Robinzon Kruzo - Turkmen - 24

batarly görnende «Indi deňziň ýüzüne çykyp bilmeris» diýip pikir etdim. Gorkudan
ýaňa ýüregim agzyma gelip, öz ýanymdan, eger şu syýahatymda Ýaradan maňa
rehim edip, janymy halas etse, sag-aman aýagymy gaýtadan gury ýere basyp bilsem,
göni kakamyň öýüne özümi atyp, galan ömrümde dagy-duwara gämä münmejegime,
kakamyň diýeninden çykmajagyma, hiç haçan janymy şunuň ýaly howpa sezewar
etmejegime ýetişibildigimden ant içýärdim. Kakamyň ortagürp ýaşaýyş baradaky
aýdanlaryna indi düşünip ugrapdym. Ol, gör, nähili asuda, arkaýyn ömür sürüpdir,
hiç haçan apy-tupanda, gämide gorkusyndan Biribary çagyrmandyr, hatda kenardakada kynçylyklardan gaça durup ýaşapdyr. Onuň nähili dogry ýaşanyna gözümi ýetirip,
öýümden tazygyp gaçan halyma, indi puşmana gelip yzyma dolanmagy, kakamyň
ýanyna, öýe gaýdyp barmagy ýüregime düwdüm.
Bu parasatly pikirlerim tupan sowulýança, hatda sowlandan soň hem esli salym
dowam etdi; ýöne ertesi gün ýel ýatyp, deňiz köşeşensoň, men onuň bilen biraz
öwrenişip başladym. Barybir, uzakly gün keýpsiz boldum, meniň deňiz tutmam hem
o diýen aýrylmandy. Ýöne gijöýlänler howa açylyp, şemal birneme kiparlady, asuda,
ajaýyp agşam çagy düşdi. Şapak ýaşanda asman kir-kimirsizdi we ertesi säher bilen
Gün lowurdap dogdy. Şemal assaja öwüsýärdi, hatda öwüsmeýär diýen ýalydy, çalaja
tolkun atyp ýatan endigan deňziň ýüzüne Gün şöhlesini saçyp durdy. Beýle haýran
galdyryjy görnüşe tomaşa etmek maňa heniz miýesser bolmandy.
Gije mazalyja ukymy alypdym, deňiz tutmasy-da zym-zyýat bolupdy. Örän
şähdaçykdym, geň galmak bilen deňzi synlaýardym. Ol dek düýn-ä uly gopgun
turzup güwwüldeýärdi, bu günem köşeşip, göwnüňe ganat bagladýardy. Şol pursat
hamana bu duýgularymdan dändirmek üçin diýen ýaly, meni gaýtmaga yran dostum
ýanyma geldi-de, egnime kakyp: «Ýeri, Bob, düýnki harasatdan soň, özüňi nähili
duýýaň? Gorkmadyk bolsaň, aýdanyňy bereýin. Düýn gije sähelçe şemal turdy diýip
gorkduň gerek?» diýdi. «Sähelçe diýýäňmi? Elhenç tupan turdy ahyryn». «Tupan!?
Samsyk bolma! — diýip, ol jogap berdi. — Sen, näme, şoňa-da tupan diýýäňmi?
Onyň dagy nämejikmişin, gowy gämide, birem giň deňizde bolsadyk, beýle-beýle
ýeljagazlara barmysyňam diýmezdik. Sen entekler deňiz görmedik-dä, Bob. Gel,
hany, birje bulgur punş jyňkydaly, barysy ýadyňdan çykar gider. Howanyň
hoştaplygyna seretsene!» Öz hekaýatymyň şu gaýgyly bölegini gysgaldyp
aýdanymda, şondan soň biz adaty deňizçileriň bolşy ýaly boluberdik. Punş taýýar
boldy, menem birnemejik içip, kellämi sämetdim. Şol gijeki meýlisimiz bilen men
bar tobalarymy, öz eden etmişim baradaky ähli oý-pikirlerimi, geljegim hakdaky
çözgütlerimi başymdan aýlap urdum. Gepiň keltesi, şol apy-tupandan soň deňiz
ýüzüniň endigan bolşy, imisalalygyň aralaşyşy ýaly, meniň hem galagoply pikirlerim
aýrylyp gitdi, deňziň tolkunlary ýuwdar diýen gorkudyr wehimlerim ýadymdan
çykdy, öňki arzuwlarym yzyna dolanyp geldi, howp-hatar mahaly eden ähli ähtipeýmanlarymy-da bütinleý kellämden çykardym. Dogrusy, arasynda akylyma
aýlanjak ýaly hem boldum, çynlakaý pikirler aram-aram aňyma dolanyp geljek ýaly
etdi. Ýöne men olary kowýardym, has takygy, özüm olardan, hamana diýersiň,
ýuwhadan gaçan dek gaçýardym, aňymy serhoşlyga, şagalaňa berip, özüm
aýtmyşlaýyn, şol tutgaýlary gaýdyp gelmez ýaly edýärdim. Wyždanyndan üstün
209
çykmagyň kül-külüne düşen islendik ýaş ýigdiň arzuw edişi ýaly, men bäş-alty günüň
içinde öz wyždanymy doly suratda ýeňlişe sezewar etdim. Emma ýene-de bir
synagdan geçmeli boldum. Şunuň ýaly ýagdaýlarda hemişe bolşy ýaly, Biribar maňa
bahana edere ýer goýmaýardy, çünki men bu synagy ylahy hemaýat hökmünde kabul
etmesem, onda indiki synagyň barypýatan näkesiňde howuny basyp, ony aman
dilemäge mejbur etjekdigi ikuçsuzdy.
Deňze çykanymyza altylanjy gün diýlende, biz Ýarmuta baryp ýetdik. Howa asuda
hem bolsa, gämi garşydan öwüsýän şemaly böwsüp ýüzmeli bolansoň, biz örän az
ýol geçipdik. Ýarmutda labyr taşlap, ýedi-sekiz günläp saklanmaly bolduk, gabat
garşydan, ýagny günorta-günbatar tarapdan bolsa üznüksiz ýel öwüsýärdi.
Birsalymdan Nýukasl şäherinden örän köp gämi geldi, sebäbi Ýarmut aýtymy
gämileriň Temza derýasyna ugurdaş ýel öwüsýänçä gelip düşleýän umumy duralga
ýeri bolup hyzmat edýär eken.
Şeýle-de bolsa, biz ol ýerde uzak durman, daşgynyň bady bilen derýa ýüzüp girmäge
hyýallanýarkak, birden diýseň sowuk, güýçli ýel turdy, dört-bäş günden ol has-da
beterine tutdy. Emma Ýarmut sebiti gämiler üçin ygtybarly duralga hasap edilýärdi,
labyrymyz oňatdy, onuň urganlary-da juda mäkämdi; onsoň biziň adamlarymyz hiç
howatyrlanmazdy, sähel-mähel howpy hasabam etmezdi. Olar deňizçileriň edähedi
boýunça boş wagtlaryny dynç alyp, şatlyk-şagalaňda geçirdi. Ýöne sekizilenji gün
irden ýel ýaňadan güýjäp ugrady, gämimiz mümkin boldugyça howpsuz durar ýaly,
bogaldagyň uzaldylan böleklerini aýryp, bar zady pugta berkitmek üçin başagaý
bolup ýerli-ýerden işledik. Günortanlar deňziň äpet gomlary beýgelip başlady,
tolkunlar ala-güwwüldi bolup, gäminiň burun tarapyna zarp bilen urulýardy,
erňekden bolsa telim ýola suw agyp geçipdi, birki gezeg-ä labyryň urgany şarpa
üzülendirem öýtdük. Şondan soň gämibaşy: «Ýene-de bir labyry suwa oklaň» diýip
buýruk berdi. Indi biz gämini iki sany labyr bilen saklajak bolýardyk, soňuna çenli
dartylan tanaplar haçan üzülse üzüläýmelidi.
Şol wagt birden juda gazaply harasat gopdy, indi hatda tejribeli deňizçileriň ýüzündede gorky, aljyraňňylyk görnüp başlady. Gämini aman saklamak üçin hüşgärlik bilen
işläp ýörende bolsa, öz otagyna bir girip, bir çykyp, zowzullaýan gämibaşynyň: «Eý,
Biribar, özüň rehim edeweri, ýogsam, barymyz heläk bolarys! Barymyzyň
tepbedimiz okalar!» diýip, assaja samyrdap ýöreni birnäçe gezek gulagyma ildi.
Ilkibaşdaky gopgun-zenzele halys aňkamy aşyransoň, men basgançagyň aşagyndaky
otagymda gymyldaman ýatyrdym, halym diýseň teňdi. Mese-mälim üstüni basalap,
aňymdan kowjak bolan öňki tobama dolanyp gelmek maňa agyr degýärdi. Ölüm
howpy sowlup gidendir, bu harasadam bolaýsa öňküçeräk bolar öýdýärdim. Ýöne
ýaňky aýdyşym ýaly, gämibaşynyň hut özi duşumdan geçip barýarka, barymyzyň
heläk boljagymyzy aýdanda gorkymdan ýaňa ýüregim ýarylara geldi. Men
kaýutamdan çykdym-da, töwerege esewan etdim. Munuň ýaly eýmenç ahwaly
ömrümde görmändim. Deňiz tolkunlary edil dag ýaly bolup beýgelýärdi-de, her üçdört minutdan güwläp üstümizden inýärdi. Özümi dürsäp, göz aýlanymda, dumlyduşda diňe aljyraňňylygyň höküm sürýänini gördüm. Golaýymyzda labyrda duran
agyr ýükli iki gäminiň ýüküni azaltjak bolup, bogaldaklaryny paltalap ýykdylar.
210
Adamlarymyz ýarym mil çemesi aňyrda duran bir gäminiň gark bolýanyny görüp
gygyryşdy. Labyry gopan ýene-de iki gämi bolsa duralganyň aýtymyndan çykdy-da,
açyk deňze tarap ýeliň ugruna gitdi, olaryň ýekeje bogaldagy hem ýokdy. Ýeňil
gämileriň ýagdaýy beýlekilere garanyňda gowrakdy, deňiz olary onçakly kösäp
duranokdy, emma olaryňam iki-üç sanysy diňe ýekeje ýelkenini pasyrdadyp,
duşumyzdan dazlap geçäge-de, deňizde gözden gaýyp boldy.
Iňrik garalyp başlanda desçi bilen bosman alynky bogaldagy kesmäge rugsat aljak
bolup, gämibaşa ýalbarmaga durdy. Ol asla göwnärli däldi, ýöne bosman eger
şeýdilmese, gäminiň gark boljagyny aýdyp, öz diýenine tutup duransoň, ahyry boýun
boldy. Alynky bogaldak çapylyp aýryldy welin, ortaky bogaldak hem ikibaka yraň
atyp, gämini irginsiz çaýkap başlady, onsoň ony hem kesip aýyrdyk-da, palubany teptekiz edip goýduk.
Ýaňy-ýakyndaky sähelçe harasatdan hem şonça gorkup oturan halyma, heniz o diýen
ibaly deňiz görmämsoň, men pahyryň şu iki aralykda nähili duýgulary başdan
geçirenimi özüňiz biliberiň. Emma aradan şunça wagt geçensoň, şol mahal özüm
barada eden pikirlerimi beýan etsem, onda men başdaky düşünjelerim, soňra bolsa
olardan dänip, ilkibada pugta karar eden, küýüne düşülmän geçen etsem-petsemlerim
hakda oýlanyp, şolardan ajaldan on esse beter gorkdum. Apy-tupanyň
elhençlikleriniň üstesine, şol pikirler meni söz bilen beýan edip bolmajak çykgynsyz
ünjä goýdy. Ýöne iň erbedi entek öňdedi. Deňiz şeýlebir güýçli möwç urýardy welin,
özleriniň hem boýun almagyna görä, deňizçiler henize çenli beýle zada duş
gelmändir. Gämimiz güýçlüdi, ýöne ýüküniň agyrlygyndan ýaňa, deňziň içinde
oýana-buýana yraň atyp gyşarýardy, şonuň üçinem palubadakylar häli-şindi «Gä­mi
gark bolýar» diýşip, alagykylyk turuzýardy. Bu ýagdaý, bir tarapdan, meniň
bähbidime boldy, sebäbi men özüm soraýançam, «gark bolmak» diýip, olaryň nämäni
göz öňünde tutýanyny aňşyrmandyryn. Ýöne tupan kükräp, has-da bolmajysy bolan
mahaly, kän bir duş gelmeýän ahwalat boldy — gämibaşy, bosman we ýene käbirleri
hemmelerden beter galpyldaşyp, doga okaýardy we islendik pursatda gäminiň deňziň
düýbüne gitmegine garaşýardy. Öňki haý-haýlarymyz azlyk edýän ýaly, ýarygije
çagty, oňa-muňa esewan etmek üçin trüme giren deňizçileriň biri uly ili bilen
gygyryp, gäminiň böwrüniň deşilenini habar berdi, ýene biri bolsa, trümdäki suwuň
eýýäm dört futa ýetenini aýtdy. Onsoň «hemmeler soruja tarap» diýen buýruk berildi.
Bu sözi eşidemde, ýüregim urmasyny bes eden ýaly boldy, oturan ýerimden çiň arkan
gürpüldäp gaýtdym. Bolsa-da, deňizçiler meni ýerimden galdyryp, öň derde
ýaramadyk hem bolsam, indi edil beýlekiler ýaly işläp biljegimi aýtdylar, onsoň
derrew sorujynyň ýanyna haýdap baraga-da, hyjuw bilen işläp başladym. Şol wagt
kömür çekýän birnäçe ýeňil gämi harasada döz gelip bilmän, labyryny galdyrdy-da,
açyk deňze çykmaga mejbur boldy, bize golaýlaberen pursady gämibaşy olary görüp,
kyn ýagdaýdadygymyzy habar bermek üçin, top atmaga buýruk berdi. Men olaryň
näme etmekçi bolýanyna düşünmän, gämi omrulandyr ýa-da başga bir bolmasy iş
bolandyr öýtdüm. Garaz, gorkyma essim aýylyp ýykyldym. Her kim öz janyny halas
etmegiň aladasy bilen ber-başagaý bolup ýörensoň, men hiç kimiň azaryna-da
däldim, maňa näme bolany bilen gyzyklanýan hem ýokdy. Başga bir deňizçi bolsa,
211
eýýäm ölendirin öýtdümi-nämemi, sorujynyň başyna geçdi-de, meni aýagy bilen bir
gapdala itekläp goýberdi. Huşuma gelip aýňalýançam, esli wagt geçen eken.
Biz işlemegi dowam edýärdik, ýöne trümdäki suw barha ýokary galýardy. Gäminiň
gark boljagy görnüp durdy, tupan az-kem böwşeňleşip ugran hem bolsa, barybir,
gämi duralgalarynyň birine baryp girýänçäk, gäminiň suwuň ýüzünde saklanyp
biljegi gümanady, şonuň üçinem gämibaşy kömege çagyryp, yzyny üzmän top
atdyrýardy. Ahyrsoňy, öň ýanymyzda duran ýeňil gämi bize kömek etmek üçin bir
gaýyk ibermäge töwekgellik etdi. Gaýyk uly howp astynda bize ýakynlaşdy, ýöne nehä biz gaýyga münüp bilýärdik, ne-de gaýyk gäminiň alkymynda saklanyp bilýärdi.
Gaýykdakylar bolsa biziň janymyzy halas etmek üçin özlerini howp astyna salyp, bar
güýçleri bilen kürekleýärdi, biziň adamlarymyz gäminiň ýeňse tarapyndan olara tarap
ujy gaňyrçakly tanap oklady-da, ony esli goýberdi. Kürekçiler uly görgä galyp,
ahyrsoňy tanapyň ujundan tutdy, bizem gaýygy gäminiň ýeňsesine bakan çekäge-de,
barymyz oňa mündük. Hemmämiz gaýyga münenimizden soň, indi olaryň gämisine
baryp oturasy iş ýokdy, barymyz gaýygy şemalyň ugruna kürekläp, «onuň ümzügini
diňe kenara tarap saklamaly» diýen ylalaşyga geldik. Gämibaşymyz kürekçilere:
«Eger gaýyk kenara urlup, döwläýse, onda muzduny tölärin» diýip söz berdi.
Şeýlelikde, gaýygy käte kürekläp, käte şemalyň ugruna goýberip, biz demirgazyga,
Winterton-Ness tarapa, kenara gyýalap ýüzüp gitdik.
Gämiden gaýdanymyzdan çärýek sagat hem geçmänkä, onuň suwa çümüp gidenini
görüp galdyk. Şonda deňizde gäminiň «gark bolmagynyň» nämedigine ilkinji gezek
düşünip galdym. Deňizçiler gäminiň gark bolýanyny görüp gygyryşan wagty şol
tarapa seretmäge bognum ysmady, sebäbi gaýyga özümi oklanym bäri, ýa-da, has
dogrusy, ýanymdakylar meni gaýyga çekip mündüreni bäri gorkudanmy, «Başymdan
ýene nämeler injekkä?» diýen howatyrdanmy, garaz, gymyldamaga ýaraman, süýnüp
ýatyrdym.
Kürekçiler gaýygy kenara ýakyn eltjek bolup, haýdap kürekleýärkä, biz diňe
gaýygymyzyň tolkunlaryň gerşine münen wagty, gara ýeri görüp bilýärdik. Gara
başymyza gaý bolup barşymyza, kenara golaýlanymyzda, bize kömek etmek üçin
kenarýakada gaýmalaşýan uly mähellä gözümiz düşdi, ýöne biz örän haýal ýol
geçýärdik. Kenaryň günbatara, Kromere tarap öwrülip gidýän, şonuň üçinem
harasadyň has gowşak duýulýan ýerinde duran Winterton deňiz çyragynyň deňinden
geçip, zordan kenara baryp ýetdik. Köp kynçylyk çekip, ýöne herniçik-de bolsa,
barymyz sag-aman kenara çykdyk. Ýarmuta barýançak pyýadalap ýöredik. Ol ýerde
bizi görgüli biçäreler hökmünde uly myhmansöýerlik bilen garşy aldylar, şäher
häkimiýeti bizi ýyly jaýlara ýerleşdirdi, söwdagärlerdir gämi hojaýynlary bolsa, demdynç alanymyzdan soň, Londona ýa-da Hall şäherine dolanyp barmagymyz üçin
ýeterlik harajat berdi.
Haýp! Käşgä, şonda Hall şäherine, öýümize dolanyp barmak kelläme gelen bolsa,
bagtyýar bolaýjak ekenim. Hatda münüp giden gämimiň Ýarmutyň alkymynda gark
bolanyny, ýöne şondan köp wagt geçensoň, meniň sag-aman galanymy eşiden
mahaly, kakam, edil Isa pygamber baradaky hekaýatdaky ýaly, begenjine semiz
gölede soýardy.
212
Emma şum täleýim indi öňüni alyp bolmajak hötjetlik bilen maňa albaý bulaýardy.
Şeýle-de bolsa, akyl-paýhasym, wyždanymyň sesi «Öýüňize dolan» diýip, ençeme
gezek mese-mälim töwella etse-de, barybir, beýle etmäge gaýratym çatmady. Muňa
näme diýip, näme aýtjagymy-da bilemok. Öňümizde keserip duranyny görsegem, öz
heläkçiligimize bakan öz aýagymyz bilen alňasamaga bizi göz-görtele mejbur edýän
hökmürowan ýazgydyň gizlin eradasynyň bardygyny ýaňzydyp hem oturmakçy däl.
Gaçyp sypmagyma maý bermeýän keç ykbalymyň meni pähimli delilleriň, iň pynhan
pikirlerimiň subutnamalarynyň hem-de ilkinji synanyşygymda başyma düşen şunuň
ýaly aç-açan iki sany duýduryşyň tersine gitmäge mejbur eden bolmagy hem ahmal.
Maňa ilkibaşda meçew beren dostumyň — gäminiň eýesiniň oglunyň indi mendenem
beter bady gaçypdyr. Herimizi şäheriň bir ýerine ýerleşdirensoňlar, biz iki-üç günden
bir gezek gabatlaşyp bilýärdik. Ýarmutda ilkinji gezek oňa duş gelenimde, hörpüniň
üýtgänini aňdym. Dostum gamgyn garap, çala başyny ýaýkady-da, hal-ýagdaýymy
sorady. Kakasyna meniň kimdigimi aýdyp, bu syýahata ýöne bir synag hökmünde
gatnaşanym, geljekde bolsa dünýä aýlanyp çykmakçydygym barada gürrüň berdi.
Şonda kakasy maňa ýüzlenip, gözüni-gaşyny çytyp, nebsagyryjylyk bilen: «Ýaş ýigit,
galan ömrüňe deňze çykyjy bolmagyn; başymyzdan inen bu külpetiň deňizde ýüzmeli
däldigiňi aç-açan duýdurýan şübhesiz alamatdygyna düşün» diýdi.
— Näme üçin jenap? — diýdim, soňam: — Eýsem, indi sizem deňze
çykmarsyňyzmy? — diýip, närazy äheňde sözümiň üstüni ýetirdim. Ol:
— Men — başga mesele — diýdi-de, sözüni dowam etdi: — Bu meniň kärim,
diýmek, borjumam. Emma sen bu syýahata synag üçin çykypsyň, eger-de bir depen
ýeriňi depip dursaň, onda ymtylýan zadyň üçin Biribaryň nähili şelpeli şapbat
dadyrjagyny öz gözüň bilen gördüň. Ýunus pygamber Farsisiň gämisine münendäki
ýaly, belkem, bu zatlaryň barysy sen sebäpli başymyzdan inendir. Haýyş edýän,
päliňden gaýt — diýip sözüne dyngy berdi. Soňam gözüme dikanlap: — Sen aslynda,
kim bolarsyň, näme üçin deňze ýüzmäge çykdyň? — diýip sorady.
Onsoň men oňa özüm barada az-owlak gürrüň berdim. Sözümi gutarypgutarmankam, ol gazap bilen alpetimden aldy-da:
— Wah, bu petigara yşarat gämime aýak basar ýaly, meniň näme ýazygym bardyka?
— diýip nalady. — Müň funt berselerem, galan ömrüme eger-eger seň bilen bir gämä
aýagymam sekmerin.
Elbetde, ol öz çeken ýitgisine gynanjyna we içiniň ýangynyna ýüreginde ýok zady
gürleýärdi, bu gidişine has öte geçibem biljekdi. Hernä, soň köşeşip, kakamyň ýanyna
dolanyp barmaga boýun etjek boldy, Ýaradanyň betbagtlyk indermeginden gaça
durmagymy, bolan wakalardaky ylahy hikmetiň manysyna düşünmegimi ündedi.
— Onsoňam, ýaş ýigit! Maňa ynanaý, eger öýüňize dolanyp barmasaň, onda nirä
gitseň gidiber, tä kakaň aýdan sözleri hakykata öwrülýänçä, görjegiň şumluk bilen
betbagtlyk bolar — diýip, ol sözüni soňlady.
Buýtar-suýtar edip oturamsoň, biz bahym hoşlaşmak bilen bolduk, şondan soň ony
gaýdyp görmedim, nirä gidenini hem bilip bilmedim. Jübimdäki pulum o diýen köp
bolmansoň, kenary syryp Londona tarap ýola düşdüm. Barýarkam: «Londona baryp
213
ýetemsoň men haýsy ykbaly saýlamaly, öýümize gitmelimi ýa-da deňze?» diýen
pikire gümra bolup, kän kelle döwdüm.
Öýe gaýdyp barmak hakda aýtsam, kelläme gelen iň ýagşy niýetlere utanç duýgusy
böwet boldy, birdenkä ähli goňşularymyň üstümden güljegi, diňe bir ejem bilen
kakam-a däl, eýsem, il-güne ne ýüz bilen görünjegim göz öňüme geldi durdy. Şondan
bäri men adam oglunyň, hususan-da, ýaşlaryň şuňa meňzeş ýagdaýlarda ugur alýan
pähim-paýhasyna bolan garaýyşlarynyň neneňsi ýerliksiz, ugur-utgasyzdygyna köp
gezek göz ýetirdim, ýagny adamlar günä iş etmekden däl-de, toba etmekden utanýar.
Barypýatan akmaklyk! Ýol beren etmişlerinden däl-de, puşman etmekden haýa-şerim
edýärler. Aslyýetinde, puşmana gelmek, olary akylly-başly adamlaryň sanyna goşup
bilýär ahbetin.
Şeýle ýagdaýda men näme etjegime, nähili ýaşajagyma düşünip bilmän, esli wagtlap
gezdim. Öýe dolanyp barasym gelenokdy. Bu duýgymy ýeňip geçip bilemokdym.
Onsoň öýe barman birsellem köw-söw ediberdim. Duçar bolan betbagtlyklarym kemkemden ýadymdan çykyşýardy, munuň bilen bilelikde, öýe dolanmak baradaky
ujypsyzja niýetim hem ýitip başlady, ine, ahyrsoňy, bir gün men ondan ymykly el
çekdim-de, täzeden syýahata çykmak hakda arzuw edip ugradym.
II bap
Meni ilki bilen kakamyň öýünden gaçmaga iteklän, genji-hazyna ýygnamaga bolan
başbermez höwesi oýaran, köpbilmişligi aňyma guýup, ak ýürekden berlen
maslahatlary, ýalbarmalary, hatda kakamyň aýdanlaryny gulagymyň ýele ýanyndan
geçirden şol şum täsir, hawa, näjüre zatdygy näbelli hut şol güýç arzuw-hyýalymda
köwsarlap, ahyrsoňunda meni iň bir betbagt niýete odukdyrdy: men Afrikanyň
kenarýakalaryna ýa-da, deňizçiler aýtmyşlaýyn, Gwineýa barýan gämä daklyşdym.
Şol başdangeçirmeleriň hiç birinde deňizçi bolup hyzmat etmänim meniň uly
betbagtlygym boldy; iň bolmanda adatdakydan biraz köpräk işlän bolsadym,
deňizçiniň borçlaryny, kesp-kärini öwrenerdim we belkem, wagtyň geçmegi bilen
edil gämibaşy diýmeseňem, desçi ýa-da gämibaşynyň kömekçisi bolub-a ýetişerdim.
Ýöne iň erbet zady saýlap almak maňlaýyma ýazylansoň, bu gezek hem şeýle boldy.
Kisäm pulluja, eginbaşym gurat bolansoň, gäminiň üstüne elmydama tüýs
hojaýynsyrap çykýardym, gämi bilen işim ýokdy, hiç bir zady öwrenjegem
bolmazdym.
Bagtyma Londonda örän gowy dostlara duşdum. Meniň ýaly ugruny ýitiren bibaş
ýigdekçä beýle bagt hemişe ýetdirip durmaýar, sebäbi melgunlar salymyny bermän
onuň daşyndan kerebini aýlap başlaýar. Mende bolsa beýle bolmady. Ilki bilen dek
ýakynda Gwineýanyň kenarýakasynda bolup gelen, ol ýerde işi diýseň şowuna
düşensoň, ýene-de şol ýaňa şaýyny tutup ýören bir gämibaşy bilen tanyşdym. Onuň
bilen bada-bat sözümiz alyşdy gidiberdi, şol wagt keýpim hiç neneň däldi.
Jahankeşdelik etmek hyýalymyň bardygyny eşidip, ol hiç hili çykdajy etmän özi bilen
syýahata çykmagymy teklip etdi, onuň bilen bir kaýutada ýaşap, gürrüňdeşlik etsem
bolanydy. Islesem öz ýanym bilen haryt äkidip ýerlemäge mümkinçiligim hem
214
boljakdy, gören peýdam tutuşlygyna maňa galjakdy, kim bilýär, belkem, bagtym
çüwüp gitjekdi.
Men teklibi kabul etdim; päk ýürekli, dogruçyl gämibaşy bilen içgin dostluk açyp,
onuň bilen ýüzüşe çykdyk. Ýanym bilen äkiden sähelçe harydymy göwnaçyk
dostumyň — gämibaşynyň kömegi bilen ýerläp, jübimi eslije galňatdym: onuň
tabşyrygy bilen kyrk funtsterlinge gol dolusy jäjek-jüýjek satyn alypdym. Şol kyrk
funt-sterlingi jemlemäge hat üsti bilen habarlaşan käbir garyndaşlarym goltgy
beripdi, çakym çak bolsa, olar kakamdan, bolmanda, ejemden, gününe goýman,
ilkinji syýahatym üçin az-owlak ýonan bolmaly.
Şol syýahat meniň ähli başdangeçirmelerimiň arasynda şowuna düşen ýeke-täk
syýahat boldy diýsem, öte geçdigim bolmaz, munuň üçin gämibaşy dostumyň
dogruçyllygyna we halallygyna minnetdar bolmalydym. Mundanam başga, onuň
ýolbaşçylygynda men matematika boýunça hem-de deňizde ýüzmegiň düzgünleri
barada sowadymy artdyrdym, gäminiň ugrunyň hasabyny ýöretmegi, gözegçilik
etmegi öwrendim, mahlasy, deňizçiniň biläýmeli zatlarynyň eslisini ele aldym.
Sebäbi edil onuň maňa göwünjeňlik bilen öwredişi ýaly, men hem uly höwes bilen
öwrenýärdim. Garaz, şol syýahatda men hem-ä deňizçi, hemem söwdagär boldum;
şonda bäş funt dokuz unsiýa altyn külkesi bilen öýe dolanyp geldim, ony bolsa
Londona baran mahalym pesinden 300 funtsterling pula öwürdim. Söwdam oňansoň,
meni ahyrsoňy heläk etjek şol öňküje arzuw-hyýallarym ýene-de serimde joş urup
başlady.
Aslynda, şol syýahatymda-da özüme ýetik kynçylyklar boldy; esasan hem,
syrkawlykdan gözüm açylmady. Jokrama yssy zerarly güýçli tropiki ysytma
tapyndym, çünki söwda edýän esasy kenarýakalarymyz demirgazyk giňişligiň 15-nji
derejesi bilen ekwator aralygynda ýerleşýärdi.
Şunlukda, men Gwineýa bilen söwda etmegiň ymykly ugruna çykdym. Ýöne içiňi
ýakaýyn diýen ýaly, dolanyp gelenimizden kän wagt geçmän, dostum ýagty jahan
bilen hoşlaşdy. Men, barybir, syýahata çykmagy pugta ýüregime düwüpdim. Şoňa
görä, bu gezek şol gämibaşynyň ozalky syýahatdaky kömekçisiniň dolandyrýan
gämisine mündüm. Şol saparymyz adamzat döräli bäri iň bir gussaly syýahat boldy.
Men täze ýygnan baýlyjagymyň bary-ýogy 100 funt-sterlingini ýanym bilen
alypdym, galan 200 funt-sterlingi bolsa, gämibaşy dostumyň dul galan aýalyna
saklamaga beripdim; ol hakymy iýjek adam däldi. Syýahat barada aýtsam, elhenç
betbagtlyklara uçradym. Olaryň ilkinjisi şeýle bolup geçdi: bir gezek gämimiz Kanar
adalaryna tarap ýa-da, has dogrusy, şol adalar bilen Afrika yklymynyň aralygyndan
ýüzüp barýardy. Daňdanyň ümüş-tamşynda Sale şäherini mesgen tutunan türk deňiz
garakçylarynyň bir gämisi bizi gapyl basdy. Ähli ýelkenlerini çişirip, aýagaldygyna
yzymyzdan kowup başlady. Bizem gäminiň reýlerini1 ýazdyrara getirip,
bogaldaklaryň göterip bildiginden ululy-kiçili ýelken baryny açyşdyryp, gaçyp
ugradyk. Ýöne garakçylaryň arany barha ýygyrýanyny, sanlyja sagatdan bolsa,
gämileriň hökman galtaşjagyny aňlanymyzdan soň, garpyşyga taýýarlanyp başladyk.
1
Ýelken asylýan, bogaldaga keseligine berkidilýän naw.
215
Gämimizde on iki, garakçylarda bolsa on sekiz top bardy. Öýlän sagat üçlerde
garakçylar yzymyzdan ýetdi, ýöne niýet edişleri ýaly, gämimiziň ýeňse tarapyndan
däl-de, ýalňyşyp, gapdalyndan ýanaşdy. Biz sekiz sany topy derrew şol tarapa süýräp
geçirdik-de, bir zarbada ählisinden duşman gämisine ot sowurdyk. Garakçylaryň
gämisi birneme ugruny üýtgeden ýaly etdi-de, toplaryny gümmürdedip, bize
gaýtawul berdi. Gämidäki iki ýüze golaý garakçy bolsa, paýradyp tüpeň atdy. Ýöne
olaryň oklary ýekeje adama-da degmedi. Biziňkileriň barysy mert durýardy.
Garakçylar täzeden hüjüm etmäge, biz bolsa goranyşa taýýarlanýardyk. Emma bu
gezek olar gämä beýleki tarapdan ýanaşyp, zabt etdi. Altmyş garakçy gämimize
geçdi-de, hasyr-husur haýdaşyp, ýelkenleri, urganlary çapyşdyrmaga, kesişdirmäge
başlady. Biz olara tüpeň atyp, keltejik naýzalar, därili gutular, başga-da elimize ilen
zatlar bilen gaýtawul berip, iki gezek gämiden gysyp çykardyk. Ýöne hekaýatymyzyň
şol gaýgyly bölegini gysgaldyp aýtsam, gäminiň ulanarlygy galmady, üç sany
deňizçimiz ölüpdi, sekizisi bolsa ýaralandy. Onsoň biz nalaç boýun egmeli bolduk.
Barymyzy ýesir edip, mawrlara degişli Sale deňiz duralgasyna alyp gitdiler.
Ol ýerde düşen ýagdaýym başdaky çak edişimçe bolmady, meni beýleki
adamlarymyz ýaly, ýurduň jümmüşine — hökümdaryň köşgüne alyp gitmediler; ýaş,
çakgan hem-de hyzmata gaýym bolamsoň, garakçylaryň gämibaşysy meni öz hususy
oljasy hökmünde alyp galdy. Ýagdaýlaryň meni söwdagär halyma biçäre gula öwrüp,
beýle terse üýtgemegi halys sussumy basdy; täleýimiň keç bolup, dadyma ýetişere
adam tapylmajagy barada kakamyň welilik bilen aýdan sözlerini ýatlaýardym, asyl
görüp otursam, şol gürrüň rast bolup çykan eken, dagy näme bolsun, Biribaryň
eradasy alnymdan çykyp, bagtyma boran ýagypdy. Wah, ýöne, hekaýatymyň
dowamynda belli bolşy ýaly, bujagaz düşen günüm şondan soň ýolukjak belabeterleriň hälki bir gyrak-bujagy ekeni.
Täze eýäm, ýagny hojaýynym meni öz öýüne äkidensoň, «ol ýene-de ýüzüşe çykan
wagty meni hem ýany bilen alyp gider» diýen inçe umydym bardy. Onuň iru-giç bir
belaň üstünden barjagyna — ispan ýa-da portugal harby gämisine ýesir düşjegine,
onsoň özümiň halas boljagyma ynanýardym. Emma bu tamam bahym puja çykdy,
sebäbi hojaýynym deňze çykan wagty kiçijik bag-bakjasyna göz-gulak bolup, öýünde
gullaryň edýän gara zähmeti bilen meşgullanarym ýaly, meni öýde goýup gitdi;
ýüzüşden gaýdyp gelensoň bolsa, gämä esewan bolmagym üçin maňa kaýutada
ýatyp-turmagy buýurdy.
Gämide bolýan wagtym diňe gaçyp gutulmak barada pikir öwürýärdim, emma oýlap
tapan sapalaklarymyň hiç birisem meňki bolsun diýer ýaly däldi. Näçe ölçeripdöksem-de, kelläme akylly-başly çykalga gelmeýärdi, sebäbi baş birikdirip, bilelikde
gaçar ýaly hiç kim ýokdy — ne-hä özüm ýaly gul, ne-de iňlis, irland ýa-da şotland
bardy — sopbaş özümdim; ana, onsoň tutuş iki ýyllap diýen ýaly aram-aram öz
ýanymdan göwün ýüwürtdim-de geziberdim. Gaçmak baradaky umydymdan doly el
üzüpdim.
Ýöne iki ýyl çemesi wagt geçensoň, erkinlige çykmaga synanyşmak hakdaky şol öňki
pikirimi kelläme dolap getiren bir geň waka bolup geçdi. Şonda hojaýynym
adatdakydan has uzak wagtlap öýünden çykman ýatdy, gämisiniň hem şaýyny
216
tutmaýardy. Eşidişime görä, hojaýyn pula gaty mätäç ekeni. Onsoň ol hepdede birki
gezek, howa gowy bolsa-ha iki günüň biri, gäminiň ýelkenli barkasyny alyp, deňze
balyga gitmäni çykardy. Özi-de hemişe meni, birem ýaşajyk Mareskony kürekletmek
üçin ýany bilen alyp gidýärdi, bizden diýseň göwni hoşdy. Men dura-bara balyk
tutmaga şeýlebir ezber boldum welin, hojaýyn kämahal öz garyndaşlaryndan bir
mawry hem-de şol Maresko atly oglanjygy ýanyma goşup, meni özbaşyma balyk
tutmaga iberip ugrady.
Bir gezek asuda säher çagy deňze balyk tutmaga gitdik. Bir ýarym mil çemesi ýüzüp
gidenimizden soň, biçak goýy ümür çöküp, biz kenary gözden ýitirdik. Onsoň
nirededigimizi, haýsy tarapa barýanymyzy aňşyryp bilmän, tutuş bir gije-gündiz
kürek urduk, irden jahan ýagtylanda töwerege garanjaklap, kenara bakan däl-de, açyk
deňze ýüzenimizi bilip galdyk. Kenardan pesinden alty mil dagy daşlaşypdyrys.
Güýçli ýel hem öwsüp başlansoň, biz güzap baryny görüp, birnäçe howp-hatardan
geçip, ölümiň öýünde yzymyza dolandyk; açlykdan ýaňa halys surnugypdyk.
Bu wakadan gözi gorkan hojaýynymyz indiden beýläk seresap bolmagy ýüregine
düwdi. Biziň iňlis gämimizden olja alan barkasyna arkaýynlanyp, kompassyz, azyksuwluksyz balyk awlamaga gaýdyp çykmazlygy kada edindi. Onsoň hojaýyn öz iňlis
guluna — gämi ussasyna barkasyň ortaky bölegine, edil baržadaky ýaly, kiçeňräk
dessehana ýa-da kaýuta gurmagy buýurdy; dessehananyň arkasynda desi dolandyryp,
grot-ştogy öwrer ýaly bir adamlyk ýer, öň tarapda bolsa, birki sany deňizçi durup,
ýelkenleri dakyp-ýygnar ýaly ýerjagaz bolmalydy. Barkas üçburç ýelken bilen
ýüzýärdi. Kaýutanyň üçeginiň üstünden bon-germew geçýärdi. Kaýuta pessejikdi,
örän jana ýakymlydy; gämibaşynyň gapdalynda birki sany gul ýataýanda-da
sygjakdy; jana şypaly içgili çüýşeler, çörek, tüwi we kofe salar ýaly şkafjyklar hemde nahar stoly ýerbe-ýer durdy.
Biz şol barkas bilen ýygy-ýygydan balyk tutmaga gidýärdik; balyk awlamagyň
mazaly abyny-tabyny alamsoň, hojaýyn hiç haçan meni ýanyndan aýyrmaýardy. Bir
gün ol gezelenç üçinmi, balyk tutmak üçinmi, garaz, şol jelegaýlaryň birki sany
abraýly mawry bilen bilelikde barkasly deňze çykarman boldy. Şonuň üçin, agşam
düşenden ol hemişekiden has köp iýmiti we içgini barkasa iberdi. Maňa bolsa
gämidäki üç sany tüpeňiň däridir seçmesini taýýar edip goýmagy buýurdy. Çakym,
olar balyk tutmakdan başga deňiz guşlarynyň şikaryna-da çykmakçydy.
Men bar zady edil onuň aýdyşy ýaly taýýarladym-da, ertesi gün irden ýuwlupardylyp, baýdagy we şkentelleri galdyrylan, myhmanlar üçin guşuň süýdüne çenli
getirilen barkasda garaşmaga başladym. Ýöne hojaýynyň ýeke özi geldi-de,
myhmanlaryň gyssagly iş-aladalary çykyp, gezelenje gitmegi goýbolsun edenini
aýtdy. Onsoň maňa öz garyndaşy bilen bir oglanjygy alyp, hemişe bolşy ýaly,
barkasly gidip, birnemejik balyk tutup getirmegi buýurdy. Sebäbi, dostlary «agşam
şamlyk edinmäge geleris» diýen eken. Hojaýyn çeňňegimize balyk düşen badyna,
haýal etmän öýüne eltmegi tabşyrdy, men muňa doly taýýardym.
Şol pursat gaçmak baradaky öňki hyýallarym ýyldyrym çakan ýaly aňymdan geçdi.
Indi ygtyýarymda kiçeňräjik gämi bardy ahyryn, hojaýyn gidensoň, men balyk
awlamaga däl-de, deňiz syýahatyna şaýlanyp başladym; ýogsa desi haýsy tarapa
217