Robinzon Kruzo - Turkmen - 40

bolýandygymy hem aňmaýardy. Bu bolsa onuň päkýürekliliginiň ýene-de bir
subutnamasydy.
Bir gün ýene şol öňki baýryň üstüne bardyk. Deňziň ýüzi ümürli bolansoň, alysdaky
gury ýer bölegi görünmeýärdi. Şonda men Anna sowal bilen ýüzlendim: «Anna, öz
ýurduňa, öz taýpaň arasyna gidesiň gelýärmi?». Ol: «Hawa! — diýip dillendi. — Öz
taýpamyň arasyna barsam, örän şat bolaryn». «Sen ol ýerde näme etmekçi? — diýip,
men ýene sorag berdim. — Sen ýene ýabanylaşyp, adam etini iýermidiň, ozalkyň
ýaly wagşy bolarmydyň?» Ol maňa örän ünjüli garap, başyny ýaýkady: «Ýok, ýok,
Anna olara gowy ýaşaň diýer; Biribara ybadat ediň diýer; olara çörek bilen dowar
etini iýiň, süýt içiň diýer; adam iýmeli däl diýer». Men söz nobatyny alyp: «Beýtseň,
olar seni öldürer ahyryn» diýdim. Ol garaçyny bilen: «Ýok, ýok, olar meni öldürmez,
olar öwrenmegi halaýar» diýip jogap berdi. Ol öz taýpadaşlarynyň öwrenmäge
döwtalaplygyny aýtjak bolýardy. Anna öz urugdaşlarynyň gaýykda gelen sakgally
adamlardan kän zatlary öwrenendiklerini hem sözüniň üstüne goşdy. Soňra men:
«Obaňa dolanjakmy?» diýip soran mahalym ol ýylgyrdy-da, onça aralyga ýüzüp
gidip bilmejekdigini aýtdy. Men oňa gaýyk ýasap berjekdigimi aýdamda, ol diňe
menem ýany bilen gitmäge razy bolsam, gitjekdigini aýtdy. Men tersime tutup: «Bile
diýdiňmi? Eger o ýere baraýsam, meni iýerler» diýenimde, Anna «Ýok, ýok! — diýip
janykdy. — Men seni iýdirmän, gowy gördürerin». Ol meniň duşmanlaryny öldürip,
janyny halas edişim barada gürrüň bersem, meni gowy görjekdiklerini düşündirjek
bolýardy. Soňra ol başardygyndan, heläkçilige uçrap öz kenarlaryna ýüzüp gelen on
ýedi sany ak adama nähili hoşniýetli çemeleşendiklerini aýdyp berdi.
Boýnuma alaýyn, men şol pursatdan, bagtymy synap, şol sakgally adamlaryň ýanyna
gitmegiň kül-külüne düşdüm. Olaryň portugal ýa-da ispandygyna birjik-de şübhäm
352
ýokdy. Eger bu maksadym başa barsa, onda şol akýagyzlar bilen bilelikde bu
jelegaýlardan halas bolmagyň bir usulynyň tapyljakdygyna ynanýardym. Sebäbi,
yklymdan kyrk mil aradaşlykda ýerleşýän adadan ýeke özümiň gitmegime hiç hili
mümkinçilik ýokdy. Şeýlelik bilen, birnäçe gün geçensoň, ýene-de gep-gürrüň bilen
Annanyň daşyna geçip ugradym. Öz taýpasyna gider ýaly oňa gaýyk berjekdigimi
aýtdym. Onsoň ony adanyň beýleki tarapynda bukup goýan gaýygymyň ýanyna alyp
gitdim. Gaýygyň içindäki suwy serpip aýyrdym (sebäbi men ony hemişe suwa
çümdürip goýýardym) we Anna görkezdim. Soňra ikimizem gaýykda jaýlaşdyk.
Anna gaýygy ugrukdyrmaga juda ezber eken, ol gaýygy edil mençeräk çalt
ýüzdürýärdi. Gaýykda otyrkak, men oňa: «Ýeri, Anna, aýt bakaly, öz taýpaňa gidesiň
gelýärmi?» diýip ýüzlendim. Ol meniň bu sözlerime örän geň galyp, maňa seretdi, bu
kiçijik gaýygyň onça aralyga ýüzüp biljegine ynanmadyk bolarly. Soňra men onda
mundan has uly ýene-de bir gaýygymyň bardygyny mälim etdim. Şol günüň ertesi
men Annany yzyma tirkäp, ilkibaşda ýasap, ýerinden gozgap bilmedik gaýygymy
goýan ýerime tarap ýola düşdüm. Ol gaýygyň ýeterlik derejede uludygyny aýtdy.
Emma ýigrimi iki, ýigrimi üç ýyllap idi-yssywatsyz şol ýerde özbaşyna taşlamsoň,
gaýyk Günüň yssysyna darka-darka ýarylyp, çüýräp giden eken. Anna şunuň ýaly
gaýygyň örän gowudygyny, «oňa daş ýany bilen azyk, suw, çörek salyp»
boljakdygyny çalgyrtlap aýtdy. Onuň şeýdip çalgyrt gürlemek häsiýeti bardy.
XVI bap
Men Anna bilen bilelikde yklyma gitmegi pugta ýüregime düwüpdim. Onsoň oňa öz
ýurduna dolanar ýaly çüýrän gaýygyň ululygynda täze gaýyk ýasamagy teklip etdim.
Ýeke söz hem aýtman dyman Anna örän agras we gaýgyly görünýärdi. Ondan näme
bolýandygyny soradym. Ol maňa: «Näme üçin Anna gaharlanýaň? Men näme
etdim?» diýen sowal bilen ýüzlendi. Men ondan näme diýjek bolanyny soradym, oňa
hiç hili gaharymyň gelmeýändigini aýtdym. Anna: «Gaharly däl!» diýip, telim gezek
şol bir sözi gaýtalady-da, ýene sorag berdi. «Näme üçin Annany öz taýpasyna iberjek
bolýaň?» Men: «O nähili, Anna, seniň özüň şol ýere gidesim gelýä diýmediňmi?»
diýip suňşurdym. «Hawa, hawa — diýip, Anna sözümi alyp göterdi. «Siziň bilen bile
gidesim gelýä. Eger hojaýyn bolmasa, Annanyňam gidesi gelmez». Gepiň tümmek
ýeri, ol meni taşlap gidibererli däldi. «Anna, menem gideýinmi? O taýda men näme
ederin?» diýip, ýene-de onuň taryna kakdym. Ol şobada jogaby nagt edip: «Sen köp
ýagşy işler edersiň. Sen ýabany adamlara gowy, akylly, sypaýy bolmagy öwredersiň.
Olara Hudaýy tanamagy, Oňa ybadat etmegi we täzeçe ýaşaýşa başlamagy
öwredersiň» diýdi. Men: «Wah, Anna! Sen näme diýýäniňi bileňok. Meniň özüm
nadanyň biri ahyryn» diýip jogap berdim. «Ýok, ýok» diýip, ol tekrarlady. «Sen
maňa gowulygy öwretdiň, olara-da gowulygy öwredersiň». «Ýok, ýok, Anna! —
diýip, men eňegime tutdum. — Sen mensiz gidiber. Men bu ýerde galyp, öňkim ýaly
ýaşar ýörerin». Ol ýene-de meniň sözlerime düşünmän, ýaýdanyp durdy-da,
birdenem ýanynda göterip ýören paltalarynyň birini ylgap baryp eline aldy we maňa
uzatdy. «Muny näme edeýin?» diýip soranymda, ol: «Şuny alyp, Annany öldür»
353
diýip jogap berdi. «Men seni näme üçin öldüreýin?» diýip soranymda, Anna şeýle
diýdi: «Sen näme üçin Annany iberýäň? Annany öldür, ýöne Annany iberme». Ol
muny şeýlebir ýüreginden syzdyryp aýtdy welin, onuň gözlerine ýaş aýlanandygyny
gördüm. Bir söz bilen aýdanymda, ondaky maňa bolan çäksiz söýgi şeýlebir äşgär
boldy welin, men ýanymda galasy gelse, ony ibermejekdigimi aýtdym we muny soňsoňlar hem ýygy-ýygydan ýatladyp durdum.
Şol sorag-jogaplardan soň, Annanyň maňa bolan gyzgyn söýgüsiniň bardygyna, hiç
bir zadyň ony aýryp bilmejekdigine, ýurduna dolanyp barmak baradaky höwesiniň
bolsa, öz taýpasyna bolan gyzgyn söýgüsinden hem-de öz taýpadaşlaryna ýagşylyk
edip biljekdigim baradaky tamasyndan gelip çykýandygyna göz ýetirdim. Muny
nähili amala aşyrjagymy bilmeýändigim üçin, Annanyň aýdýan işine baş goşmaga
ne-hä niýetim, ne-de ony öz boýnuma almaga höwesim bardy. Emma meniň bu
ýerden gaçyp gitmäge bolan islegim henizem güýçlüdi. Annanyň gürrüň beren on
ýedi sany sakgally adamyna umyt baglaýardym. Şonuň üçin-de, haýal etmän, deňizde
ýüzmäge gaýym bolaýjak ululykda täze bir gaýyk ýasanmak üçin, Anna ikimiz
ullakan agajyň gözlegine çykdyk. Adada diňe gaýyk däl, eýsem, uly gämilerden
ybarat kiçeňräk flot ýasamaga hem ýeterlik agaç bardy. Ýöne meniň iň esasy üns
berýän zadym, ozalky ýalňyşymdan gaça durup, gaýyk taýýar bolan mahaly gönümel
deňze goýberip bolaýjak, kenara ýakynrak ýerde ösüp oturan agaç tapmakdy.
Ahyrsoňy Anna bir agajy saýlap tutdy, gaýyk üçin haýsy agajyň has ýaramly
boljagyny ol menden gowy bilýärdi. Biziň çapyp ýykan şol agajymyzyň nähili
agaçdygyny şu günem anyk aýdyp biljek däl, ýöne ol boýag alynýan maklýura
agajyna çalym edýärdi, has dogrusy, reňki bilen ysyndan çak ursaň, ol maklýura bilen
nikaragua sandal agajynyň aralygyndaky bir agajyň hilinden bolmalydy. Anna agajyň
içini ýakyp-köwüp, gaýyk ýasamakçy boldy, ýöne men oňa bu işi abzal-gurallar bilen
ýerine ýetirmegiň has aňsat düşjekdigini aýtdym. Nähili işlemelidigini öwredenimden
soň, ol ezberlik bilen işe başlady. Biz bir aýlap arman-ýadaman işläp, gaýygy ýasap
gutardyk. Ol biçak owadan gaýyk boldy. Ylaýta-da, Anna paltalary nähili
ulanmalydygyny öwredenimden soň, biz çapyp, ýonup, gaýygyň daşky suduryny hem
taraşlap dyndyk. Şeýle-de bolsa şondan soň, ony togalak pürsleriň üsti bilen garyşmagaryş itekläp deňze goýberýänçäk, ýene iki hepde gerek boldy. Deňze goýberen
wagtymyz, bu gaýygymyzyň ýigrimi adamy ap-aňsat göterip biljekdigine göz
ýetirdik.
Gaýygy suwa goýberenimizden soň, örän uludygyna garamazdan, Annanyň ony
nähili çakganlyk hem-de ezberlik bilen dolandyrýandygyny, eýläk-beýläk
öwürýändigini, kürekleýändigini görüp, haýran galdym. Şonuň üçin bu gaýyk bilen
deňze çykmaga ýürek edip boljagyny-bolmajagyny soranymda, Anna: «Näçe ýel
tursa turubersin, bu gaýyk bilen arkaýyn deňze çykyp bileris» diýip jogap gaýtardy.
Emma men Annanyň hiç hili habarsyz başga bir zadyny, ýagny gaýyk üçin
bogaldakdyr ýelken hem-de tanaply labyr ýasamagy küýleýärdim. Bogaldak ýasamak
işiň aňsadydy, onsoň men şol golaý-goltumda dik-asmana tarap ösüp oturan, adada
näçe diýseň tapdyrýan ýaşajyk bir sedir agajyny saýlap aldym. Men ony Anna
çapdyrdym-da, görkezme berişdirip, ony nähili pudarlap, tasa getirmelidigini
354
öwretdim. Ýelken barada bolsa, aýratyn aladalanmaly boldum. Men howlymda köne
ýelkenleriň, has dogrusy, ýelkenleriň köne-küşül bölekleriniň näçe diýseň bardygyny
bilýärdim. Emma welin, ol ýelkenleri indi ýigrimi alty ýyldan bäri saklap ýörende
bolsam, munuň ýaly iş üçin ulanaryn öýdüp kelläme gelmändigi sebäpli, aýawly
seretmändim. Men olaryň barysy çüýräp gidendir diýip çakladym. Ol, hakykatdan-da,
şeýle bolup çykdy. Herniçik-de bolsa, men örän berk görünýän iki bölek ýelken
tapdym we haýal etmän işe girişdim. Iňňe ýokdugy hem-de öz emelsizligim sebäpli,
itiň gününi görüp, ahyrsoňy Angliýadaky «üçburç ýelken» diýilýän ýelkene meňzeş,
üçburçluk, betnyşan bir zat tikmegi başardym. Biziň gämilerimiziň barkaslarynda
bolşy ýaly, ýelkeniň aşagyndan bon-germew geçýärdi, ýokarsynda bolsa, kiçijik
şprint bardy. Hekaýamyň birinji böleginde aýdyşym ýaly, berberileriň ýurdundan
gaçanymdaky barkasda hem şonuň ýaly ýelken bardy. Şonuň üçin-de men ony nähili
dolandyrmalydygyna juda beletdim.
Şol işleri ýerine ýetirmek, ýagny bogaldagy dikeldip, ýelken dakmak üçin iki aý
töweregi wagt sarp etdim. Ýeliň garşysyna ýüzenimizde kömegi deger ýaly, ýene bir
ýelkenjik, has dogrusy, fok-ýelken ýasadym, garaz, gaýygyň kemini-köstüni
goýmadym. Iň esasy zat bolsa, gaýygy dolandyrmak üçin onuň yzky bölegine des
dakdym. Men emelsizje gämi ussasy bolsam-da, desiň peýdasyna, derwaýyslygyna
örän gowy düşünýändigim üçin, şeýlebir janypkeşlik bilen işledim welin, ahyrsoňy
ony dakmagyň hötdesinden geldim. Ýöne başyny başlalym bäri döwüp çykanlarymy
hasap etseň, onda des ýasamaklyk gaýygyň özüni ýasanymçarak wagt aldymyka
diýýärin.
Şol işleri gutaranyndan soň, indi hyzmatkärim Anna täze gaýygy ýüzdürmegiň
tärlerini öwretmäge gezek gelipdi. Çünki Anna çaklaňja gaýyklary küreklemäge ökde
bolsa-da, ýelken we des barada hiç zat bilenok diýen ýalydy. Meniň deňizde gaýygy
des bilen dolandyryşymy, ugry üýtgetdigimçe, ýelkeniň bir o ýana, bir bu ýana
gübürdäp geçişini görüp haýran galýardy. Şeýle-de bolsa, men gysga wagtyň içinde
oňa bularyň barysyny öwredip çykdym. Kompasyň nämedigine düşünip bilmedi
diýäýmeseň, indi Annany ussat deňizçi hasaplasa boljakdy. Emma howa kän bir
bulutly bolmaýandygy hem-de kämahallar bolaýmasa, ol jelegaýlarda ümür
düşmeýändigi sebäpli, kompasyň onçakly geregi hem ýokdy. Ne deňizde, ne-de
adada gezelenç edip bolmaýan ýagyşly möwsümlerden başga wagtlar, gijelerine
ýyldyzlar, gündizlerine bolsa kenarýaka hemişe aýyl-saýyl görnüp durýardy.
Men indi bu ýerdäki ýesirligimiň ýigrimi ýedinji ýylyna gadam basypdym. Aslynda,
hyzmatkärim bilen ýaşan döwrümde meniň ýaşaýşymyň düýpgöter üýtgändigi
sebäpli, şol soňky üç ýyly bu hasaba goşmasam hem bolar. Men ada gelip düşenimiň
ýyl öwrümini edil ilkinji gezekdäki ýaly, ýene-de Hudaýyň nygmatlaryna şükür edip
geçirdim. Ozallar Biribara şükür etmegim üçin käbir sebäpler bolan bolsa, indi
munuň üçin mende has köp sebäp bardy. Hudaýyň maňa garaşyk edýändigi indi has
äşgär bolupdy. Üstesine, bu ýerden ýagdan gyl sogrulan ýaly, ap-aňsat halas
bolmaga-da uly umyt döräpdi. Sebäbi meniň kellämde halas boljak pursadymyň
ýakynlaşandygy, bu ýerde bir ýyldan uzak galmajakdygym barada täze ýanbermez
pikir peýda bolupdy. Emma, herniçik-de bolsa, men hojalyk işlerine, ýer agdaryp,
355
ekin ekmäge, haýat aýlamaga öňkülerim ýaly gümra bolup gezip ýördüm. Üzüm
ýygyp, kişmiş taýýarlaýardym, her bir zerur işi jaýba-jaý ýerine ýetirýärdim.
Şol arada ýene ýagyşly möwsüm başlady, biz indi has uzak wagtlap öýden çykman
oturmaly boljakdyk. Şonuň üçinem biz öz täze gaýygymyzy örän ygtybarly ýere —
gämiden goş çeken wagtym sal bilen ýüzüp giren duralgajygyma eltdik we ony suw
beýgelen mahaly kenara çykaryp, urgan bilen daňyp goýduk. Onsoň men öz
hyzmatkärime gaýyk sygar ýaly giňlikde we çuňlukda kiçeňräk bir howdanjyk
gazdyrdym. Daşgyn peselensoň, biz howdanyň duralgajyk bilen sepleşýän ýerine
ullakan böwet basdyk-da, deňiz bilen arasyny üzdük. Şondan soň kän wagt
geçmänkä, howdanjyk doly taňkyrap, gurap galdy. Soňra biz ýagyşdan penalamak
üçin gaýygyň üstüni birgiden ýogyn şahalar bilen basyrdyk welin, ol edil bassyrmaly
öý ýaly, örän göwnejaý boldy. Şondan soň biz deňze syýahata çykmak üçin noýabrdekabr aýlaryna garaşyp ugradyk.
Garaşylýan möwsüm ýakynlaşyp ugranda, ygalsyz howa bilen bilelikde meniň
ýüzüşe çykmak baradaky hyýalym hem dolanyp geldi. Onsoň men syýahata her gün
taýýarlyk görmäge başladym. Meniň birinji işim, ýüzüş wagtynda iýip-içer ýaly
birneme azyk-suwluk jemlemek boldy. Ýene birki hepdeden bolsa, howdanyň
böwedini ýazdyryp, gaýygy suwa goýbermäge hyýallanýardym. Men bir gün irden
şol işlere hysyrdanyp ýörkäm, Annany ýanyma çagyrdym-da, pyşdyl gözlemegi
tabşyryp, deňziň kenaryna iberdim. Biz eti hem-de ýumurtgalary üçin hepdede bir
gezek diýen ýaly pyşdyl tutýardyk. Aradan biraz salym geçse-geçendir-dä, bir
görsem, Anna aldyrany bar ýaly ýüzin salyp, howla bakan eňip gelýär. Ol edil
aýaklary ýere galtaşmaýan ýaly, daşky haýatyň üstünden uçup geçdi-de, men heniz
dil ýaryp ýetişmänkäm: «Hojaýyn, hojaýyn! Iş gaýtdy, iş» diýip, ýetişibildiginden
samramaga başlady. Men «Bu nä boluş, Anna?» diýenimde, ol: «Ho taýda, aňyrda,
bir, iki, üç sany gaýyk bar. Bir, iki, üç sany» diýip jogap berdi. Men onuň gepinden
çen urup, alty gaýyk bardyr öýtdüm, ýöne çintgäp soranymda, bary-ýogy üç sany
gaýygyň bardygyna göz ýetirdim. Men: «Bolsa bolupdyr-da, Anna, entek
gorkuberme» diýip, oňa az-kem basalyk berip, arkaýynlaşdyrdym. Emma ol
görgüliniň gorkudan ýaňa halys akyly çaşara gelipdi. Anna özüni aňtap gelendirler,
damagyny çalyp, etini iýerler öýdüp, öler ýaly gorkýardy. O pahyr saňňyl-saňňyl
edip, şeýlebir elden-aýakdan çykyp barýardy welin, men näme alaç etjegimi bilmän,
iki ýaňa garanjakladym. Onsoň başardygymdan ony köşeşdirmäge çalşyp, meniň
janyma-da edil onuňky ýaly howp abanýandygyny, ele düşäýsem, menem
iýjekdiklerini aýdyşdyrdym. «Ýöne — diýip, men täzeden söze başladym. — Anna,
biz olar bilen garpyşmaly bolarys. Sen urşup bilermiň?». Ol: «Men ataryn, ýöne olar
köplük bolup çozarlar» diýip jogap gaýtardy. Men oňa: «Ondan arkaýyn bol. Olaryň
öleni öler, ölmedigi bolsa, tüpeňlerimizden gorkar» diýip, biperwaý äheňde gepledim.
Onsoň eger ony goramakçy bolsam, onda onuňam meni gorap-goramajagyny,
ýanymda bile durup, näme diýsem, gyşarnyksyz berjaý edip-etmejegini biljek
boldum. Ol: «Islän wagtyň men başymy goýmaga taýýardyryn, hojaýyn» diýip jogap
berdi. Onsoň men gitdim-de, içer ýaly rom alyp geldim (şeýlebir aýawly saklapdym
welin, mende henizem eslije rom bardy). Romy başymyza çekenimizden soň, hemişe
356
ýanymyzda göterip ýören iki sany aw tüpeňimizi getirtdim. Tüpeňleri sapançanyň
kiçeňräk güllelerine deňeçer iri seçme bilen okladym. Soňra men dört muşketi alyp,
her birine iki sany gülle bilen bäş sany maýdajyk ok guýdum. Iki sapançamyň her
birine bolsa, iki-ikiden gülle gapladym. Hemişe bolşy ýaly, ullakan gamamy gynsyz
dakyndym. Anna-da paltasyny uzatdym.
Şeýdip, ok-ýaragymy üpjün edenimden soň, men dürbini elime alyp, näme barynyýoguny görmek üçin baýryň ýapgydyna dyrmaşdym. Dürbini bir aýlanymda, kenarda
ýigrimi bir sany ýabany bilen üç sany tussagyň bardygy gözüme ildi. Aňyrrakda
bolsa üç sany gaýyk durdy. Ýabanylaryň bar aladasynyň şol üç sany ýesiri iýip, ýeňiş
meýlisini gurmakdygy mese-mälim görnüp durdy. Hakykatdan-da, olar hemişeki
edähetleri boýunça wagşylarça şagalaň geçirmäge taýýarlanýan bolmalydy. Olar
Annanyň gaçan gezegindäki ýere däl-de, meniň duralgajygymyň ýakynyna, kenaryň
peselip, gür tokaýlygyň deňze abanybrak duran ýerine gelip düşüpdiler. Men ol
äteňetleriň etjek bolýan adamçylyga sygmajak etmişine tüýs aňrym bärik gelip,
Annanyň ýanyna aşak düşdüm-de, kenara gidip, olary gyr-ýapyr etmegi ýüregime
düwendigimi aýtdym. Meniň bilen bile mert durup, söweşip-söweşmejegini ondan
soradym. Bu çaka çenli ol gorkusyndan saplanyp, romuň serhoşlygy bilen az-owlak
ýüreklenen eken. Anna ýyljyraklap, hälki aýdyşy ýaly, öl diýsem, ölmäge
taýýardygyny tekrarlady.
Men şol gahar-gazap bilen, hälki oklan tüpeňlerimi öz aramyzda paýlaşdyrdym. Anna
guşagyna gysdyrar ýaly bir sapança, egnine atar ýaly üç sany tüpeň berdim. Beýleki
sapança bilen üç sany tüpeňem özüm aldym. Şeýlelikde, ikimiz tirkeşip, ýola düşdük.
Men jübime bir çüýşejik rom salyp, Annanyň eline-de däridir seçmeli torbany
tutdurypdym. Oňa yz ýanjagazymda durmagyny we buýruk berýänçäm
gymyldamazlygyny, ok atmazlygyny, garaz, hiç zat etmezligini we ýeke agyz
geplemezligini pugta sargadym. Biz duralgajykdan geçip, görünmän, tokaýyň içi
bilen, olaryň tüpeň atym golaýyna barmak üçin sag tarapa bir mil töweregi böwür
berip ýöräp gitdik. Şol ugur boýunça aňsat gidip biljekdigimize dürbim bilen degredaşy synlap durkam göz ýetiripdim.
Ýöräp barşymyza, köne pikirlerim kelläme gelip başlady welin, men öz niýetimi
goýbolsun etmäge hyýal etdim. Ýabanylaryň sanynyň köpdüginden ýaýdanyp
durmaýardym, sebäp diýseň, ol ýalaňaç, ýaragsyz peläketleri ýeke özümiň paýhynlap
biljegime gözüm ýetikdi. Emma maňa ýamanlyk etmedik, ýamanlyk niýeti hem
bolmadyk ol bigünä adamlaryň üstüne hüjüm etmegimi, elimi gana bulamagymy
talap edýän hiç hili esasyň ýokdugy barada oýlandym. Olaryň wagşy däp-dessurlary
— öz betbagtlygydy. Onsuzam ýabanylaryň bu bolup ýörüşleri Biribaryň olary, bu
ýerdäki beýleki taýpalar bilen bir hatarda, şu zeýilli akmaklyga, bibaş hereketlere
höküm edendiginiň alamatydy. Galyberse-de, Biribar meni ne-hä olaryň bu
etmişlerine kazyçylyk etmäge, ne-de Öz gazabyny olaryň başyndan indermäge borçly
edipdi. Eger Hudaý islän bolsady, onda bu işde Öz gazaply hökümini ýöredip, bu
ýabanylary taýpa bolup edýän etmişleri zerarly heläkçilige duçar ederdi. Ol bolsa
meniň çözjek işim däldi. Emma welin, Annanyň ol adamlar bilen duşmandygyny, iki
taýpanyň uruş ýagdaýyndadygyny göz öňünde tutsaň, onda onuň ýabanylara hüjüm
357
etmegi nähak boljak däldi. Ýöne ol ýagdaý maňa degişli däldi ahyryn. Ýolda
barýarkam kellämde aýlanan şol pikirler maňa şeýlebir täsir etdi welin, kenara baryp,
diňe olaryň ýanynda durasym, wagşy meýlislerine tomaşa edip, şu wagta çenli
bilýänlerimden başga, olaryň işine goşulyşmagymy talap edýän bir ahwalat ýüze
çykmasa, onda Taňrynyň ýüregime guýşuna görä, özümi alyp barasym geliberdi.
Men şol netijä gelip, tokaýa girdim, Anna-da pişik basyşyny edip, yzymdan galman
gelýärdi. Biz tokaýyň içi bilen ýabanylaryň oturan ýerine baryp ýetýänçäk, şeýdip
gitdik. Indi olar bilen biziň aramyzda diňe tokaýyň şojagaz künjegi galypdy. Şol
ýerde men usullyk bilen Annany çagyrdym-da, tokaýyň göni burçundaky ösüp oturan
bir agaja ümläp, şol agaja dyrmaşmagyny we şo taýdan ýabanylaryň näme
edýändiklerini synlap, maňa habar bermegini tabşyrdym. Ol ýüwrüp gitdi-de, derrew
yza dolanyp, agajyň üstünden bar zadyň alaň-açyk görünýändigini, ähli ýabanylaryň
oduň daşyna tegelenişip, bir ýesiriň etini iýip oturandyklaryny aýdyp berdi. Olaryň
beýle ýanragynda eli-aýagy güýlüngi ýene bir ýesiriň ýatandygyny, indi şony
öldürmekçi bolýandyklaryny eşiden mahalym, meniň bar ganym depäme urdy. Anna
aýtmyşlaýyn, ikinji ýesir onuň taýpadaşy däl-de, eýsem, gaýyk bilen olaryň ýurduna
gelen ak sakgally adamlaryň biri eken. Ak sakgally adam baradaky habar meni hut
serpmeden gaýdan ýaly etdi. Men hasanaklap, hälki agajyň ýanyna bardym-da, elime
dürbimi alyp, kenara göz aýladym. Hakykatdan-da, ýerde eli-aýagy ýeken ýa-da şoňa
meňzeş örülen gamyş bilen pugta daňylgy ýatan adamyň ýewropalydygy
eginbaşyndan hem äşgär görnüp durdy.
Ol ýerde ýene-de bir agaç bardy, onuň aňyrsynda bolsa, ýabanylara şol duran
ýerimden elli ýard töweregi golaýda bir topbak agaç ösüp otyrdy. Ýabanylara
görünmän, şol topbak agaçlara bakan öňe süýşsem, onda olara ok atym aralygyň
ýarysyna çenli ýakynlaşyp biljekdigimi gördüm. Biçak gahar-gazaba münende
bolsam, men özüme basalyk berdim. Ýigrimi ädim çemesi yza gaýdyp, beýleki agaja
çenli aralygy tutuşlygyna ýapyp duran gyrymsy agaçlaryň arka tarapyna geçdim. Şol
ýerdäki bir tümmejige bukdaklap mündüm welin, segsen yard aradaşlykdan olary
doly gördüm.
Indi men ýekeje pursady hem ýitirmeli däldim, sebäbi ol elhenç mahluklaryň on
dokuz sanysy bir-birlerine gyslyşyp otyrdy. Olar dek ýaňyja beýleki iki sany
ýabanyny biçäre hristian bendäniň damagyny çalyp, etini bölekläp, oduň başyna
getirmäge iberen ekenler. Ol iki ýabany eýýäm eglip, ýerde ýatan adamyň
aýaklaryndaky ýüpi çözüp durdy. Men Anna tarap öwrülip, «Hany, Anna, meniň
aýdyşym ýaly et» diýdim. Anna buýruga taýýardygyny aýtdy. «Onda şeýle, Anna! —
diýip, men sözümiň üstüni ýetirdim. — Men näme etsem, senem şony et». Onsoň
men bir muşket bilen aw tüpeňini ýerde goýdum, Anna hem şony gaýtalady. Men
beýleki muşketi ýabany wagşylara nyşanalap, Anna-da şeýtmegi buýurdym. Soňra
onuň taýýar bolup-bolmandygyny soradym. Ol «Taýýar» diýensoň, men «Olara tarap
ot aç» diýdim-de, şol pursadyň özünde mäşäni gysdym.
Anna menden has gowy nyşanalan eken, ol öz atan tarapynda iki ýabanyny öldürip,
üçüsinem ýaralady. Men bolsam, birini öldürip, ikisini ýaraladym. Ýabanylaryň
nähili elhenç aljyraňňylyga düşendigini göz öňüne bir getirip görüň. Seçmelerden
358
aman sypan ýabanylaryň barysy gürre ördi-de, ajal okunyň nireden ýagýandygyny
aňşyrman, birbada nirä seredip, nirä gaçjakdyklaryny bilmän saklandylar. Öňden
tabşyryşym ýaly, Annanyň bir gözi mendedi. Onsoň men birinji atyşdan soň, muşketi
bir gyra okladym-da, ýerde ýatan aw tüpeňini garbap aldym. Anna-da meniň
hereketimi gaýtalady. Tüpeňimiň gulagyny gaýtaryp, çenänimi gördi-de, olam şony
etdi. Men: «Anna, taýýarmyň?» diýenimde, ol «Hawa» diýip jogap berdi. Menem:
«At onda, Allanyň haky üçin!» diýip gygyragada, äm-säm bolşup duran peläketleriň
üýşmegine bakan tüpeňimi çenäp, gümpüldedip goýberdim. Anna-da şeýtdi. Bu
gezek tüpeňlerimiz iri seçmeler ýa-da uşajyk sapança oklary bilen oklanylgy
bolansoň, ýabanylaryň diňe ikisini ýere serreltdi. Olaryň galany bolsa, ýaralanyp,
dälirän ýaly uwlaşyp-eňreşip, dumly-duşa ökjäni göterdi. Adamhorlaryň käbirleri
biçak agyr ýaralanan eken. Uzak gitmän, olaryň ýene üçüsi çalajan halda ýere
ýazyldy.
Men elimdäki tüpeňi ýerde goýdum-da, entek doly duran muşketi elime alyp: «Anna,
indi yzyma düş» diýdim. Anna meniň buýrugymy batyrgaýlyk bilen ýerine ýetirdi.
Onsoň men tokaýdan açyklyga atylyp çykdym. Anna-da söbügimi sydyrdyp gelýärdi.
Olaryň meni görendigini saýgaran badyma, men bogazyma sygdygyndan gygyrdym,
Anna-da şeýtmegi buýurdym. Men güýjümde baryny edip, kenara tarap ylgamaga
başladym. Tüpeňimiň agramy badymy haýallatsa-da, göni biçäre ýesiriň ýanyna
okduryldym. Aýdyşym ýaly, ýesir bende ýabanylaryň ody bilen deňziň arasyndaky
çägesöw ýerde guma bulaşyp ýatyrdy. Onuň damagyny çaljak bolup duran iki gassap
bolsa, ilkinji atyşymyzdan gorkularyna, ony taşlap, deňze bakan ýazzyny beren
ekenler. Olar eýýäm gaýyklaryň birine böküp münüp, küreklemek bilen
berbaşagaýdylar. Olaryň gaýygyna ýene üç sany ülpetleri hem atlanyp ýetişen eken.
Men Anna tarap öwrüldim-de, öňe ylgap, olary atmagy buýurdym. Ol maňa derrew
düşündi-de, nyşana ýakynlaşmak üçin, kyrk ýard çemesi ylgap gitdi-de,
gaýykdakylary atdy. Gaçgaklaryň barysy gaýygyň içinde terslin-oňlyn serrelensoň,
men olaryň hemmesi ölendir diýip çakladym. Emma ýabanylaryň iki sanysy derrew
dikeldi. Şeýle-de bolsa, Anna olaryň ikisini öldürip, birini ýaralan eken. Ýaraly
ýabany gaýygyň içinde, edil ölen ýaly, galyp bilmän ýatyrdy.
Anna gaçgaklar bilen başagaý bolup ýören wagty, men pyçagymy çykardym-da,
biçäre ýesiriň ýüplerini kesişdirip, elini-aýagyny boşatdym. Onsoň ony ýerinden
turuzyp, portu-galça gepläp, onuň kimdigini soradym. Ol latynçalap «Christianus»
diýdi. Ysgynsyzlykdan ýaňa onuň ne aýak üstünde durmaga, ne-de geplemäge
rowgaty bardy. Men jübimdäki romly çüýşäni çykaryp, oňa berdim-de, içmegi
ümledim. Ol romy içdi, hödür eden bir bölek çöregimden tamşandy. Soňra ondan
haýsy millete degişlidigini soradym. Ol «ispan» diýip jogap gaýtardy. Ýesir ispan azowlak demini dürsäninden soň, her hili el hereketleri bilen ümläp, özüni halas
edendigim üçin örän minnetdardygyny düşündirdi. Men başardygymdan ispançalap:
«Senýor — diýip, söze başladym — Biz soň gürleşeris. Şu wagt biz uruşmaly. Eger
ysgyn-mydaryňyz galan bolsa, şu sapança bilen gamany alyň-da, derrew hüjüme
geçiň». Ol ýaraglary minnetdarlyk bilen kabul edip aldy we eli ýaraglara galtaşan
dessine, hamana diýersiň, olar oňa täze güýç-kuwwat beren ýaly, gazap bilen öz
359
ganhorlarynyň üstüne okduryldy. Ispan ýüzüniň ugruna iki sany ýabanyny kerçäp
taşlady. Dogrusy, görgüli ýabanylar näme bolup geçýändigine düşünip bilmän, tüpeň
seslerinden haýygyp, gorky hem-de aljyraňňylyk zerarly, ýerde süýnüşip ýatyrdylar.
Olarda ne-hä gaçyp gutulmaga, ne-de okdan goranmaga mydar bardy. Annanyň
gaýykda atan bäş ýabanysynyň hem ýagdaýy şeýledi. Olaryň üçüsi ok zerarly
ýykylan bolsa, beýleki ikisi gorkudan aşak ýapyrylypdy.
Men elimdäki tüpeňi heniz hem atman saklap durdum. Sapançam bilen gamamy
ispana beremsoň, elim taýýar tüpeňli duranymy kem görmändim. Onsoň men Annany
ýanyma çagyrdym-da, ilkibaşda ok atan ýerimizdäki agaçlyga gidip, okdan boşan
tüpeňlerimizi alyp gaýtmagyny tabşyrdym. Anna salymyny bermän ýaraglary äkeldi.
Men öz muşketimi onuň eline berip, çök düşdüm-de, beýleki tüpeňleri oklamaga
durdum. Onsoň ispana-da, Anna-da eger tüpeň gerek bolsa, maňa ýüz tutmalydygyny
duýdurdym. Men tüpeňleri oklap durkam, ispan ýabanylaryň biri bilen gazaply
tutluşyga girdi. Ýabanynyň elinde ullakan tagta gylyç bardy. Eger men halas etmedik
bolsam, şol gylyç ispan ýesiriň janyny almalydy. Ysgynsyzdygyna garamazdan, bijaý
edermen, batyrgaý adamdygy görnüp duran ispan öz garşydaşy bilen birsellem
gidişdi we ony kellesiniň iki ýerinden erbet ýaralady. Emma ýabany adam hem
gaýduwsyz, gujurly ýigit bolup çykdy. Ol mejalsyz ispanyň üstüne özüni oklap, ony
ýere ýazdy-da, meniň gamamy onuň elinden gaňryp almaga çemelendi. Şonda men
ylgap kömege baryp ýetişýänçäm, ispan paýhasly pikirlenip, gamany goýberdi-de,
guşagyndaky sapançany sogrup, ýabanynyň böwründen çenäp, mäşäni gysdy.
Ýabany ýigidiň şol ýerde takga jany çykdy.
Şol iki arada, özbaşyna galan Anna tüpeňini taşlap, eli paltaly, gaçyp barýan
ýabanylary kowalap barşyna, ilkibaşda ýaralanyp ýere ýykylan üç ýabanyny we
ondan başga-da duş gelen ýabanynyň läşini ýere serdi. Ispan bolsa meniň ýanyma
gelip, tüpeň sorady-da, eline beren aw tüpeňim bilen iki ýabanynyň yzyndan
kowalap, olaryň ikisinem ýaralady. Emma ol ylgap bilmänsoň, ýaralylar tokaýa
siňdiler. Muny gören Anna olaryň yzyndan okdurylyp, birini öldürdi. Ýöne beýleki
ýabany Annadan çakgan bolup çykdy we ýaralanandygyna garamazdan, özüni deňze
urdy, gaýykly uzaklaşyp barýan iki taýpadaşynyň yzyndan ýüzüp ugrady. Aslynda,
gaýykda ýene bir ýaraly bardy, ýöne welin, biz onuň ölenini-ölmänini bilip bilmedik.
Şeýlelikde, ýigrimi bir ýabanydan diňe şol gaýykdakylar gaçyp gutuldy. Bu
garpyşygyň netijesi şeýle boldy: agajyň ýanynda durup atanymyzda üç sany öli; ikinji
atyşda ikisi, Annanyň gaýykda öldüreni iki sany; ilkibaşda ýaralananlardan Annanyň
öldürenleri iki; Annanyň tokaýda öldüreni bir, ispanyň öldüreni üç, eýlede-beýlede
ýaralanyp ýa-da Annanyň eline düşüp ölen dört; gaýykly gaçanlar dört, emma olaryň
biri ýaralanypdy, onuň ölen bolmagam ahmal. Jemi 21 adam.
Gaýykdakylar ok ýeter aralykdan daşlaşjak bolup, jan edip kürekleýärdiler. Anna
olaryň yzyndan iküç sapar tüpeň atan hem bolsa, gaçgaklaryň hiç birine ok degendir
öýtmedim. Anna beýleki gaýyklaryň birini alyp, olaryň yzyndan kowmaga meni
yrjak boldy. Dogrusy, bolan wakany öz obalaryna ýetirerler öýdüp, menem olaryň
gaçyp gitmeginden howatyr edýärdim. Olaryň iküç ýüz gaýykly dolanyp gelip,
bizden üstün çykmagy ahmaldy. Onsoň men olary deňizde kowalamaga razy boldum-
360
da, kenarda eýesiz duran gaýyklara tarap eňdim. Olaryň birine böküp mündüm-de,
Annany hem çagyrdym. Birdenem, gaýygyň içinde ýene bir görgüliniň eli-aýagy
daňylgy ýatandygyna gözüm düşüp, örän haýran galdym. Edil ispan ýaly, onuň hem
damagyny çalmak üçin, güýlüp taşlanlar bolarly. Ol bende gaýygyň erňeginden daştöwerege ser salyp bilmänsoň, näme bolup geçýänine düşünmän, gorkudan ýaňa ölere
gelen eken. Şeýlebir pugta daňlanlygy hem-de uzak wagt ýatanlygy sebäpli, onuň
çala jany bardy.
Men haýal etmän, onuň towlam-towlam bolup duran ýüplerini kesişdirip, ýerinden
turuzjak boldum. Emma ol gepläbem, dik durubam bilmänsoň, naýynjar halda iňledi.