Robinzon Kruzo - Turkmen - 39

ýatandygyny gördüm. Onuň gapdalynda iki sany owlajygy ýatyrdy. Men Annanyň
elinden tutdum-da: «Dur, butnaýma» diýip, duran ýerinden gymyldamazlygyny
yşarat edip ümledim. Soňra dessine tüpeňimi çenedim-de, mäşäni gysyp, owlaklaryň
birini atyp öldürdim. Görgüli hyzmatkärim ozal öz duşmanyny — ýabany adamhory
öldürişimi uzak aralykdan görende bolsa, näme bolandygyna düşünmän galdy. Bu
gezegem ol geň galmakdan ýaňa sandyrap, yranjyrady we agaç ýuwdan ýaly bolup
duruberdi. Anna ýa-ha meniň atan owlajygymy görmedi ýa-da ony öldürendigimi
aňşyryp bilmedi. Ol ýaralanyp-ýaralanmanyny barlajak bolup, geýiminiň içini
sermeleşdirdi. Özüni öldürmegi ýüregime düwendirin öýdüp, güman etdimi-nämemi,
ýanyma gelip, dyzyna çökdü-de, aýagymy gujaklap, birtopar düşnüksiz zatlar
samraşdyrdy. Onuň: «Meni öldürme!» diýip ýalbarýandygy görnüp durdy.
Men Anna höre-köşe edip, oňa erbetlik etmejekdigime ynandyrdym, elinden tutup,
ýerinden turuzdym-da, atyp öldüren owlagyma tarap elimi uzatdym. Men ylgap,
owlajygy alyp gaýtmagyny buýranymda, ol tabşyrygymy derrew ýerine ýetirdi. Anna
owlagyň nädip ölendigine akyl ýetirjek bolup, eýlesine-beýlesine seredişdirip durka,
men tüpeňimi täzeden okladym. Şol pursatda beýleräkde, ok atym aralykda bir agajyň
343
üstünde gonup oturan, gyrga meňzeş ullakan bir guş gözüme kaklyşdy. Onsoň men
näme etjek bolýanyma düşüner ýaly, Annany ýanyma çagyrdym we agaçda oturan
guşa bakan barmagymy çommaltdym. Gyrgydyr öýtsem-de, ol asyl totuguş eken.
Men Anna ilki bilen totuguşy, soňra tüpeňimi, iň soňunda bolsa agajyň düýbüni
görkezip, oňa guşy nädip ýere gaçyrjakdygymy düşündirmäge synanyşdym.
Ahyrsoňy, ol meniň ýaňky guşy atjak bolýandygymy aňşyrdy. Onsoň men, ol seredip
durka, tüpeňiň mäşesini gysdym welin, Anna totuguşuň ýere patylap gaçanyny gördi.
Şunça düşündirende bolsam, ol ýene gorkana meňzeýärdi. Şeýle-de bolsa, Anna
tüpeňimiň içine hiç zat salmandygymy görensoň, has-da haýran galdy. Ol tüpeňde
ýakyndan-daşdan adamlary, ýyrtyjylary, guşlary we islendik başga jandarlary öldürip,
ölüm bilen weýrançylyk ýagdyrýan jadyly bir güýç bardyr öýdýärdi. Ol özünde dörän
tolgunma duýgusyndan ep-esli wagtlap saplanyp bilmedi. Eger rugsat beren bolsam,
onuň maňa hem-de meniň tüpeňime çokunyp, togap etmegi hem daş daldi. Anna şol
wakadan soň, ençeme günläp tüpeňimi ellemäge-de gorkup gezdi. Emma görgüli
hyzmatkär bir özi galan wagty, tüpeňim bilen gürleşýän ýaly gümür-sümür edýärdi.
Ol pahyr asyl özüni öldürmesin diýip, tüpeňe ýalbarýar eken. Men ony soň bildim.
Indi hälki waka dolanyp geleliň. Annanyň haýran galmak duýgusy az-kem
peselişensoň, men oňa ylgap baryp, ýaňky atan guşumy alyp gaýtmagy buýurdym. Ol
derrew ylgap gitdi, ýöne biraz eglenmeli boldy. Sebäbi çalajan ýatan totuguş aşak
gaçan ýerinden hol beýlä-tarap pasyrdyklap uçupdyr. Emma Anna ony, barybir,
gözläp tapdy-da, meniň ýanyma äkeldi. Men şol ikarada pursatdan peýdalanyp, edil
öňki gezekdäki ýaly, oňa görkezmän, tüpeňimi ikilenç okladym. Men indi nobatdaky
islendik nyşanany atyp ýykmaga taýýarlandym, ýöne gözüme ilen zat bolmady.
Onsoň hälki owlajygam alyp, öýe gaýtdym we agşamlyk onuň hamyny sypyryp,
başardygymdan etini bölekleşdirdim. Soňra çemelije bir gazany alyp, içine birneme
et okladym-da, örän süýji çorba gaýnatdym. Men çorbany öňüme alyp iýmäge
başladym, Anna-da bir tabak hödür etdim. Ol muňa diýseň begenip, çorbany hezil
edinip içdi. Ýöne çorba duz goşanymy görüp, ol biçak geň galdy. Anna maňa duz
iýmegiň gowy däldigini ümläp yşarat etdi. Ol bir çümmüjek duzy agzyna guýdy-da,
gaýtarjak bolýan ýaly ögäp tüýkürinjiredi, agzyny süýji suw bilen çaýkady. Men
bolsam, öz gezegimde bir bölek et alyp, üstüne duz sepmän iýen boldum-da, edil
onuň özi ýaly ýüzümi turşudyp, tüýkürişdiren boldum. Emma, baybir, munuň
peýdasy bolmady. Hyzmatkärim etine-de, çorbasyna-da duz seperli däldi, ýöne
soňlugy bilen azajygam bolsa, duzly nahar iýmegi öwrendi.
Men öz hyzmatkärimi gaýnadylan etli çorba bilen naharlanymdan soň, ertesi gün oňa
owlak etini daglap bermegi ýüregime düwdüm. Men ýanyp duran oduň iki tarapyna
gazyk kakdym-da, olaryň üstünden bir taýagy kese goýup, oňa bir sany çiş berkitdim.
Angliýada köp adamlaryň şol usuldan peýdalanýandygyny görüpdim. Onsoň owlagyň
etini şol çişden ötürip, oduň üstünde usullyjak bilen aýlamaga başladym. Anna muny
görüp örän begendi we bişen eti dadyp gören wagty, maňa ony nähili halandygyny
düşündirjek bolup, oda-köze düşdi. Men birbada aňşyryp bilmesem-de, ol ahyrsoňy
indi hiç haçan adam etini iýmejekdigini düşündirmegi başardy. Muny eşitmek meniň
üçin diýseň ýakymly boldy.
344
Şol günüň ertesi men oňa sokuda biraz däne döwdürdim, ozalky gürrüň berşim ýaly
edip, un eletdim; ol ylaýta-da, öz edýän işiniň manysyna, ýagny çörek bişirmelidigine
göz ýetirensoň, gysga wagtyň dowamynda däne döwüp, un elemäge meniňçeräk
ezber boldy. Soňra men nähili hamyr ýugrup, çörek bişirmelidigini hem öwretdim.
Sanlyja hepdäniň içinde Anna meniň edýän işlerimiň barysyna ökdeläp gitdi.
Men indi iki sany agzy eklemeli boljakdygym barada oýlanyp ugradym. Hasyly
köpeltmek üçin öňküden has uly atyza has köp däne sepmelidi. Şeýle bolansoň, men
has giň meýdançany çelgiläp çykdym-da, daşyna ozalkylar ýaly haýat aýlamaga
girişdim. Anna hem bu işe diňe bir uly höwes hem-de janypkeşlik bilen däl, eýsem,
çäksiz şadyýanlyk bilen ýapyşdy. Men oňa öz edýän işimiziň düýp manysyny, ýagny
çörek bişirmek üçin arpadyr şaly ekýändigimizi, sebäbi indi onuň meniň bilen
ýaşaýandygyny, şonuň üçin-de bol hasyl almalydygyny düşündirdim. Ol hem öz
gezeginde bu barada juda paýhasly hereket edip, maňa özi sebäpli gereginden artyk
kösenip işleýändigimi, eger näme etmelidigini aýtsam, meniň üçin ölerini-galaryny
bilmän işlejekdigini düşündirdi.
Şol ýyl meniň ada gelip düşelim bäri geçiren iň ajaýyp ýylym boldy. Anna indi
arkaýyn geplemegi başarýardy. Meniň mümkinçilik tapyp adyny tutan zatlaryma
hem-de ony iberen ýerlerimiň hemmesiniň atlaryna düşünýärdi. Meniň bilenem eňegi
dynman lakgyldaşýardy. Gepiň keltesi, şeýlelik bilen men hem azda-kände öz dilimi
ulanmaga başladym. Ozal beýle zada asla mümkinçiligim hem bolmaýardy. Anna
bilen gepleşip oturmagyň ýakymlydygyndan hem başga, ol ýigdekçäniň özi hem
göwnümi göterýärdi. Onuň sadalygy, dogruçyllygy maňa günbe-günden barha äşgär
görünýärdi. Şonuň üçinem, ony tüýs ýüregimden gowy görýärdim. Beýleki bir
tarapdan, Anna-da ömründe hiç kimi gowy görmeýşi ýaly, meni gowy görýärdi.
Bir gezek meniň kelläme: «Ol öz ýurduny küýseýärmikä?» diýen sowal geldi. Ol iňlis
dilini şeýlebir gowy öwrenipdi welin, indi meniň islendik soragyma diýen ýaly jogap
berip bilýärdi. Men ondan öz taýpasynyň söweşlerde ýeňiş gazanypgazanmaýandygyny soradym. Anna bu sowalyma ýylgyrdy-da: «Hawa, hawa, biz
hemişe ökde uruşýas» — diýip, jogap berdi. Ol söweşlerde hemişe üstün çykýarys
diýjek bolýardy. Şeýlelikde, biz aşakdaky ýaly gürrüňleşip başladyk:
— Anna, siz hemişe ökde uruşýan bolsaňyz, seniň özüň nädip ýesir düşdüň?
— Şonda-da biz has köp ýeňýäs.
— Ýeňýäs diýdiňmi? Eger seniň taýpaň ýeňýän bolsa, sen nädip ýesir düşüp ýörsüň?
— Meniň urşan ýerimde olar has köplükdi. Olar biri, ikini, üçi we meni tutdular.
Meniň taýpam başga ýerde, meniň ýok ýerimde ýeňip, bir, iki, köp müň sany ýesir
aldy.
— Onda näme üçin siziňkiler sizi duşmanyň elinden halas etmäge gelmediler?
— Olar biri, ikini, üçi we meni gaýykly alyp gaçdylar. Şol wagt meniň taýpamda
gaýyk ýokdy.
— Anna, ýeri, bolýa. Seniň taýpaň ele düşen ýesirleri näme edýär? Olaram duşmanlar
ýaly, ýesirleri äkidip iýýälermi?
— Hawa, meniň taýpam hem ýesirleri iýýär; hemmesini iýýär.
— Olary nirä äkidýäler?
345
— Nirä isleseler, şol ýere äkidýäler.
— Olar bärigem gelýälermi?
— Hawa, hawa, olar bu ýere-de gelýäler, başga ýerlere-de gidýäler.
— Sen olar bilen öň bu ýere gelip gördüňmi?
— Hawa, ho taýyk gelip gördüm (ol adanyň demirgazyk-günbatar tarapyna elini
uzatdy. Çaky, şol ýer bularyň taýpasynyň gelip-gidýän künjegi bolmalydy).
Şonda men hyzmatkärim Annanyň ozal adanyň uzak künjegindäki kenara gelip
gidýän wagşylaryň arasynda bolandygyna göz ýetirdim. Soňky gezekde bolsa onuň
özüni adam eti iýilýän meýlisde şamlyk edinmek üçin getiripdirler. Şondan bellibir
wagt geçensoň, men ýüregimi bire baglap, ony şol öňki gürrüň beren ýerime alyp
gitdim. Anna o taýyny şobada tanady. Ozal bu ýere gelendigini, şol gezek ýigrimi
sany erkek adamy, iki sany aýaly hem-de bir çagany iýendiklerini aýtdy. Ol iňlisçe
ýigrimi diýip bilmänsoň, bir topar daşy hatara düzüşdirdi-de, barmak basyp, sanap
görkezdi.
Ýokarda Anna bilen eden gürrüňimi ýazmagymyň sebäbi, ol indiki wakalar bilen
dahylly. Şol gürrüňdeşlikden soň, men ondan şu adadan onuň ýaşaýan ýerine çenli
näçeräk aradaşlyk bardygyny, gaýyklaryň ýygy-ýygydan heläkçilige uçrapuçramaýandygyny soradym. Anna maňa hiç hili howp-hatar ýokdugyny, gaýyklaryň
hiç haçan gark bolmaýandygyny aýtdy. Ýöne aňyrlygyna biraz ýüzeniňden soň, irden
hemişe bir tarapa, öýlän bolsa ters tarapa akýan akym bilen, şoňa görä, öwüsýän
şemal bar eken.
Men ilkibaşda Annanyň aýdýan şol akymy daşgyn bilen gaýtgyndan döreýändir
öýtdüm, ýöne onuň biziň adamyzyň gabat garşysynda ummana gelip guýýan mähnet
Orinoko derýasynyň akymynyň dowamydygyna soňraky tejribelerim arkaly göz
ýetirdim. Meniň adamyň demirgazyk-günbatarynda salgym atyp görünýän gury ýer
zolagy bolsa, derýanyň guýýan ýeriniň demirgazyk tarapynda ýerleşýän ullakan
Trinidad adasy bolup çykdy. Men ol ada hakda, ol ýeriň ýaşaýjylary, deňzi,
kenarýakasy hem-de şol töwerekde başga nähili taýpalaryň ýaşaýandygy barada
Annanyň üstüne müňlerçe sorag ýagdyrdym. Ol ähli bilýän zatlaryny uly höwes bilen
gürrüň berdi. Men ondan şol ýerdäki dürli-dürli taýpalaryň nähili atlandyrylýandygy
hakda soranymda, ol diňe: «Karib, karib» diýip şol bir sözi gaýtalaýardy. Biziň
kartalarymyzda görkezilişi ýaly, karibler Orinoko derýasynyň guýýan ýerinden
Gwiana, hatda ondan aňyrdaky Keramatly Marta adasyna çenli uzalyp gidýän
zolakda ýaşaýardylar. Mundan başga-da, ol Aýdan hem aňyrda, ýagny Aýyň batýan
tarapynda (megerem, olaryň ýurdunyň günbatar tarapynda), edil meniň ýaly ak
sakgally adamlaryň ýaşaýandygyny gürrüň berdi. Anna sözüniň arasynda meniň uzyn
sakgalsapyma barmagyny çommaldýardy. Onuň gepine ynansaň, ol ak sakgallylar
juda köp adamy gyrypdyrlar. Men gep urşundan onuň ispanlar barada aýdýandygyna
dessine düşündim. Olaryň Amerikada eden zalymlyklary agyzdan-agza geçip, jümlejahana ýaýrapdy. Ähli taýpalaryň olar hakdaky ýatlamalary atadan-ogla geçip gelýän
eken.
Özümiň nädip şu adadan gidip, şol akýagyz adamlaryň ýanyna baryp biljekdigimi
aýtmagyny men ondan haýyş etdim. Ol maňa: «Hawa, hawa, iki sany gaýykda gidip
346
bilersiňiz» diýip jogap berdi. Men birbada onuň näme diýjek bolýanyny aňşyryp
bilmedim. Ol iki sany gaýyk diýip, nämäni göz öňünde tutýanyny düşündirmegi
başarmady. Ahyrsoňy, men onuň iki sany gaýyga barabar bir ullakan gaýyk barada
aýdandygyny aňladym. Annanyň bu gürrüňleri diýseň keýpimi göterdi. Şol günden
soň, irde-giçde şu adadan gaçyp gutulmaga mümkinçilik tapjakdygym, bu görgüli
ýabanynyň bolsa gaçmaga goltgy berjekdigi barada mende täzeden umyt döräp
başlady.
Indi Anna bilen bilelikde ýaşap ýörenime ep-esli wagt boldy. Ol meniň bilen
gürleşip, düşünişip bilýärdi. Şonuň üçinem onuň aňyna dini düşünjeleriň
guýulmagyny kem görmeýärdim. Onsoň bir gezek ondan özüni kimiň ýaradandygyny
soradym. Ol pahyr meniň näme diýýänime düşünmän, öz kakasy barada
soraýandyryn öýtdi. Onsoň men başgaçarak çemeleşip, ondan deňizleri, üstünde
ýöreýän topragymyzy, daglary, tokaýlary kimiň döredendigini soradym. Ol maňa:
«Bar zatdan ýokarda ýaşaýan ýeke-täk Benamuki bar» diýip jogap berdi. Emma
Anna ol ajaýyp adamyň örän garrydygyndan başga suwytly bir zat aýdyp bilmedi:
«Ol örän garry, deňizden, ýerden, Aý bilen ýyldyzlardan hem garry». Onsoň men oňa
ýüzlendim: «Ýeri, bolýa, eger şol garry adam bar zady döreden bolsa, onda näme
üçin hemme zat oňa ybadat etmeýär?» Anna örän çynlakaý keşbe girende, onuň
nähili türkanadygy mese-mälim bildirip durdy. Ol birsalymdan dil ýardy: «Bar zat
oňa O diýýär». Onsoň ondan öz ýurdunda amanadyny tabşyran bendeleriň bir ýere
gidip-gitmeýändigini soradym. Ol: «Hawa, olaryň hemmesi Benamukiniň ýanyna
gidýär» diýip jogap berdi. Soňra men ondan: «Iýýän adamlaryňyz hem şol ýere
gidýärmi?» diýip soradym. Anna ýene-de: «Hawa» diýdi.
Şeýlelikde, men oňa hakyky Ýaradan baradaky düşünjäni öwretmäge başladym.
Elimi asmana uzadyp, barça zady ýaradan hakyky Biribaryň Arşdadygyny gürrüň
berdim. Onuň tutuş älem-jahany ilkibaşda ýaradanyndaky häkimiýeti we hikmeti
bilen dolandyrýandygyny, ähli zada hökümini ýöredýändigini, bize isledigiçe
hökümini ýöredip, hemme zady berip we alyp bilýändigini birin-birin düşündirdim.
Şeýdibem, kem-kemden onuň «gözüni açdym». Ol meni üns bilen diňleýärdi, Isa
pygamberiň bizi halas etmek üçin iberilendigine monça bolýardy. Biziň Ýaradana
nähili görnüşde ybadat edýändigimiz, Onuň bizi hatda Arşdan hem eşidýändigi hakda
haýran galyp diňleýärdi. Bir gün ol maňa Biribarymyz bizi Günüň aňyrsyndan hem
eşidýän bolsa, onda Onuň Benamukiden has beýik bolmalydygyny aýtdy. Ol
aýtmyşlaýyn, Benamuki golaý-goltumda ýaşaýanda bolsa, onuň mesgeni bolan
gojaman daglara gatnap, tä bizar edýänçäň, onuň adamlaryň aýdanyny eşidip, jogap
gaýtarjak gümanasy ýok eken. Men Annadan: «Şol daga baryp, onuň bilen gürleşjek
bolduňmy?» diýip soradym. Ol o ýere ýaş-ýeleňleriň hiç haçan gitmeýändigini, diňe
«uwokeki» diýlip atlandyrylýan gojalaryň gidýändigini düşündirdi. Gyzyklanyp
görsem, uwokekiler ýerli taýpalaryň ruhanylary eken. «O» diýilýänler, ýagny dogadileg edýänler, ana, şolar bolup çykdy. Olar dagdan gaýdyp gelen mahaly,
Benamukiniň näme aýdandygyny obadaşlaryna ýetirýän eken. Şonda men dünýädäki
iň bir köre-kör, nadan butparazlaryň arasynda-da ruhanyçylyk kesbiniň bardygyna
göz ýetirdim. Diýmek, halkyň ruhanylara bolan sylag-sarpasyny goldamak üçin dini
347
gizlin saklamak edähedi diňe bir Rimde däl, megerem, dünýäniň ähli dinlerinde,
hatda iň bir wagşy, nadan taýpalaryň arasynda-da ýörgünli eken.
Men öz hyzmatkärim Annany bu ýalandan saplamaga synanyşdym, taýpanyň
ýaşulularynyň daga gidip, Benamukä «O» diýmekleriniň aldawdygyny aýtdym.
«Olaryň dagdan Benamukiniň sözüni alyp gelmekleri barypýatan kezzaplyk» diýdim.
«Eger olar şo taýda nämedir bir zat bilen gepleşip, soraglaryna jogap eşidýän bolsa,
onda ol hökman melgunyň işidir» diýdim. Soňra men Anna bilen uzak wagtlap
oturyp, şeýtan barada, onuň gelip çykyşy, Hudaýyň garşysyna gidişi, adamzada bolan
duşmançylygy, onuň beýtmeginiň sebäpleri barada gürrüň etdim. Biribara derek
özüne ybadat ediler ýaly, özüne Hudaý diýdirer ýaly, şeýtanyň dünýäniň garaňky
künjeklerinde ýaşaýandygy, adam oglunyň ýoluny urduryp, sandan çykmagy üçin her
tüýsli pirimler gurnaýandygy hakynda aýdyp berdim. Şeýtanyň biziň haýhöweslerimize, ynjyk duýgularymyza nähili assyrynlyk bilen aralaşýandygyny, biziň
ýykgyn edýän närselerimize görä, öz kerebini örýändigini düşündirdim. Şeýlelik
bilen, onuň bizi öz-özümize meçew berip, öz elimiz bilen aýagymyzdan palta urmaga
iterýändigini açyp görkezdim.
Şeýtan baradaky hakykatlary onuň aňyna guýmak Hudaýy tanadyşym ýaly aňsat
düşmedi. Älem-jahanyň ýaradylyşyndaky başlangyç hikmetiň, bar zada hökümini
ýöredip dolandyrýan güýjüň, bizi pynhanlyk bilen ugrukdyrýan takdyryň zerurdygy
hakynda, bizi ýaradan Taňra tagzym etmegiň hakdygy we adalatlydygy we ş.m.
barada aýdan delillerimi subut etmekde Biribaryň özi maňa ýardam beripdi, ýöne
welin, içiňi ýakaýyn diýýän ýaly, şeýtan barada, onuň gelip çykyşy, barlygy, hüýhäsiýeti barada, iň esasy zat hem, onuň şer işlere ýykgyn edýändigi, bizi hem şol
zeýilli pyssy-pyjurlyklara iterýändigi dogrusynda kelläme ýerlikli subutnamalar
gelmeýärdi. Ýüregi arassa Anna görgüli bolsa, bir sadaja soragy bilen başymy
çaşyrdy. Men näme diýjegimi bilmän, ýuwdunyp duruberdim. Onsoň men Biribaryň
häkimiýeti, Onuň bar zada hökümini ýöredýändigi, günä işleri halamaýandygy,
ahlaksyzlygy alawlarda köýdürýändigi hakynda has giňişleýin gürrüň berdim.
Ýaradanyň edil bizi ilkibaşda ýaradyşy ýaly, biziň hemmämizi, külli älem-jahany
dem salym pursatda ýer bilen ýegsan edip biljekdigini howlukman düşündirdim.
Anna meniň aýdan gürrüňlerimi örän çynlakaý görnüşde üşerilip diňleýärdi. Şondan
soň şeýtanyň adamlaryň ýüreginde Biribara nähili duşmançylyk oýarýandygyny,
onuň Hudaýyň ýagşy işlerini, dünýäniň ýüzünde guran düzgün-nyzamyny bozmak
üçin müň dürli hileler bilen al salýandygyny men ýanjap aýtdym. «Ýeri, bolýa! —
diýip, Anna söze başlady. — Hudaý şonça güýçli, şonça gudratly diýýäň, Ol
şeýtandanam güýçlümi?». «Hawa, hawa! — diýip, men ony alyp göterdim. — Anna,
Biribar şeýtandan güýçli, Ol şeýtandan rüstem, şonuň üçinem biz Taňrydan dileg
edip, melguny biziň aýak astymyzda depeletmegini, bizi onuň hilelerinden hem-de
otly peýkamlaryndan goramagyny soraýarys». Anna maňa ýene-de sowal bilen
ýüzlendi: «Eger Biribar şeýtandan güýçli bolsa, onda Ol näme üçin bet işlere baş
goşmaz ýaly päliýaman şeýtany öldürmeýärkä?». Men bu soraga haýran galyp
aljyradym. Herniçik-de bolsa, gartaşan adamdygyma garamazdan, kynçylyklary
çözüp bilýän kazuist bolardan heniz irdi. Men birbada näme aýtjagymy bilmedim.
348
Eşitmediksirän bolup, ondan näme diýenini soradym. Anna soragyny ýatdan
çykarmak beýlede dursun, gaýtam jogabyny eşitmäge howlugyp, ýaňky sowalyny
sözme-söz gaýtalady. Şol böwşeňlikde men az-owlak özümi dürsäp: «Biribar oňa
ahyr bir gün gaty erbet jeza berer. Oňa magşar gününe çenli zat diýilmez, şol gün
gelip ýetende bolsa, baky alawlarda ýanar ýaly, ony düýpsüz çukura taşlarlar»
diýdim. Anna bu jogap bilen kanagatlanman, maňa tarap öwrüldi-de, meniň sözlerimi
tekrarlady: «Zat diýilmez diýýäniňe düşünmedim. Ony şu wagt, hatda birwagt
öldüren bolanlygynda bolmaýarmy?» Men biraz dogumlanyp gürledim: «Ýaradanyň
halamaýan etmişini eden wagtymyz Ol näme üçin meni ýa-da seni öldürmeýärkä
diýip soramagyň hem mümkin. Bize toba edip, günämiz bagyşlanar ýaly puryja
berilýär». Ol birsellem pikirlenip oturdy-da: «Dogry, dogry, onda, diýmek, sen, men,
melgun, zalym adamlarda, bize ähli ýazyklylara toba edip, ýülner ýaly puryja
berilýär. Hudaý bolsa bagyşlaýar» diýip tolgunyp gepledi. Men muny eşidenimden
soň, ýene-de uly hyjuw bilen düşündirmäge durdum. Şol sorag-jogap maňa
tebigatdan gelip çykýan ýönekeý düşünjeleriň pähimli adamlary Hudaýy tanamaga,
onuň huzurynda ybadat etmäge, öz ýaradylyşymyzyň netijesi hökmünde, diňe ylahy
ylham arkaly Isa pygamber baradaky hakykaty öwrenmäge, oňa arşy-agzamdan
keramatly kitabyň inderilendigini bilmäge iterýändigini aýyl-saýyl açyp görkezipdi.
Ýagny bu zatlar diňe Taňrynyň ýüregimize guýmagy bilen bolup bilýärdi. Şonuň
üçin-de, Isa pygambere berlen keramatly Injil adamlary tämizläp, dogrulyga
gönükdirýärdi. Onda Biribaryň barlygy hem-de bendelerine medet berýändigi
ýazylgy.
Men gürrüňiň arasyny bölüp, hamana, bir zat bolan ýaly, birdenkä ýerimden zöwwe
turdum-da, Anna bir ýumuşjyk buýrup, allowarra ugratdym. Onsoň Biribara tüýs
ýüregimden mynajat edip, ýabany biçäräni öz ýoluna ugrukdyrmagyma kömek
etmegi üçin ýalbardym. Biribaryň kelamyny okanymda, Annanyň ynanjynyň
güýçlenip, gözüniň açylmagyny we halas bolmagyny diledim. Gaýdyp geleninden
soň, ýene uzak wagtlap oturyp, Isa pygamber hem oňa Arşdan inderilen keramatly
kitap barada, Biribaryň huzurynda toba edip, Isa pygambere uýmalydygy hakynda
men oňa gürrüň berdim. Soňra Isa pygamberiň näme üçin perişde bolup däl-de,
Ybraýym pygamberiň sulbundan dünýä inendigini men oňa düşündirdim. Hudaýyň
huzuryndan kowlan perişdeleriň ýalkanmajakdygy, Isa pygamberiň Ysraýylyň pida
bolan ogullaryny halas etmek üçin iberilendigini aýdyp berdim.
Hudaý şaýatdyr, bu biçäre ýabana bir zatlar öwretmek üçin saýlap alan ýolum
maglumata däl-de, ýürekdeşlige esaslanýardy. Oňa zat öwretjek bolup oturyşyma,
ozal maňa näbelli bolan ýa-da üstünde kelle döwmedik, gepleşip otyrkak birdenkä
öz-özünden aňyma gelýän köp zatlary özümiňem öwrenendigimi boýun alaýyn. Bu
meseleler bilen gyzyklandygymça, olar indi ozalkysyndan has ýüregime ýakyn
görünýärdi. Şol sebäpli, bu görgüli ýigidiň maňa sataşmagy gowulyga ýa-da erbetlige
bolsa-da, onuň gelenine begenmek üçin uly tutarygym bardy. Gaýgy-gussalarym
sabaşyp, öýümdäki ýaşaýşym ynanyp bolmajak derejede rahatlyga gurşalypdy. Bu
adada ýeke özüm ýaşamaga mejbur bolan wagtym, asmana garap, meni bu ýere oklan
eli gözleýşim ýadyma düşýärdi. Indi bolsa, men bir biçäre ýabanynyň ilki janyny,
349
soňra imanyny halas etmäge, oňa hakyky dini düşünjäni we hristian ygtykadyny
öwretmäge, ebedi ýaşaýşa çagyrýan Isa pygamberiň kimdigini düşündirmäge Hudaý
tarapyn laýyk görlüpdim. Şu zatlary aňymda aýlan mahalym, ýüregimi pynhan bir
şatlyk gurşap alardy, şu ada gelip düşenime ýygy-ýygydan begenerdim. Ozallar
welin, bu ada düşmegime başymdan inip biljek iň agyr külpet hökmünde garaýardym.
Men galan ähli günlerimi hem şunuň ýaly şükür edip geçirdim. Anna bilen aramyzda
ençeme sagatlap dowam edýän gürrüňdeşlikler, eger ýeriň ýüzünde juda bagtyýarlyk
diýlen zat bar bolsa, onda bilelikde ýaşan üç ýylymyzyň örän şadyýan we bagtyýar
geçmegine sebäp bolupdy. Ýabany hyzmatkärim indi dine uýmakda menden artyk
bolmasa, kem däldi. Ikimiziňem deň derejede toba edip, ýazyklarymyzyň
ötülendigine umyt baglap, men Biribara şükür edýärdim. Bu ýerde hem Hakyň
kelamyny okap bilýärdik we edil Angliýadaky ýaly biz Taňrynyň nuruna ýakyndyk.
Men her gün irmän-ýadaman Injil okaýardym, olaryň manysyny başardygymdan
Anna-da düşündirýärdim. Aýdyşym ýaly, ol hem çynlakaý soraglary bilen Injili
özbaşyma okan wagtymdakydan has gowy özleşdirip, ele almagyma sebäp bolýardy.
Bu ýerdäki durmuşymyň soňky ýyllarynda tejribe esasynda göz ýetiren ýene bir
zadymy hem aýtman geçip biljek däl. Biribara hem-de Isa pygamberiň hemaýaty
bilen halas bolmak ýörelgesine bolan ynanjyň tükeniksiz, aýdyp-diýip düşündirip
bolmaýan bereketi Hakyň kelamynda şeýlebir aç-açan, ýeňil görnüşde beýan edilipdir
welin, dine Injiliň özüni okamaklyk maňa hiç kimden kömek soramazdan, öz
borçlarymy ýerine ýetirmäge, günälerim üçin tüýs ýüregimden toba etmäge, halas
bolmak umydy bilen hezreti Isa gol uzatmaga, öz edim-gylymlarymy düzetmäge,
Hudaýyň buýruklaryna boýun synmaga ömürboýy ýeterlik boldy. Şol aç-açan
maglumatlar bu ýabany bendäniň iman getirmegine, onuň maňa ömrümde kän duş
gelmedik terzde hakyky hristian bolup ýetişmegine hyzmat etdi.
Dünýäde din hakynda, isle, taglymatlardaky ynjyk meseleler, isle-de, kilise
häkimiýetiniň meýilnamalary boýunça bolup geçýän ähli çekeleşikler, jedeller, dawajenjeller we dürlüçe garaýyşlar barada aýtsam, olaryň hemmesi biziň üçin barypýatan
bihuda zatlardy. Aslynda, olaryň il-güne-de üýtgeşik bir derkary ýokdy. Biz Hakyň
kelamynyň esasy ýol görkezijidigine, Biribaryň bizi öz nury bilen ähli hakykatlara
ugrukdyrýandygyna, Injildäki buýruklara boýun synmak bilen, Biribaryň hikmetine
ýetjekdigimize, Hudaýa şükür, tüýs ýüregimizden ynanýardyk. Diniň dünýäde munça
düşünişmezlige sebäp bolýan jedelli meselelerini daş ýany bilen biläýenimizde-de,
olaryň bize nepiniň degmejegine men düşünýärdim. Indi bolsa, hekaýatymyza
dolanyp, bar zady ýerbe-ýer gürrüň bereýin.
Anna bilen içgin tanşanymdan, ol hem aýdýan zatlarymyň hemmesine diýen ýaly
düşünip, çalgyrdrak hem bolsa, iňlis dilinde örän aňsat gürlemegi öwrenensoň, men
oňa ähli başdan geçirenlerimi, iň bolmanda, bu ada nähililik bilen gelip düşendigimi,
bu ýerde näçe wagtlap, nähili ýaşandygymy gürrüň berdim. Oňa syr bolup görünýän
däri bilen peşeňi ulanyp, nädip tüpeň atmalydygyny öwretdim. Men oňa pyçak
berdim welin, ol begenjinden uçaýjak boldy. Biziň Angliýada dakynýanymyz ýaly
hanjar asylýan halkalyja kemer ýasadym. Hanjara derek Anna paltajyk berdim,
sebäbi ol ýarag hökmünde-de, başga işler üçinem örän çemeli boljakdy.
350
Men Anna Ýewropa hem-de öz watanym bolan Angliýa barada gürrüň berdim. Nähili
ýaşaýandygymyzy, Biribara nähili ybadat edýändigimizi, birek-birege nähili
çemeleşýändigimizi, gämiler arkaly dünýä­niň çar künjeginde nähili täjirçilik işleri
bilen meşgullanýandygymyzy düşündirdim. Ýüzüp gelýän gämimiň deňizde heläk
bolşy barada aýtdym, gäminiň saýlyga süsdürilen ýerini çak bilen görkezdim. Onuň
bölekleri bireýýäm owranyp, suwa akyp giden eken. Men Anna gämiden gaçan
wagtymyz suwa gapgarylan gaýygymyzyň onda-munda dagap ýatan böleklerini
görkezdim. Men birwagtlar näçe dyrjaşsam-da, ony ýerinden gozgap bilmändim.
Gaýyga gözi düşende, Anna esli salym oýurganyp durdy, ýöne hiç zat diýmedi. Men
näme pikir edýänini soranymda, ol ahyry: «Meniň taýpama-da şunuň ýaly gaýygyň
gelenini görüpdim» diýip dil ýardy. Men onuň näme diýjek bolanyny birbada aňlap
bilmedim, ýöne biraz pikirlenenimden soň, şuňa meňzeş bir gaýygyň olaryň ýaşaýan
ýeriniň kenarýakasyna gelendigine düşündim. Anna aýtmyşlaýyn, ol gaýyk ýeliň
ugruna ygyp gelipdir. Haýsydyr bir ýewropaly gäminiň şol kenaryň duşundan ötüşi,
gaýygyň bolsa urgandan sypyp, akyp gaýdyşy meniň derrew göz öňüme geldi. Men
şonda küteklik edip, adamlaryň gark bolan gämiden gaçyp gaýdan bolmaklarynyň
mümkindigini güman hem etmändirin. Gaýygyň nireden gelendigini-de
soramandyryn. Şeýlelikde, men Annadan gaýygyň diňe daşky görnüşini
suratlandyrmagyny haýyş etdim. Anna ol gaýygy jikme-jik suratlandyryp berdi we
«Biz ak adamlary gark bolmakdan halas etdik» diýen mähirli sözleri bilen, wakany
göwnejaý düşündirdi. Men derrew ondan, öz aýdyşy ýaly: «Gaýykda akýagyz adam
barmydy?» diýip soradym. Ol: «Hawa, gaýyk ak adamlardan doludy» diýip jogap
berdi. Näçe adamdygyny soranymda, «on ýedi sany» diýip, barmak basyp sanady.
Olaryň ykbaly barada gyzyklananymda, Anna: «Olar taýpamyzyň arasynda ýaşaýar»
diýip jogap gaýtardy.
Bu açyş meniň kelläme täze pikirler getirdi. Gaýykdaky adamlaryň meniň adamyň
gözýetiminde gark bolan gäminiň ekipažy bolmagy ähtimaldy. Megerem, gäminiň
gaýa urlup, gutulgysyz gark boljagyna gözleri ýetensoň, olar gaýyga münendirler-de,
wagşylaryň ýaşaýan kenarlaryna baryp düşendirler. Onsoň men çynlakaý görnüşe
girip, olara näme bolandygyny ýene bir gezek soradym. Anna olaryň indi dört ýyldan
bäri şol ýerde ýaşaýandygyny, wagşylaryň olary öz erkine goýup, iýer-içer ýaly azykowkat berendiklerini gürrüň berdi. Men akýagyzlary näme üçin öldürip
iýmändiklerini biljek boldum. Anna: «Ýok, olar dogan boldular» diýdi. Gep
urşundan, olar ýerliler bilen ylalaşyk baglaşan bolmalydy. Soňra ol: «Biziňkiler diňe
söweş bolanda, ýesirleri iýýäler» diýip, sözüniň üstüni ýetirdi. Diýmek, ýabanylar
söweşde ýesir düşen tussaglardan başga adamyň etini iýmeýän bolarly.
Şondan soň ep-esli wagt geçipdi. Biz bir gün adanyň gündogar tarapynda, öň
aýdyşym ýaly, açyk howada gury ýere, has dogrusy, Amerika yklymyna gözüm
düşen baýrymyň üstünde, herimiz bir ýerräkde otyrdyk. Asmanda kir-kimir ýokdy.
Anna gözýetimdäki gury ýer bölegine tarap çiňerilip seredýärdi. Ol birdenkä atylyp
turdy-da, begenjinden ýaňa diriň-diriň bökmäge, tans etmäge başlady. Men näme
bolanyny soradym. Ol: «Hezillik, hezillik! — diýip gygyrýardy. — Ana, meniň
ýurdum, ana, meniň taýpam!» Ony çakdanaşa begenç duýgusy gaplap alypdy, gözleri
351
şatlyk bilen uçganaklaýardy, hamana diýersiň, ýurduna dolanasy gelýän ýaly, ýüzgözi bir ýazylyp, bir büzülýärdi. Bu boluş meni uly alada goýdy, men täze
hyzmatkärim Anna barada birbada iňkise gitdim. Eger ol bir gün öz taýpasyna baryp
goşulsa, diňe bir dinini däl, belkem, maňa bolan borçlarynam ýadyndan çykaryp,
meni öz taýpadaşlaryna şugullaýmagam daş däldi. Onsoň olaryň, belki-de ýüz, iki
ýüz adam bolup dolanyp gelip, meni iýmekleriniň, Annanyň bolsa şol şagalaňa öň
ýesirleri iýşi ýaly uly höwes bilen gatnaşmagynyň mümkindigi barada göwnüme
güman gitdi. Ýöne bu görgülä düýbünden ters düşünenime soň-soňlar men gaty
ökündim. Şeýle-de bolsa, meniň şübhäm barha güýçlenip, ençeme hepde dowam etdi.
Ätiýaçly hereket edip, oňa öňküler ýaly ýüz bermän, sowuk-sala gürleşýärdim. Meniň
şol bolşum, şübhesiz, nädogrudy. Göwnüne zat getirmän, hakyky hristian we
minnetdar dost hökmünde ak ýürekli, ýagşylyga düşünýän hyzmatkärim bolsa, iň
gowy ýörelgelerden ugur alýan eken. Bu zatlar ýüze çykan mahaly meniň ýüregim
aram tapdy.
Şol wagtyň dowamynda, başga nätüýsli pikirleri barka diýen şübhe bilen, her gün
Annanyň «agzyny ysgap görýändigim» eýýäm düşnüklidir. Emma onuň her bir
aýdýan zady şeýlebir sadady, şeýlebir ýürekdendi welin, men öz şübhelerimi
esaslandyrmaga tutaryk tapyp bilmeýärdim. Meniň ynjalykdan düşüp ýörendigime
seretmezden, ol ahyrsoňunda täzeden doly ynamyma girdi. Ol hatda meniň biynjalyk