Robinzon Kruzo - Turkmen - 10

öýde basyrnyp ýatyberýärdim. Ýagyşdan gaçyp, gowakda oturyp geçirýän
günlerimde aşakda gürrüň berjek pişelerime gümra boldum. Işlerim bilen gydyrdanyp
ýörşüme, maý tapyp, öz totuguşum bilen gümür-ýamyr edip göwün açýardym, oňa
geplemegi öwredýärdim. Men iş edinip oňa öz adyny aýtmagy öwretmäge girişdim.
Ine, ahyrsoňy bir gün totuguş ala-gykylyk bolup gygyrdy: «To-oty». Bu söz şu ada
gelip düşen günümden bäri ýat agyzdan eşiden ilkinji sözüm boldy. Emma welin,
meniň esasy işim totuguş bilen ýaňkalaşyp oturmak däldi, ol hälki bir iş wagtynda
göwün açmak üçindi. Sebäbi, aýdyşym ýaly, entekler etmeli işim köpdi. Meselem,
men uzak wagtdan bäri eýdip-beýdip özüme toýun gap-çanak ýasamagyň gamyny
iýýärdim, olar maňa näçe diýseň zerurdy; ýöne welin, bu senetden hiç hili başym
çykmaýardy. Eger teýlije toýun tapyp bilsem, onda gap-çanak ýasap biljegime gözüm
ýetikdi. Bu ýeriniň klimaty yssy bolansoň, olary günüň howrunda guratsaň, elde
götermäge hem-de gury saklanylmaly azyk-owkatlary salmaga çemeli boljakdygy
mesaňa-mälimdi. Ol gaplar däne, un we ş.m. önümleri guýup goýmak üçin hem
gerekdi. Men edil küýze ýaly dik goýup, içine aňry-bäri guýup boljak uly gaplardan
birnäçesini ýasamagy ýüregime düwdüm.
Toýun palçygyny garjak bolup her dürli hokgalary synap görüşim, bolgusyzja
betgelşik gapjagazlary ýasaýşym hakda aýdyp bersem okyjynyň maňa haýpy geler,
megerem gülküsi tutar. Toýnuň öz agramyny göterip biljek derejede eýini
ýetirmändigim sebäpli, ýasanja zatlarymyň köpüsi ýa içine bakan çökýärdi, ýa-da bir
gapdala gyşaryp duruberýärdi. Diş-dyrnak bolup sudura getiren käbir küýzelerim
bolsa, wagtyndan öň gün şöhlesiniň astynda goýlandygy üçin, sähel çalygypçalykmanka çat açyp ýarylýardy. Şol synagdan geçip, syrdambitin gurandyr diýen
küýzelerimiň aglabasy bolsa, ýerinden gozgan badyma edil gumbaýrakdan gurlan
ýaly, kül-owram bolup, elime gelýärdi. Gepiň keltesi, şondan soň hakyky toýnuň
gözlegine çykdym. Sersepil bolup, agtaryp ýörşüme ahyr bir gün şykgyly toýnuň
83
üstünden bardym. Ony şol duran ýerinde depgiläp, basgylap mazaly eýini ýetirdimde, tokgalap, öýe alyp gaýtdym. Şeýdip ýaňadan işe girişdim-de, jemi iki aý diýlende
iki sany tagaşyksyz ullakan küýze ýasadym (dogrusy, olara küýze-hä diýip boljak
däldi).
Güneş ol küýzeleri göwnejaý guradyp gatadansoň, men olary usullyk bilen ýerinden
göterip, döwülmez ýaly, ýörite şolar üçin söwüt çybygyndan ören iki sany giňiş
sebedime ýerleşdirdim. Küýze bilen sebediň örüminiň arasynda galan boş ýerlere
bolsa, şaly we arpa samanyny dykyşdyrdym. Bu küýzeleriň çyg çekjek gümany
bolmansoň, olara gury däneleri, belkem dänäni üwäp bilsem, ykyrdap duran uny
guýup goýmagy hyýal etdim.
Uly gaplary ýasamak baradaky hyýalym o diýen paşmadyk bolsa-da, men maýda
gap-çanaklaryň ençemesini: tegelek okaralary, telper tabaklary, pitileri, jamlary we
başga-da elimden gelen uşak-düşek golçalary birenaýy ýasaşdyryp çykdym. Olar
günüň howruna mazaly gurap, syrça dek boldy.
Ýöne bu gap-gajaklaryň hiç biri hem meni öz esasy maksadyma ýetirip bilmändi.
Sebäbi maňa suwuk zat saklar ýaly oda çydamly toýun gap gerekdi. Şondan bir
zaman geçensoň, günlerde bir gün men kakmaç bişirmek üçin ullakan ot ýakdym. Et
mazaly daglanyp bişensoň, ony saçaga geçirdim-de, ody söndürmäge çemeleşdim.
Görsem, gyzyl-köz bolup duran gorlaryň arasynda kiçeňräk bir küýze döwügi ýatan
ekeni. Ol edil daş ýaly saň-gaty bolup, üçek basyrylýan kerpiç deýin çym-gyzyl
öwüsýärdi. Men bu ahwalata ýakymly haýran galyp: «Eger, ýekeje küýze döwügi
otda şeýle ajaýyp bişýän bolsa, onda küýzäniň özüni başybitin oda salsam nähili
bolarkan?» — diýip, içimi gepletdim.
Onsoň men gap-çanaklarymy bişirmek üçin nähili usulda ot ýaksamkam diýip kelle
döwmäge başladym. Küýzegärleriň küyze, daş gap ýaly zatlary bişirýän, gurşun
syrçalaýan köwereleri barada meniň hiç hili düşünjäm ýokdy. Ýogsam, özümde-de
az-kem gurşun bardy. Men üç sany uly pitini hataran edip ýerleşdirdim-de, üstlerine
iki-üç sany golçajyk goýdum. Olaryň daş-töweregini odun bilen gallap, düýbüne
köräp duran közden tümmekläp salyşdyrdym-da, üfläp tutaşdyrdym. Alawlap galan
oduň üstüne wagtal-wagtal odun oklap, ölçermäge başladym. Şatyrdap ýanýan güýçli
oduň ortarasynda duran pitidir golçalar bir meýdan wagt geçensoň misli gyzyl-ot
bolup lowurdap ugrady. Olarda kemteresinden ýekeje jaýryk hem görünmeýärdi.
Olaryň çym-gyzyl öwsüşini synlap oturşyma, men ýene-de bäş-alty sagatlap odun
oklap, ody ölçerip garaşdym. Ahyrsoňy golçalaryň biri, çat açmasa-da, gyzgyna
çydap bilmän ýemşermäge başlady, sebäbi toýna garylan çäge onça howra döz getirip
bilmän eremäge ýüz uran ekeni, şunça degmedik bolsam onuň aýna öwrüljegi
gürrüňsizdi. Onsoň men ody kem-kemden peseltdim welin, küýzedir golçalaryň gyzyl
reňki solgunlaşyp başlady. Men oduň birden peselmegine ýol bermezlik üçin, tä daň
tilki guýruk bolýança ody ölçerip, uklaman oturdym. Gün dogup, jahan ýagtylan
wagty meniň eýýäm üç sany owadanja toýun pitim bilen iki sany merdem
golçajygym bardy. Olar tüýs aňrybaş bolup bişipdi. Çägesi erejek bolan golçajygyň
ajaýyp syrçasy bolsa, günüň şuglasyna bäs edýärdi.
84
Şol tejribeden soň, meniň indi toýun gap-çanaga mätäç bolmandygym barada aýdyp
oturasy zat ýok. Ýöne welin, olaryň daşky görnüşi meniňki bolsun diýer ýaly däldi.
Hemmelere düşnükli bolşy ýaly, ýasan toýun gaplarymyň çagalaryň palçykdan ýasan
gummajäjeginden, ýa-da ömrüne hamyr ýugrup görmedik zenan maşgalanyň bişiren
gutabyndan kän bir tapawutlanmaýan bolgusyzja zatlar bolandygyny, hakykatyň
hatyrasyna, şu ýerde aýdyp geçeýin.
Doly oda çydamly toýun gazanjyk ýasap biljekdigime gözüm ýeten çagy, şeýle
ýönekeýje zat sebäpli başdan geçiren şatlygyma barabar şatlygy başga hiç kim başdan
geçiren däl bolsa gerek. Men dessine olaryň birini alyp, içine suw guýup, täzeden
oduň üstünde goýagada, et gaýnatmaga hyýallanyp, pitiler sowaşýança zordan takat
edip oturdym. Täzeje piti tüýs jüpüne düşüpdir ekeni. Men bir bölek owlak etinden
özüme diýseň tagamly çorba gaýnatdym. Ýany bilen süle uny we nahara goşulýan
beýleki zatlar hem bolan bolsady, onda çorba has-da gözüme degäýjek ekeni.
Meniň nobatdaky aladam içinde däne döwmek, has dogrusy, owratmak üçin daş soky
ýasamak boldy; degirmen barada aýdylanda bolsa, bir jübüt el bilen şeýle aňrybaş
sungaty döretmek barada pikir hem edip boljak däldi. Degirmenden geçen, ýekeje daş
sokyny ýasamak hem maňa hyllalla boldy; çünki dünýäde bar bolan ähli senetleriň
arasynda daş ýonujylyk tüýs meniň duranja ýerimdi, üstesine daş ýonmak üçin
gerekli abzal-esbaplarym hem ýokdy. Içini köwüp soky ýasar ýaly ullakan daş
agtarmak maksady bilen tutuş bir günläp adada aýlanyp çykdym, ýöne hiç zat tapyp
bilmedim. Aslynda bir berk gaýada maňa gerekli daş bölegini gördüm, emma ony nehä köwläp alyp boljakdy, ne-de kesip. Hakykatdan hem, bu adadaky dag bölekleriniň
aglabasy ýeterlik derejede gaty däldi, barysy owranyp ýatan çägesöw daşlardan
ybaratdy; olaryň agyr sokudaşyň urgusyna döz getirip bilmän, dänäni çägä garjagy
görnüp durdy. Şeýlelikde, amatly daş gözläp köp wagtymy bihuda geçirenimden soň,
daşly soky meselesini goýbolsun edip, juda berk agaç böleginiň gözlegine çykmagy
karar etdim we ony kän agtarmaly bolmadym. Men ýerinden gozgamaga zordan
güýjüm ýetäýjek bir töňňäni çapyp aldym-da, palta bilen ýonuşdyryp, oňa togalak
şekil berdim. Soňra bolsa, Braziliýada ýaşaýan indeýleriň bütewi agaçdan gaýyk
ýasaýyşlary ýaly, şol töňňäniň orta gürpünde ot ýakagadan, gazalap-gazalap, biçak
köp zähmet siňdirip, mazalyja köwdüm-de, özüme agaç soky ýasandym. Sokulyk işi
birýan ýüzli edenimden soňra, demiragaç diýilýän agaçdan ullakan, agyr sokudaş
ýasadym. Şeýdip men soky bilen sokudaşy indiki hasyla çenli taýýarlap, gowakda
ýygnap goýdum. Indiki hasylyň dänesini döwüp, has dogrusy, un edip, çörek
bişirinmegi ýüregime berk düwüpdim.
Meniň indiki kynçylygym uny eläp, kepek bilen harpygyny aýyrmak üçin adaty ýa-da
irigöz elek ýasamak boldy. Ýogsam, çörek bişirmek mümkin boljak däldi. Bu şeýle
bir kyn işdi welin, ol barada hatda pikir edesim hem gelmeýärdi. Sebäbi işe girişmek
üçin zerur zatlar ýetmezçilik edýärdi. Içinden un geçer ýaly hiç hili ýukajyk, näzik
mata-marlyk ýokdy. Şeýlelikde, uç tapyp bilmän, birnäçe aýlap bu meselede
öňegidişlik bolmady; näme etsemkäm diýip, baý, kelle döwendirin-ä. Mendäki kendir
matadan diňe iküç bölek ýyrtyk jinde galypdy; geçiniň çöpüri bardy, ýöne ony egrip
ýa-da dokap biljek däldim. Bulardan başym çykany bilenem, ik we şuňa meňzeş
85
enjamlarym ýokdy. Kelle çişirip ýörşüme, ahyryn bir gün gämiden galan deňizçi
lybaslarynyň arasynda ýukajyk nah ýa-da ýüpek matadan tikilen boýunbaglaryň
bardygy güpbe ýadyma düşdi. Men şol boýunbaglardan üç sany çaklaňja elek
ýasandym. Un elemäge juda gaýym bolup çykan şol elejikler bilen ençeme ýyllap
günümi gördüm; şondan soň näme edendigim barada men ýeri gelende gürrüň
bererin.
Indiki çözülmeli mesele döwek döwüp, un üwämsoň, çöregi nähili usul bilen
bişirmelidigi barada ýüze çykdy. Bar zatdan öňünçä, mende düýbünden hamyrmaýa
ýokdy. Men bu müşgilimiň bitmejegine magat düşündim-de, bu hakda alada hem
etmedim. Ýöne, ynha, howurpeji gurmak welin, hupbat boljaga çalym edýärdi. Men
ahyryn muňa-da elin bir çykalga tapdym oturyberdim. Ol, ine, şeýle boldy: Men
birnäçe sany örän giň, ýöne ýalpak toýun kersen ýasadym. Olaryň diametri iki fut
töweregidi, çuňlugy bolsa dokuz dýuýmdan geçmeýärdi. Bulary hem öňki gapgajaklar ýaly otda mazalyja bişirip, gowakdaky ammarda ýygnap goýupdym. Onsoň
bolşuna göräräk dörtburç şekil berip, şykgyly toýundan birtopar kiçijik kerpiç ýasap
bişirdim-de, ullakan ýerojak ördüm. Men çörek bişirmeli bolan pilläm, şol ojagyň
ýanjagazynda gübürdedip ot ýakdym.
Odunlar ýanyp, çym-gyzyl köze öwrülen mahaly, bar közleri ojagyň içine süýşürip
münderledim, onsoň ojagyň howry ýetjek derejesine ýetýänçä garaşyp oturdym.
Soňra ähli közleri bir ýaňa syryp aýyrdym we ojagyň teýinde hamyrdan edilen
çörekleri goýuşdyrdym-da, üstünden şol toýun kerseni düňderdim. Onsoň kerseniň
üstüni gyzgyn közler bilen ykjam gömdüm. Ine, şeýdibem, dünýädäki iň ajaýyp
howurpeçde meniň arpa çöreklerim mele-myssyk bolup bişdi. Üstesine, şondan soň
kän wagt geçmänkä, men ökde çörekçä öwrüldim oturyberdim. Sebäbi men indi
bürünçden her dürli kökejikleri, hatda pudingleri bişirip başlapdym. Ýöne gutap
bişirmeýärdim, bişiräýenimde-de, içine salyp büker ýaly guş we geçi etinden başga
zat ýokdy.
Adadaky üçünji ýylymyň agramly böleginiň şu hili hysyrdyly işler bilen geçenini
geňirgäp oturasy iş ýok. Şolaryň gapdaly bilen täze hasyly ýygnandygymy we
gündelik hojalyk işlerini ýerine ýetirndigimi hem göz öňünde tutmak gerek. Men
galla hasylyny öz wagtynda orup çykdym we uly sebetlere salyp, ýetişibildigimden
öýe çekdim. Döwek döwmäge ne-hä bir harman ýerim, ne-de bir döwek tokmagym
bolmansoň, bu harmanyň çäjini hem elim bilen owup almalydym. Ýöne, birbada elim
degmändigi üçin, men tutuş hasyly sümmüli ýenesi bilen bilelikde bir gyra basyp
goýdum.
Şol iki arada, däne ätiýäçlygym barha köpelýändigi mynasybetli, men indi has giň
däne ammaryny gurmak isleýärdim. Täze harmandan ýigrimi buşel töweregi arpa
bilen ýene şonçaragam bürünç hasylyny alypdym. Şeýle bolansoň, indi ony arkaýyn
azyk üçin ulanyp biljekdim. Kakadylan külçelerim haçaneýýäm tükenipdi. Mundan
başga-da, men ýylyň dowamynda näçeräk arpadyr bürünjiň gerek boljagyny
hasaplap, ekini ýylda bir gezek ekmeli diýen karara geldim.
86
Görüp otursam, bir ýylda kyrk buşel bürünç bilen arpa maňa artykmaçy bilen ýetjek
ekeni, onsoň men çörek we ş.m. azygym üçin ýeterlik boljakdygyny umyt edip, her
ýyl iň soňky gezek eken dänäme barabar däne ekmegi ýüregime düwdüm.
Şu işler bilen meşgullanyp ýören döwrümde, zol-zol adanyň beýleki tarapynda
salgymlap duran gury ýer bölegi barada oýa batýardym. Şol ýere baryp ýetmek
hakyndaky içgin arzuwlar ýüregime galyp bolupdy. O taýda materige, ilat ýaşaýan bir
ýurda baryp düşerin, we her edip, hesip edip, şol ýerden aňyrlygyna ýola düşerin,
belkem, ahyr bir gün bu ýerden sypmagyň çykalgasyny taparyn öýdüp göz öňüne
getirýärdim.
Şol arzuwy ýüregimde besläp ýörşüme, munuň ýaly töwekgelçiligiň howphatarlaryny gözden salýardym, Afrikanyň ýolbarsdyr gaplaňlaryndan has
wagşydyklary köre-hasa bolup duran ýabany adamlaryň eline bir düşäýsem, olaryň
meni öldürjekdigi, hatda çişe düzüp iýjekdikleri barada oýlanmaýardym. Muny
aýdýanymyň sebäbi, Karib deňziniň kenarýaka ýakasynda ýaşaýan adamlaryň
adamhordygy, ýagny adam etini iýýändigi hakynda eşidipdim, meniň şu wagtky
ýaşap ýören adamyň bolsa, geografik giňişlige görä çen ursaň, şol kenarýakalardan
onçakly uzakda ýerleşmeýändigini bilýärdim. Ol ýeriň ýaşaýjylary adamhor
bolmaýanda-da, barybir olaryň meni öldürmegi gaty ähtimaldy, çünki ýabany
adamlaryň eline düşen köp sanly ýewropaly, hatda on-ýigrimi adamlyk topardan
ybarat hem bolsalar, şirin janyndan el üzmeli bolupdy. Meniň bolsam, ýekeje
özümdim, olara gaýtawul berip biljegim hem gümanady. Bireýýäm ölçerip-döküp
goýmaly şu howp-hatarlarymyň barysy indi-indi kelläme gelýän-de bolsa, barybir
ýüregime o diýen dowul salyp bilmedi. Onsoň, şol gury ýere gitmek baradaky oýpikir tutuş durkumy gurşap aldy.
Ine şonda men kiçijik dostum Ksurini we Afrikanyň kenarlaryny syryp, müň milden
gowrak ýüzüş geçiren ýelkenli barkasymy ahmyr bilen ýatladym. Arman, indi
peýdasy ýokdy. Soňra, ilki başda gürrüň berşim ýaly, apy-tupanda heläkçilige uçran
mahalymyz tolkunlaryň gäminiň gaýygyny şu wagtky ýaşaýan ýerimden ep-esli
uzakdaky kenarýaka çykaryp taşlandygy hakydama geldi we şony gidip görmegi
karar etdim. Gaýyk şol öňküje ýerine golaýrak duran ekeni; ol çägelik saý ýerde
tolkunlaryň we ýeliň badyna başaşak düňderilip, biraz ýokaryk saýlanyp durdy. Ýöne
töwerek-daşyna suw baryp ýetmändir. Eger bu ullakan gaýygy elden geçirip
abatlamaga we suwa goýbermäge kömekçim bolan bolsady, onda ony göwnejaý
täzeden gurnagada, üýtgeşik bir kynçylyga sezewar bolmazdan Braziliýa çenli baryp
ýeterdim. Emma welin, gaýygy dürs tarapyna öwürmegiň meniň üçin adany ýerinden
gozganyň bilen des-deň boljakdygy görnüp durdy. Ýöne, her niçik-de bolsa, men
elimden geleni gaýgyrmazlygy ýüregime düwüp, tokaýa gitdim we syrdam
agaçlardan çapyşdyryp, birgiden ryçag bilen tigirçek taýýarlap, gaýygyň ýanyna alyp
gaýtdym. Gaýygy bir beýlesine agdaryp bilsem, onuň zeperli ýerlerini birlaý elden
geçirip, birkemsiz ajaýyp gaýyga öwürjegime juda berk ynanýardym. Onsoň, onuň
bilen arkaýyn açyk deňze çyksa boljakdy.
Bu netijesiz işden hiç hili janymy gaýgyrmadym, çak bilen, üç-dört hepdäni şoňa sarp
etdim. Ahyrsoňy bu mähnet gaýygy bir özümiň agdarmaga güýjümiň ýetmejegine
87
göz ýetirenimden soň, onuň aşagyndaky çägäni köwüp aýyrmaga aýlanyşdym. Gaýyk
köwlen ýere bakan kem-kemden agdygyça, ony gerekli ugra gönükdirip, şeýde-şeýde
ahyrsoňunda beýlesine öwürmek üçin, gerekli ýerlere-de ýogyn taýaklardan
kakyşdyryp çykdym.
Şu aýdan işlerimiň ählisini gutardym eden wagtym, gaýyk eger-eger ýerinden
gozganarly görünmeýärdi. Ony suwa tarap az-owlak süýşürmekden ellibizar geçen,
gaýtam aşagyndaky köwege-de sümülip bilmedim. Halys paltam daşa degensoň, bu
işi goýbolsun etmeli boldum. Emma, gaýygy bejermekden el ýuwandygyma
garamazdan, çykalgasyz göründigiçe, gözýetimde salgym atyp duran gury ýere baryp
ýetmek baradaky höwesim barha möwç alýardy.
Iň soňunda, men şu ýurtlarda yaşaýan ýerlileriň hiç hili abzal-gural ulanman, ullakan
agaç sütüninden köwüp ýasaýan gaýygyny ýa-da taýmylyny ýasamak barada kelle
döwüp başladym. Men muny diňe bir mümkin däl-de, eýsem ýeňiljek iş hasapladym
we bu pikir maňa näçe diýseň ýakymly göründi. Çünki negrlere ýa-da indeýlere
seredeniňde, munuň üçin mende has köp abzal-gural bardy. Ýöne meni indeýlere
garanyňda has yzda galdyrýan käbir kynçylyklary, aýdaly, taýmyl taýýar bolansoň,
ony suwa iteklemäge kömekleşer ýaly adam ýokdugyny gözden salypdyryn.
Hakykatdan-da, meniň duçar boljak bu kynçylygym indeýleriň abzal-gural
kösençliginden bäş esse beterdi. Dogrudanam, barybir ýasajak gaýygymy suwa çenli
eltmäge güýjüm ýetmän, ony şol duran ýerinde taşlajak bolsam, onda etek alty, ýeň
ýedi bolup, tokaýdan togalak agaç gözläp tapmak, ony gara-görgä batyp çapyp
ýykmak, abzallarym bilen daşyny ýonup gaýygyň suduryny berip ýylmamak, içini
bolsa, ot bilen köýdürip köwlemek we şuňa meňzeşler ýaly bir topar muşakgatyň
maňa näme derkary bolar?
Elbetde, bu gaýygy ýasaýan wagtymda, ilki bilen ony nädip deňze goýberjekdigim
barada ölçerip-dökäýjek ýalydyryn. Emma welin, deňizde erkana ýüzüş geçirmeklik
baradaky oý-pikir meniň aňymy şeýle bir eýeläpdi welin, gaýygy adanyň içinden
kenara çenli alyp gaýtmalydygy ýedi uklamda ýadyma düşjek däldi. Hakykatda
bolsa, gaýygy deňizde kyrk bäş mil ýüzdürenimden, ony duran ýerinden deňze çenli
kyrk bäş gulaç süýşürenim has kyn düşjekdi.
Jemläp aýdanymda, men edil akyl-huşumy ýitiren dek, haýdap gaýyk ýasamaga
girişdim. Men öz ýanymdan monça bolup işläp ýörşüme, bu işiň hötdesinden
gelmäge güýç-kuwwatymyň ýetip-ýetmejekdigini hasap etmeýärdim. Aslynda,
çendanýarym «gaýygy suwa nädip eltsemkäm» diýip, ünji etmän hem duramokdym,
emma, öz-özüme: — «Öňürti ýasap bir bolaýyn, bakaly; onsoň ony her edip, hesip
edip kenara çenli äkitse bolar» — diýip, göwnümi aldaýardym.
Bu barypýatan soňuny saýmazlykdy, ýöne halys içim byjyklap duransoň, ýeňimi
çyzgadym-da, gaýyk ýasanmagyň ugruna çykdym. Men hellewläp oturan äpet kedr
agajyny paltalap ýykdym. Megerem, Iýerusalimdäki ybadathanany guran mahaly
Süleýman pygamber hem beýle uly agajy çapan däl bolsa gerek. Meniň çapan
agajymyň diametri töňňe tarapynda bäş fut on dýuýma, ýigrimi iki fut ýokarlykdaky
uç tarapynda bolsa, dört fut on bir dýuýma deňdi; kedr agajy şondan aňyrlygyna
inçelip, şahalara bölünip gidýärdi. Bu äpet agajy ýykmak üçin kösenmek kösendim.
88
Diňe bir düýbüni çapýançam ýigrimi gün gerek boldy, ýene-de on dört güni onuň
şahalarydyr çybyklaryny pudarlamak we gür ýaprakly depesini aýyrmak bilen
hysyrdanyp geçirdim. Şondan soň, togalak pürsüň daş ýüzüni ýonup, belli bir şekil
bermek we suwuň ýüzünde göni durar ýaly, düýbüni gaýygyňka meňzetmek üçin
tegelek bir aý jan aýaman zähmet çekdim. Men ol işi birýan ýüzli edip, pürsüň iç
ýüzüni oýmaga girişdim we üç aý diýlende gaýygymy taraşlap dyndym. Dogrusy,
men hiç hili ot ulanman, diňe tokmak we isgene bilen üznüksiz işledim. Şeýdip,
ahyrsoňunda, birbada ýigrimi alty adamy, has takygy, meni we tutuş goşgolamlarymy göterip biljek örän ajaýyp gaýygym taýýar boldy.
Gaýykly işi tamamlan wagtym begenjimden ýaňa uçaýjak bolýardym. Bu mähnet
gaýyk meniň bütin ömrüme gören, ýekeje agaçdan ýasalan ähli gaýyklarymdan has
uludy. Bu gaýygyň maňa nähili surnukdyryjy zähmete düşendigine ynanyp bilersiňiz.
Indi ony diňe suwa goýberäýmek galypdy. Eger şuny hem başaraýsam, onda öňdesoňda çykylan deňiz ýüzüşleriniň arasynda iň bir pähimsiz ýüzüşe başlajakdygym
gürrüňsizdi.
Ýöne welin, gaýygy suwa eltmek üçin şonça dyrjaşyp eden azaplarym biderek boldy.
Ol suwdan bary-ýogy ýüz ýard aradaşlykda durdy; ýöne, birinji kynçylyk kenara
çenli aralykda ýapy ýokarlygyna galyp gidýän baýyrjygyň bar bolmagyndady. Men
bu päsgelçiligi aradan aýyrmak üçin, baýryň aralykda duran gumly bölegini durşuna
ýaryp, aşaklygyna peselip gidýän eňňit ýasamagy ýüregime düwdüm. Men haýal
etmän işe girişdim we iki egnimden gum sowrup, gara-gäz bolup, dynuwsyz zähmet
çekdim (bolmanda, zeýrenip oturanyň bilen «erkinlige çykyber» diýjek barmydy
diýsene?). Bu iş dynyp, päsgelçilik aradan aýrylansoň hem, bar zat öňki-öňküligine
galdy. Edil gäminiň gaýygynda bolşy ýaly, bu gaýyk hem eger-eger gozganaýsa
nädersiň! Şol wagt men deňze çenli bolan aradaşlygy ölçedim we ýap çekmegi karar
etdim. Çaky, gaýygy deňze eltip bolmajak bolsa, onda suwy gaýygyň ýanyna
getirmelidi. Şeýdip men ýaby gazmaga çemelendim we ýeri nähili çuňlukda, nähili
giňlikde gazmalydygyny we näçeräk gumuň çykjagyny hasaplaşdyryp gördüm welin,
hemme iş meniň fiziki güýjüme baglydygy we başga kömekçimiň ýokdugy sebäpli,
ýaby çekip gutarýançam on-on iki ýyl dagyn gerek boljak ekeni. Sebäbi kenarýaka
örän beýikdi, şonuň üçinem ýabyň çuňlugyny, bolmady diýeniňde, ýigrimi futa dagyn
ýetirmelidi. Ahyrsoňy, bu synanyşygy hem bialaç goýbolsun etdim.
Şunça azabymyň reýgan bolanyna haýpym gelip, janym ýanýardy; çeýnejek çöpüňi
bilmän, nämä durýandygyny ölçerip-dökmän, çem gelen işiň başyny tutmagyň nähili
akmaklykdygyna indi göz ýetiripdim.
Men gaýykly işiň gyzyşan wagtlarynda adadaky dördünji ýylymy hem tamamladym
we her ýyl bolşy ýaly, şol güni Beýik Biribara çäksiz sadyklyk hem-de kanagat bilen
ybadat edip geçirdim. Hakyň Kelamyny yhlas bilen yzygiderli okaýandygym sebäpli,
Biribaryň goldawy bilen, men indi öňki bilýänlerimden has üýtgeşik zatlary
bilýärdim. Men ähli zatlara başgaça göz bilen garaýardym. Dünýä indi menden
uzakdy. Ondan hiç zat tama etmeýärdim, onluk işim galmandy. Dünýewi
höweslerimi hem bir ýaňa goýupdym. Gepiň külesi, meniň dünýä bilen algy-bergim
galmandy, ondan hantama bolýan zadym hem ýokdy. Meniň garaýşyma görä, bu
89
dünýä, belki ahyretden seredeniňde görnüşi ýaly, misli bir wagtlar ýaşap, indem
göçüp gaýdan mesgenim ýaly bolup görünýärdi. Edil Ybraýym pygamberiň tütjar baý
adama aýdyşy dek: «Ikimiziň aramyzda düýpsüz uçut bar» — diýip, arkaýyn aýdyp
biljekdim.
Ilki bilen, men bu ýerde dünýäniň ähli erbetliklerinden saplandym; mende ne-hä ten
islegidir göz hyjuwy bardy, ne-de ýaşaýşyň buýsanjy. Mende yşgyna düşerim ýaly
hiç bir zat galmandy, sebäp diýseň, indi elim uzadan ýerime ýetýärdi, hözirini görüp
biljek ähli zadym bardy. Giden bir uly adanyň eýesi bolup otyrdym. Ýa-da, göwnüm
islese, özümi şu wagt elimde bar bolan bu giňişlik adanyň koroly ýa-da imperatory
diýip hem atlandyryp biljekdim. Meniň bäsdeşim-de ýokdy, duşmanym-da.
Häkimiýetime göz dikilmeýärdi. Islesem, ençeme gämini galladan mas ýükläp
biljekdim, ýöne onuň maňa derkary ýokdy; şonuň üçin galla hasylyny maňa iýelge
bolarlyk möçberde öndürýärdim. Näçe diýseň pyşdylym bardy, ýöne olaryň bir
sanyjagy hem garnymy gerk-gäbe doýurmaga ýetýärdi. Meniň giden bir flot gurmaga
ýetjek sümme tokaýlarym bardy; çakyr ýasamaga ýa-da güne serip, kişmiş etmäge
näçe üzümim bardy. Islesem, flot guran wagtym, ähli gämileri erňegine çenli çakyr
bilen kişmişden ýükläp biljekdim.
Men şu giden zatdan diňe özüme gerejigini ulanýardym. Bol-telki iýip-içip, gaýry
hajatlarym bitip durka, onça zady men näme edeýin? Eger iýjegimden köp aw awlap,
söwüş etsem, ýa-ha itime ýal boljak ýa-da mör-möjejiklere; iýjegimden köp galla
eksem, zeňläp guma garyljak. Gereginden artyk çapan agaçlarym ýerde çüýräp
galýar. Men olary diňe ot ýakar ýaly odun hökmünde ulanýardym, ody bolsa, diňe
nahar bişirmek üçin ýakýardym.
Ýeke söz bilen aýdanyňda, tebigat hem-de tejribelerim maňa dünýädäki ähli ýagşy
närseleriň gereginden artyk böleginiň bize hiç hili nepiniň degmeýändigine
düşünmegi öwredipdi; şol ajaýyp nygmatlardan depseň yranmaz baýlyk ýygnasak-da,
barybir ondan diňe özümize gerejigini ulanyp bilýäris, galany bolsa, özge kişilere
galýar. Eger meniň ýagdaýyma düşen bolsa, onda dünýädäki iň açgöz, iň harsydünýä
adam hem özüniň doýmaz-dolmaz açgözlüginden saplanardy; çünki bu ýerdäki
bolelinlik peýdalanyp biljegimden juda kändi. Elbetde, maňa örän zerur käbir
zatlaryň ýetmezçilik edendigini hem belläp geçeýin, ýöne olaryň barysy hälki bir
maýda-çüýde zatlardy ahbetin. Eýýäm gürrüň berşim ýaly, mende jemi otuz alty funt
sterling töweregi altyn we kümüş teňňe bardy. Haýp, ol hiç bir zadyň alnyndan
bolman gözgyny halda çaşyp ýatyrdy. Bu puly men nämä sowaýyn? Däne üwär ýaly
el degirmene ýa-da on-on iki daňy temmäki şybygyna derek uly höwes şol altynkümüşden bir goşowuç bermäge taýýardym. Ýok, ýok! Aslynda men Angliýadan
getirilen, alty penslik bir gysym şalgam we käşir tohumy, ýa-da sähelçejik nohutdyr
noýba, ol-da bolmasa bir çüýşejik syýa bilen şol altyn-kümüşli haltany başybitin
çalyşmaga-da razydym. Bir gyrada tozan basyp ýatyşy bilen, bu pullaryň maňa
düýbünden nepi degmeýärdi. Agramlyja tylla teňňeli halta şeýdip ygally
möwsümlerde gowagyň çygly künjegindäki ullakan çekerde dura-dura heňläp gitdi.
Eger şol çeker lagly-göwherden ýaňa çogup duranda-da, barybir meniň üçin gara
şaýa geçjek däldi, sebäbi onuň ýagşydan-ýamandan peýdasy ýokdy.
90
Indi meniň ýaşaýyş keşbim ozalkysyndan has ýeňildi. Akyl we beden taýdan juda
ýeňil gopýardym. Nahar başyna geçen wagtym, şu düňle-beýewanda müň dürli näznygmatlar bilen bezelen sahawatly saçagyny ýazyp goýandygy üçin şükür-dogalar
edip, Keremli Allanyň takdyryny öwüp-arşa çykarýardym. Men öz ýagdaýymyň
tukat-garaňky tarapyna däl-de, bagtyýar-röwşen tarapyna has köp seretmegi, mätäç
zatlarymy däl-de, eşredini görýän zatlarymy nazarda tutmagy öwrenipdim. Bu maňa
kähalatlar şeýle bir pynhan lezzet berýärdi welin, aýdyp-diýip düşündirer ýaly
bolmaýardy. Men bu gürrüňi, diňe Allanyň bermedik zatlaryna ymtylyp, oda-köze
düşýän we Onuň eýýäm bagyş eden eşretleriniň we nygmatlarynyň datly hözirini
görmegi oňarmaýan nar-nadyl adamlar üçin aýdýaryn. Göwnüme bolmasa, mätäçlik
çekilýän zatlar bilen baglanyşykly döreýän hemme nägileliklerimiz elimizde eýýäm
bar bolan zatlara şükür etmeýändigimiz sebäpli ýüze çykýan bolmaly.
Maňa ep-esli kömegi degen, meniň günüme uçramagy ähtimal islendik adama-da,
gürrüňsiz, peýdasy degjek ýene-de bir pikir bardy. Ol bolsa, edil häzirki halýagdaýymy ilki ada gelip düşendimde güman eden ýagdaýym bilen deňeşdirip
görmekden ybaratdy. Eger Biribar gäminiň şeýle ajaýyp gudrat bilen gury ýere şunça
ýakynlaşmagyny höküm etmedik bolsady, onda bu ada çykmaga bir görgülik
boljakdy welin, ada çykanymdan soň, maňa bu ýerde arkaýyn we asuda ýaşamaga
goltgy beren ähli abzal-gurallary, goş-kötelleri we ýene birentek serişdeleri gämiden
ömüralla-da daşap bilmezdim ahyryn. Şol zatlar bolmadyk bolsady, onda işlär ýaly
abzal-guraldan, özümi gorar ýaly ok-ýaragdan we aw awlar ýaly däridir seçmeden
mahrum galardym. Şonda halym niçik bolardy?
«Gämiden hiç zat alyp bilmedik bolsam, näme edip, näme goýardymkam» diýip, iň
bir öwüşginli reňkler bilen göz öňüme getirmäge synanyşyp ençeme sagady, hatda
güni oýlanyp geçirdim. Şeýle bolanlygynda balyk bilen pyşdyldan başga azykowkatym bolmazdy. Belkem, olary awlamagy başarýançam, açlykdan ölerdim. Eger
ölmän, diri galsadym, onda tüýs ýabany adam bolup ýaşardym. Bardy-geldi, bir geçi
ýa-da guş tutaýsam, men barybir onuň derisini ýüzüp, iç-goşuny arassalap bilmezdim.
Onsoň ony edil ýyrtyjy haýwan ýaly dişim bilen çekeläp, dyrnaklarym bilen
ýolmalamaga mejbur bolardym.
Şu hili oý-pikirler meni Biribaryň şu eden sahawatyna bolan duýgularymy
joşdurýardy we bütin kynçylyklary, kösençlikleri bilen bilelikde şu günki günüme
päk ýürekden şükür etmäge gönükdirýärdi. Elbetde, kynçylyga sezewar bolan pillesi
«Heý, menden bagtygara adam barmyka?» diýegen adamlar şu mesele barada oýlansa
rast bolardy. Goý, olar käbir adamlaryň has agyr muşakgatlara duçar bolandygy,
hem-de, eger Biribar islän bolsady, özleriniň hem şol güne düşmekleriniň gaty
ähtimaldygy barada pikirlenip görsünler.
Ýüregime melhem bolup, umyt berýän ýene-de bir pikir ediş usulym bardy, ýagny
häzirki günüm bilen, hakyna garanyňda sezewar bolmaly günümi degşirip görýärdim,
şonuň üçin-de Biribaryň rehmedinden umydygär bolmaga mende esas bardy. Men
ozal gaflatda ömür sürüpdirin, Alladan gorkmakdan geçen onuň barlygyndan hem
bütinleý gapyl bolupdyryn. Enem-atam maňa ýagşy edep-ekram beripdi; olar Gudraty
Güýçliniň eradasyna haýran galyp, gorky duýmagy, ybadat-tagat etmegi, tebigatymyň
91
zerurlyklaryny hem-de panydan baka göçenimde gerek boljak närseleri gulagyma
guýjak bolup yhlas bilen jan edipdiler. Arman, men deňizçilik kärine ir baş goşdum,
Allanyň ýaradan iň bir eýmenç tebigy hadysalary bilen elmydama ýüzbe-ýüz gezýände bolsalar, deňizçiler Hudaýyň gorkusyndan iň bigäne halk bolýar; diýýänim,
deňizçilik durmuşyna irki ýaşda ýüz urup, deňizçi ülpetlerim bilen oturşyp-turşup
başlanymdan soň, olar ýaňsylaşyp gülşüp, onsuzam sähelçejik bolan dini ynanjymyň
soňuna sogan ekdiler; men howp-hatarlary äsgermezçilik edip, ajala dogry garap,
şonça uzak wagtyň dowamynda özüm tetellilerden özge adamlar bilen gürrüň
edişmäge ýa-da ýagşy sözleri, juda bolmasa, ýagşylyga ýykgyn sözleri eşitmäge hiç
hili mümkinçilik tapman ýörşüme tüýs ýedi derýanyň suwuny içen diýleni bolup
gitdim.
Ýagşylyga degişli her bir zatdan, özümiň kimdigimden, kim bolmalydygymdan şeýle
bir kör ýaşapdyryn welin, Sale şäherinden gaçyşym, portugal kapitanyň meni öz
gämisine kabul edişi, meniň Braziliýada gurply hojalyk gurnaýşym, Angliýadaky