze mesgenime daşadym.
31-nji oktýabr. — Ir säher bilen tüpeňimi alyp, hem-ä aw gözläýin, hemem töweregi
gözden geçireýin diýen niýet bilen ada gezmäge çykdym. Bir geçi awladym welin,
owlajygy yzyma düşüp gaýdyberdi, heniz otugmany sebäpli, soň ony huruş edinmeli
boldum.
1-nji noýabr. — Abanyp duran gaýanyň alkymynda çadyrymy gurdum, ony
başardygymdan giňiş etdim, içine iki sany sütün kakyp, tor sallançagymy asdym-da,
gijäni şonda ýatyp geçirdim.
2-nji noýabr. — Berkitme gurmak üçin ozaldan belläp goýan meýdançamda
çadyrymyň daş ýüzüne ähli sandyklary, tagtalary, şeýle hem saldan söküp getiren
nawlarymy münderläp, aýmança ýasadym.
3-nji noýabr. — Awa çykyp, ördege meňzeş iki sany guşy tüpeňledim. Olaryň eti
biçak süýji eken. Öýlän stol ýasamak bilen gümra boldum.
4-nji noýabr. — Şu gün irden işleýän, tüpeňli awa çykýan hem-de uklap dynç alýan
wagtlarymy aýyl-saýyl etdim. Ýagny eger ýagyş ýagmaýan bolsa, Gün dogansoň, ikiüç sagat elim tüpeňli gezelenje çykmaly; soňra sagat on bire çenli iş bilen
meşgullanmaly; sagat on birde tapan-tupanymdan ertirlik edinmeli; howa tüp yssy
bolýany sebäpli, sagat on ikiden ikä çenli ýatyp ukymy almaly; agşam düşensoň
ýene-de işläp başlamaly. Şu günüňem, ertiriňem iş wagty tutuşlygyna stol ýasamaga
251
güýmenmek bilen geçdi, sebäbi ussaçylyga entejikler gaty ebeteýsizdim. Ýöne,
wagtyň geçmegi bilen, zerurlyk uzak gidirmän, meni elinden dür dökülýän ussa
öwürdi oturyberdi. Meniň ornumda bolan islendik adam hem hökman şeýle bolardy.
5-nji noýabr. — Şu gün tüpeňimi, itimi alyp, awa-şikara çykdym. Bir ýabany pişik
awladym welin, derisi mymyjak hem bolsa, etini agzyňa alar ýaly däl eken. Öldüren
her jandarymyň, derrew hamyny sypyryp, ammaryma atýardym. Deňziň ýakasyny
syryp, dolanyp gelýärkäm, süri-süri deňiz guşlaryny gördüm, ýöne görnüşlerini
anyklap bilmedim. Iki-üç sany düwlen görüp, ilki örän geň galdym, hatda birbada nä
jüre zatdyklaryny idili aňşyryp bilmän gorkdum diýsemem boljak. Olar hem menden
gaçyp, deňze urduryp gitdi.
6-njy noýabr. — Irdenki gezelençden soň, ýene-de stol bilen başagaý bolup, kän bir
synym oturmasa-da, ony boldum etdim. Emma köp wagt geçmänkä, men ökdeläp,
stoluň kakyş-kukuşyny ýetirmegi ele aldym.
7-nji noýabr. — Indi howa açylyşyp ugrady.
7, 8, 9, 10-njy noýabr we 12-nji noýabr irden salkyn (11-i ýekşenbedi). — Men
oturgyç ýasamaga dümtünip geçirdim. Oňa tagaşyk berjek bolup, baý, kösenmekkösenendirin-ä. Hatda ony telim sapar ýere pylçap urdumam. Barybir, iň soňunda-da
ondan göwnüm suw içmedi.
Bellik: Bahym ýekşenbe günlerini bellemek ahmalçylyga düşdi, sebäbi ýekşenbe
günlerini sütüne bellik etmek huşumdan çykypdyr, indi bolsa, haýsy günüň ýekşenbe
bolýany ýadyma düşenok.
13-nji noýabr. — Şu gün ýagyş ýagyp, howa salkynlady, meniňem göwnüm açyldy;
ýöne gök elhenç gümmürdäp, ýyldyrym çakyp başlady welin, därilere uçgun düşer
öýdüp, janym bokurdagyma geldi. Harasat sowlansoň, indi howp abanmaz ýaly
därilerimi mümkin boldugyça çaklaňja gaplarda bölüşdirip goýmagy karar etdim.
14, 15 we 16-njy noýabr. — Şu üç gün bir funt, aňry gitse iki funt däri sygar ýaly
edip, inedördül sandyjaklary, gutulary ýasaşdyrdym. Mundan soň därini gaplara
guýuşdyryp, biri-birinden mümkin boldugyça uzakdaky howpsuz ýerlere salyşdyryp
goýdum. Düýn uly bir guş awladym. Eti örän süýji eken. Adynyň nämedigini
bilemok.
17-nji noýabr. — Şu gün örimi has-da giňeldip, arkaýynlaşar ýaly, çadyrymyň arka
tarapyndaky gaýany köwüp ugradym.
Bellik: Bu iş üçin maňa üç sany zat, ýagny külüň, pil we galtak ýa-da sebet diýseň
gerek boldy. Şonuň üçin işi bir ýaňa goýdum we şol gurallara derek näme ulanyp
boljagy ýa-da olary nädip ýasajagym barada kelle döwüp oturdym. Külüňe derek
demir zom ulandym, ol agyr hem bolsa elime şaplaşyp durdy. Indi pil tapmalydy.
Hakykatdan-da, şolarsyz eger-eger gymyldap boljak gümany ýokdy, ýöne näme emel
etjegimi bilemokdym.
18-nji noýabr. — Ertesi gün tokaýy gözden geçirip ýörkäm, çendenaşa gatydygy
sebäpli, Braziliýada demir agaç diýilýän (ýa-da şoňa çalym edýän) bir agajyň
üstünden bardym. Gara suw bolup, paltamy döwere getirip, ahyrsoňy şol agajyň gunt
ýaly agyr bir bölegini çapyp, zordan süýrekläp, öýüme alyp gaýtdym. Ol şeýlebir
gaty eken welin, nalaç bolamsoň, uzak wagtlap iş edinip, ýonup-kertip, oňa kem-kem
252
piliň suduryny berip ugradym. Boldum eden wagtym, piliň sapy edil Angliýada
ýasalyşy ýaly boldy, ýöne kepje bölegi demirden ýasalmansoň, uzak durarly däldi.
Şeýle bolsa-da, gerek ýerinde ol köp işe ýarady, ýöne dünýäde hiç bir pil şunça
wagtlap, şunça der dökülip ýasalan däl bolsa gerek.
Maňa entek sebet ýa-da galtak hem gerekdi. Hiç hili sebet örüp boljak däldi, çünki
sebet örer ýaly söwüt çybyjaklary ýokdy ýa-da men henize çenli olara duş
gelmändim. Galtak barada aýdanymda bolsa, tekerinden başga zadyny ýasap bilerin
diýip güman etdim; ýöne teker hakda-da, ony nähili ýasamalydygy hakda-da
düýbünden düşünjäm ýokdy; üstesine, tekerden ötürer ýaly demir ok ýasamaga-da
mümkinçiligim ýokdy. Şonuň üçinem, galtakly işi owarram edip, gowakda gazyp
çykaran gumumy daşamak üçin işçileriň kerpiç örüjä laý çekende ulanýan
kersenlerine meňzeş bir zat tasladym. Pil ýasanyňdan kersen ýasanyň müň paý aňsat
eken; şonda-da kersen, pil ýasamak hem-de galtak ýasajak bolup bihuda güýmenmek,
dört günümi dagy aldy. Dört gün diýenimde-de, men irdenki tüpeňli gezelençlerimi
ahmal etmedim, awdan elim boş gelýän günüm kän bolmaýardy.
23-nji noýabr. — Gurallary ýasajak bolup taşlan işlerim hem garaşyp ýatyrdy. Şoňa
görä, mähetdel etmän işe girişdim. Gujurym bilen wagtym maý berdiginden, tutuş on
sekiz günläp her gün arman-ýadaman gowagymy inine-boýuna gazyp giňeltdim.
Azyk-suwlugymy, goşlarymy, abzal-gurallarymy jaýba-jaý ýerleşdirmäge giňiş ýer
gerekdi.
Bellik: Bütin şol wagtyň dowamynda men şu gowagy ammar, aşhana, nahar otagy
hem-de ýerküme hökmünde ulanar ýaly giňeltmek üçin zähmet çekdim. Özüm
çadyrda ýaşaberdim, emma ýylyň ygally döwründe güýçli ýagyş ýaganda, çadyrymy
suw basyp, birki ýola süllümmaý ezilenimden soň, ahyrsoňy naw ýaly uzyn pürsleri
haýat bilen dag aralyga söýäp, üstüne-de çöp-çalam diýermiň, agaçlaryň iri-iri
ýapraklary diýermiň oklaşdyryp, bassyrma ýasanmaly boldum.
10-njy dekabr. — Gowagym ýa-da ýerkümäm birkemsiz bolandyr öýdüp ýördüm
welin, ine, birdenkä (çakdanaşa giňelden bolmaga çemelim) onuň bir gapdalynyň esli
ýeri opurylyp gaýdaýmazmy!? Opuryk şeýlebir uludy welin, men gaty erbet
gorkdum, gorkmazça-da däldi, sebäbi şol wagt aşagynda duran bolsam, asyl gabyr
gazmak hem gerek bolmazdy. Şeýlelikde, opurylan gumy daşamak üçin ýene-de
hupbat baryny görmeli boldum; iň wajyp mesele bolsa, ýene-de ýumrulyp
gaýdybermezligi üçin gowagyň ýokarysyny söýgetler bilen berkitmelidi.
11-nji dekabr. — Şu gün şol işiň ymykly ugruna çykdym. Iki sany söýgedi ýokaryk
petige diräp goýdum; her söýgediň üstüne iki sany tagtany atanaklap mäkämledim.
Bu işi ertesi gün gutardym. Bir hepdäniň dowamynda ýene-de üsti tagtaly söýgetleri
direşdirip, gowagyň üçegini göwnejaý berkitdim. Hatara bolup duran söýgetler
ýerkümäni otaglara bölmäge ýardam berdi.
17-nji dekabr. — Şu günden başlap aýyň 20-sine çenli tekjeleri dakyşdyrdym, aňrybäri asyşdyrar ýaly sütünlere çüý kakyşdyrdym. Ine, şeýdip öý-içerimi tertibe saldym.
20-nji dekabr. — Ähli paty-putymy gowaga çekdim we öýümi «mebelläp» ugradym.
Iýmitleri, azyk-owkatlary tertipli ýerleşdirmek üçin birnäçe tagta bölegini bufete
meňzedip goýdum. Bäş-üç tagta galdy, şonuň üçinem ýene bir stol ýasandym.
253
24-nji dekabr. — Gijesi-gündizi bilen dynman ýagyş ýagdy. Daşaryk çykman
ýatdym.
25-nji dekabr. — Uzakly gün ýagyş ýagdy.
26-njy dekabr. — Ýagyş diňdi. Howa salkynlap, has hoştap boldy.
27-nji dekabr. — Bir ýaşajyk geçini awladym, başga bir owlagy bolsa, kowalap
tutmak üçin aýagyndan atdym; ony ýüp salyp, idip alyp gaýtdym. Öýe gelenimden
soň, onuň döwlen aýagyny seýikläp daňdym.
Bellik: Baýaky owlagy gowy bakyp-bejerdim, onuň aýagy bitip, enaýyja bökjekläp
başlady. Oňa şeýle uzak wagtlap idi-yssywat etdim welin, ol asyl eldeki bolup gitdi.
Işigimdäki gök otjagazlary gütürdeden bolup, gaçyp gitjegem bolmady. Şonda
seçmäm bilen därim gutaran mahaly öz azygymy üpjün etmek üçin eldeki mal
saklamak baradaky pikir ilkinji gezek kelläme geldi.