Къарачай-малкъар халкъ жомакъла - Экинчи тому - 55

аягъы басмагъанды. Сен къайдан
чыкъдынг? – деп соргъандыла къартла.
Жаш хапарын айтханды. Алайда къартла
жашны арлакъда кёлге алып баргъандыла.
Къартланы бири былай сызгъыргъанлай,
бир алтын жерли, алтын керекли ат
келгенди. Къанжыгъасында эки алтын
сыбызгъы, эки алтын бичакъ бла темир
кюбе да тагъылып.
Къартла ол сыбызгъыланы алып
сокъгъанлай, кёлню жагъасында
къамишден минг чакълы къой, аллай бир
да эчки, алларында да акъ къочхар
чыкъгъандыла.
Алтынкекел аланы сюрюп кетерге
башлагъанды. Алай а къартла:
– Сен аланы сюрюп элталлыкъ тюйюлсе.
Акъ къочхаргъа къошулгъан мал андан
айырылмайды. Бизге юйге кел да, солу,
сора бир оноу этербиз, – дегендиле.
Была, къая ичинде темир эшикни ачып,
къая тешик бла жюз аршын чакълы барып,
бир омакъ жасалгъан юйге чыкъгъандыла.
Жаш, къараса – мазаллы тепсиле
ашарыкъдан-ичерикден толу. Кеси кесини
кёзюне ийнанмай, жаш бек
сейирсиннгенди. Къоркъаракъ да болуп,
былайдан сау-эсен чыгъалгъа эдим деп,
сагъышланнганды.
– Аша, ич. Сора сени ишлеринги оноуун
этербиз, – дегендиле къартла.
Ашап-ичип бошагъандан сора, къартла
былай айтхандыла:
– Жаш, къоркъмай, къажыкъмай, бизге
келгенинг – насыбынг. Болушайыкъ
санга. Сен тюшюнгде кёрюучю къызны
хапары былайды: ол ханны жангыз къызы
Мадинады. Кюн батхан жаны табаракъ
барып, анда жашайды. Аны бир патчахны
къарындашындан туугъан жашха –
тау артында бийге берирге сёз тауусуп,
къол тутушхандыла. Алай а къыз да, сени
тюшюнде кёргенди да, сюйгенди. Хан
санга аны ал да, бар деп къоярыкъ
тюйюлдю. Бу акъ атха мин да, ауузунгдан
сёз чыгъармагъанлай, барып тур. Ат кеси
сёлешип башлар, керек болса. Атдан
алгъа сёлешсенг, атып кетерикди. Ат
тохтаса, тюш да, бу сыбызгъыны сокъ. Бу
кюбени кийсенг, тюрленип, ким да
къоркъурча сыфатха кирликсе. Алай бла,
кесинги сакъларгъа тынч боллукъду.
Эрлай атха мин да, былайдан кет, – деп,
женгил ашырып жибергендиле.
Алай бла, малларын да къоюп, жаш, юйюне
барып, ёлмесем, бир айдан келирме деп,
эки эгерни да биргесине алып, атланып
кетгенди.
Ол баргъаны бла барып, талай ёзенледен,
жерледен ётюп, чегет талада къара сууну
къатында тохтагъанды ат. Алтынкекел
атдан тюшгенди, атын отларгъа бошлап,
кеси таянып, жукълап къалгъанды.
Бир заманда дауурдан уянып, къараса –
итле жюз атлыны алларын алып тура –
жашха жууукъ иймей.
Жаш секирип ёрге тургъанлай, аны
сыфатындан – эр кишилигинден къоркъуп,
атлыла ызларына къачхандыла. Къачып
барып, тёрт ат жегилген фаэтонну
къатында тохтап, аны ичинде олтургъан
къызлагъа хапар айтхандыла.
Фаэтонну ичинде олтургъан, юч къыз
нёгери бла, ханны къызы болгъанды. Ол
атлылагъа урушханды:
– Не эриши, не палах эсе да, жюз адам бир
адамдан къоркъуп къачасыз! – деп, айып
этгенди.
Кеси да биргелерине къошулуп, эки къыз
да этеклерин кётюрюп, Алтынкекелге
жууукъ келгендиле.
Келип, бетине къарагъанлай, аны
эришилигинден къоркъуп, къыз,
абын-сюрюн эте, ызына айланып
къачханды. Нёгерлери да ызындан
юрюлгендиле.
Аллай бир заманны тюшюнде кёрюп,
таралып тургъан къызын билмей
тургъанлайына тюнюнде кёрюп
къойгъанында, жаш сейир болгъанды.
Сора, эс жыйып, аны нек къоркъгъанын да
ангылап, эрлай сыбызгъысын сермеп алып,
согъуп башлагъанды, жюз тюрлю тарала.
Аны сейир жырлап, сыбызгъыны алай
сейирлик сокъгъаны ханны къызы бла аны
нёгерлерин сейирсиндиргенди. Ала,
тохтап, анга тынгылап тургъандыла.
Сейирсинип, кёкге къарасала – кёкде
къушла, жерге къарасала – тёгерекде
жан-жаныуар тохтап, бары да жашха
тынгылап тура эдиле. Жаш а кесини
къызгъа сюймеклигини юсюнден
жырлагъанды, анга къалай таралгъанын
айтып, сокъгъанды сыбызгъысын. Бу
къызгъа термилгени жолгъа чыгъарып,
бери сюрюп келгенин айтып, сокъгъанды.
Анга сейирсинип тынгылагъанды къыз.
«Бу эриши адам кёзюме къарап, бу сейир
сёзлени айталмаз эди, алай бош адам
болса», – деп, кёлюне алай келгенди
къызны. Сора, къоркъгъаны да,
титирегени да бираз сел болуп, ханны
къызы жашха жууукъ келгенди.
– Жаш, сени ханны къызына айтханларынг
кечиллик сёзле тюйюлдюле. Алай болса
да, сыбызгъынгы манга бер да, хапарынг
атама жетгинчи, къора, мен сени кечеме,
– дегенди.
Жаш да жырлап жууап бергенди,
сыбызгъыдан эсе, санга жанымы алгъа
берликме деп. Дагъыда жаш былай деп
тилегенди:
– Мен, хапарым сени атанга жетеди деп,
къоркъмайма. Эркинлик бер, ариу къыз,
сизни биргегизге барып, къызын
тилегеними ханнга кесим ауузум бла
айтайым. Кёре болурса, мени сыбызгъым
манга, адам угъай, къанатлыланы,
жаныуарланы къаратады. Эришилигим ючюн
а, мени не терслигим барды?!
Эришини-ариуну да Аллах кеси жаратады!
–
дегенди.
Къыз сагъыш этгенди. «Бу эриши адамгъа
бу сейир фахму берилгенине къара. Хар
сёзю, сокъгъаны жюрегинги эритип
барады. Элтейим атама. Ёмюрде бир
адамгъа тиши ышармагъан атамы кёзю бир
ачылыр, мынга тынгыласа». Алай бла, къыз
жашха биргесине тебирерге эркинлик
бергенди.
Секирип тулпарына минип, кетгенди жаш
биргелерине.
Атланы къара терлетип, ханны къаласына
келгендиле. Къаланы сакълап тургъан
аскерни таматасы жашны къалагъа иерге
унамагъанды:
– Эй, бу эриши затны къайдан табып
келесиз? Муну тюрсюню, тап, мени да
къоркъутады, – дегенди.
Алайда ханны къызы, келгенди да, аскер
башчыгъа бу эриши жашны сейирлик
сыбызгъычы болгъанын, муну, ханны кёзюн
ачаргъа деп, иш этип, алып келгенин
айтханды.
Алайда хапар ханнга жетгенди да, хан
жашха: «Келип, сыбызгъы сокъсун!» – деп
буюргъанды.
– Угъай, – дегенди жаш. – Мен ханнга
къонакъма. Къонакъны эм алгъа ашатып,
ичирип, сыйлап, артдан ишни юсюнден
сёлешедиле. Хан ол адетни бузмасын.
Дагъыда айтырым: эки эгерим, атым эмда
кесим – бизни кече бир бирибизден
айырмасынла. Тамбла уа хан, битеу элин,
жамауатын жыйсын да, сыбызгъы да
согъарма, нек келгеними да айтырма.
Алай тюйюл эсе, башха къонакъбай излей
кетерикме.
Жашны жууабы ханны сейирсиндиргенди.
Алай болса да: «Кетмесин къонакъ, ол
айтханча болсун, къонакъгъа иги
къарагъыз, къалай десе, алай этигиз», –
деп буюргъанды жумушчуларына.
Эрттенбласында, жаш айтханча, хан
эллеринден битеу адамларын
жыйдыргъанды. Къонакъны эришилигинден
къоркъуп, адамла артха
ыхтырылгъандыла.
Бийигирек жерге чыгъып, жаш
сыбызгъысын согъуп башлагъанды.
Жаш алай согъуп башлагъанлай, ол асыры
ариу сокъгъандан, адамланы жюрек
къыллары титирегенди, бутлары
къыйылып, кими жиляй, кими сир сюелип,
тынгылай, дунияларын унутхандыла.
Бир заманда эс жыйып къарасала, кёкню
къаралтып, анда къушла къалкъап,
тынгылап тура эдиле. Жан-жаныуар,
тул-туман болуп, жыйылып, жоппу-жоппу
болуп, басынып, сир къатып тынгылай
эдиле.
Жаш, арып, сокъгъанын тохтатханды.
Олсагъатдан кёкде къушла чачылып, кёк
ачылып, кюн тийгенди. Жаныуарла
чачылып, жер кенгергенди.
Адамла уа, жашны тёгерегине басынып:
– Энтта сокъ, шо, бир кесекчик сокъ! –
деп къадалгъандыла.
Алагъа къошулуп, хан да тилегенди.
Алайда жаш, сыбызгъысын жангыдан
согъуп, ханны къызын тилей келгенин
айтханды.
Хан ачыуланнганды.
– Хар айлана келген садакъачы ханны
къызын тилеп тебиресе, ханда не сый
къаллыкъды! – деп, чамланнганды. – Бу
эришини, сюрюп, къала тёгерегинден
къыстагъыз, адамланы да чачыгъыз! – деп
буйрукъ бергенди.
Ханны атлы аскери жыйылгъан халкъны
алайдан сюрюп къыстагъанды. Жашны уа,
къыстар мурат бла, къатына
келгенлеринде, ол, къылычын суууруп
алып, юслерине учханды. Ала
къачхандыла, кау-куу болгъандыла.
Аны кёрюп, хан, жашха атлыла чапдырып,
чакъыртханды.
– Кеч, къонакъ, айыплы болдукъ. Жашла
кесиликлери бла камсыклыкъ этгендиле.
Сен мени сыйлы къонагъымса. Санга
тийишли къонакъбай болмай, мадарым
жокъду, – деп, жашны къонакъ юйге
элтдиргенди.
Жарыкъ болуп, хан кеси биргесине
олтуруп, жашха тюрлю-тюрлю ашарыкъла,
уча, ичгиле келтиргендиле.
Атына жаны тынмай, Алтынкекел,
ашап-ичип башларны аллы бла, тышына
чыгъып, анга къараргъа баргъанды.
Барса, адам тил бла сёлешип, аты былай
айтханды:
– Аллынга келген къошундан чагъыр
ичме: ёлюр от къуйгъандыла. Ханны тюлкю
тилине ийнанма, ол, сени ёлтюрюр ючюн,
ариу айта турады. Белингден къылычынгы
тешме – хан тулпарларын санга
юсгюрлюкдю. Сакъ бол! Къызны алсанг,
элинге къайтып кет, мында къалма.
Алтынкекел ызына киргенди. Хан, аны
кесини къатына олтуртуп, кукаланып,
тюлкю тил бла ариу сёлешгенди. Жашны
аллына уча, чагъыр, тюрлю-тюрлю
ашарыкъла салгъандыла. Алай а
Алтынкекел, аллында чагъырдан ичген
кибик этсе да, ичмегенди.
Хан, къонагъыны ёлюрюне ашыгъып, анга
жютю-жютю къарап, къайгъы этерге
къалгъанды. Сора, болмагъанында,
Алтынкекелни жукъларгъа ашырып,
ызындан жети тулпар жашын жибергенди,
къонакъдан бошаргъа, сыбызгъысын да
ханнга келтирирге буюруп.
Ханны тулпарлары жашха, келип, жууукъ
олтуруп, къаугъа чыгъаргъандыла да,
Алтынкекелге мыллык атхандыла. Аланы
алай кёргенлей, Алтынкекел, эрлай
эшикни къадауун салгъанды да, тышындан
кишини жибермей, ичиндегилени
топулдатханды, ханны тулпарларын, ёрге
къопмазча, ахшы ууадых этгенди да
атханды.
Сора эшикге чартлап чыкъгъанды да,
секирип атына минип, мынга чабышхан
аскерни къыйырындан киргенди.
Эки эгери талап, аты ёшюню бла уруп,
жыгъып, теплеп, кеси къылычын ойнатып,
къадар адамны шындык этгендиле.
Аскерни къалгъаны башы къалгъан жанына
къачып, кау-куу болгъанды, кёбюсю
чегетге сингип кетгендиле.
Жаш да, юсюн-башын къан-къун этген кибик
этип, ханны сынар ючюн, барып, тюрмени
ачып, ары жыйылып тургъан адамланы
бошлап, барып кеси ары кирип, жатханды.
Эрттенбласында хан, келип, къараса –
сыфатындан адам къоркъгъан тулпар
къонакъ, болгъаны къан жугъу болуп,
тюрмеге атылып тура.
Хан къууанч тыпырлы болгъанды.
Керпесленип, элин, аскерин жыйгъанды.
Мазаллы шынкъарт от жакъдырып,
башкесерлерине:
– Жашны, бери келтирип, отха атыгъыз.
Сыбызгъысын да бери беригиз. Кёп
аскерими къырды, кёп ачыу этди, энди
кюйсюн да, бир тынч жукъларма! – деп
буюргъанды.
Ханны башкесерлери жашны сюйреп
келгендиле. Кётюрюп, жана тургъан отха
быргъай башлагъанлай, Алтынкекел,
силкинип, аланы къолларындан
ычхыннганды да, тутуп-тутуп ханны
башкесерлерин отха быргъагъанды.
Сермеп къылычын суууруп алып, ханны
аскерине мыллык атханды.
Олсагъатдан хан да, аскер таматалары
да, къачып барып, къалада букъгъандыла,
аскерле уа, кау-куу болуп, къачхандыла.
Жыйылгъан халкъ олсагъатдан алайдан
думп болгъанды.
Алай бла, жолу болмагъанын кёргенинде,
хан дунияны къалтыратхан эриши
къонагъына кеси салып келгенди.
– Жаш, не керекли болуп келгенсе бери?
Къызымдан башха, не сюе эсенг да, ал да
кет! – дегенди хан.
– Башха жугъунг керек тюйюлдю, –
дегенди Алтынкекел. – Жангыз тилегими
бер.
– Да къалай берейим санга, тау арты
бийге берирге сёз тауусуп турама сора!
Сёзюмю бузсам, ол бизге игилик этмез, –
дегенди хан.
– Сен къызынгы анга кеси ыразы болмай
тургъанлай бере айланаса. Этгенинг тюз
тюйюлдю. Тау арты бий санга жукъ айтама
десе, мен унамазма, – дегенди
тюрсюнюнден адам къоркъгъан эриши
къонакъ.
Хан сейирсиннгенди.
– Да къызым санга алай ыразы болуп
къаллыгъын къайдан билесе? –
дегенди.
– Билеме, – дегенди эриши. – Ийнанмай
эсенг, шагъатха битеу элинги жый да,
аланы алларында сор. Угъай десе, мен
ариулукъ бла кетип къалырма. Хо десе уа,
сен да угъай демезсе. Ансы сен адамны не
керти адамлыгъын, не керти сыфатын
таныргъа излегенча кёрюнмейсе, кесинг
да къонакъгъа къолай къонакъбай
болалмагъанча кёрюнесе, – дегенди
Алтынкекел.
Алайгъа келишгендиле да, экинчи
кюнюнде хан битеу элни жыйгъанды.
Жашны, къызны да келтирип, битеу элни
шагъат эте, хан къызына былай
соргъанды:
– Къызым, ол бийге да ыразы тюйюл эдинг.
Кесинг билесе, бу адам да сени ючюн
келип турады. Мынга уа ыразымыса?
Атасы, бу къоркъуулу сыфаты болгъан
адамны жангыз къызына тенг кёрюп, элни
аллында алай соргъанына сейир-тамаша
болуп, къызы ол эриши адамгъа
къоркъа-къоркъа къарагъанды. Къараса
уа, аллайгъа къарасын, – жаш, эрлай
адамны эриши къапха кийирген абасын
тешип, бир жанына силдегенди да, –
къызны аллында ёмюр дунияда адам
баласыны кёзю кёрмеген бир ариу жан,
бир сейирлик алтынкекел жаш болуп, кюн
тийгенча, ышара тура эди. Къыз да аны
олсагъатдан таныгъанды – ол къыз
тюшюнде кёрюучю жаш эди.
Алайда къыз да, хан да, халкъ да эс
ташлагъандыла, ауузларына сёз тюшмей,
жунчугъандыла.
– Эй, сен а мени не бек хыликкя этдинг,
не бек уялтдынг! Элинг, журтунг –
белгисиз, къолунг – къуру, бир жалан
адам. Алай болса да, сен айтханча
болсун. Сора бийге уа жууабынгы кесинг
берирсе, – дегенди хан.
Къыз да, жаш да, халкъ да
къууаннгандыла.
Алай бла, алайда окъуна некях
этгендиле, той-оюн, ашау-ичиу, тепсеу
башланнганды.
Алтынкекел ханнга болушлукъчу,
таянчакъ киеу болгъанды. Юйюн-элин да
унутханды. Аны кючю, жигитлиги, акъылы
ол тёгерекге хапар болуп жайылгъанды
да, ол ханнга ёшюн урургъа кюрешгенле
тохтагъандыла. Алай а аны барындан да
ол бийни хапары жокъ эди. Хан
ханлыгъында ишни кёбюсюнде
Алтынкекелге къоя башлагъанды. Бир
жолда уа Алтынкекел ханны жерин-сууун
кёре кетгенди.
Ол кетгеннге къарап тургъанча, келинни
элтирге, уллу аскери бла, ол патчахны
къарындашы Тенгиз бий деген келгенди
да къалгъанды. Хан къоркъгъанды, сора
бийге, ариу айтып, мал, мюлк берейим,
къызымы башха жаш, мен ыразы болмай
тургъанлай, кюч бла алгъанды дегенди.
Болса да аны къызсыз ашыралмагъанды.
– Он эрге барса да, келиними алмай
кетерик тюйюлме. Угъай дей эсенг,
сюнгюле даулашсынла! – дегенди да
тохтагъанды Тенгиз бий.
Хан амалсызгъа къалгъанды.
Алтынкекелни юйде болмагъанына
ёкюннгенди. Алай а, не эди мадары, ол бий
Мадинаны алгъанды да кетгенди.
Бир заманда Алтынкекел, къайтып
келгенди да, эшитгенди хапарны.
Тулпарына минип, эки эгерин да алып,
эриши къабын да кийип, олсагъатлай
хайда сюргенди бийни аскерини ызындан.
Жетгенди да, аскерни артындан кирип,
къылычын ары бла бери сермеп
башлагъанды. Тенгиз бийни махталгъан
аскерчилери, къоркъуп, кау-куу болуп,
чачылып, къачып, чегетге кирип, анда
букъгъандыла. Ол залим бий да бир
къауум адамы бла къачып кетгенди.
Алтынкекел юй бийчесин алып къайтханды
ханны къаласына.
Талай замандан хан ёлгенди. Ханлыкъ
Алтынкекелге къалгъанды. Алтынкекел,
сюйген – мал тутугъуз, сюйген – жер
сюрюгюз, урунугъуз деп, адамлагъа
сюйгенлерича урунуп жашаргъа эркинлик
бергенди. Ханлыкъ кюнден-кюннге
байыгъып, адамла байдан-бай, игиден-иги
жашай башлагъандыла. Ханнга да жашчыкъ
туууп, къууанчы уллу болгъанды.
Кюнлени бир кюнюнде адам солуялмаз бир
иссилик келгенди. Суула къуруп,
бахчала-сабанла кюйюп, мал, адам да
къырылып тебирегендиле. Къыйынлыкъ
келгенди.
Алтынкекелни ариу юй бийчеси да,
жашчыгъы да ёлгендиле. Алтынкекел хан
жилягъанды, таралгъанды. Экисин да
басдырып, хар кюн сайын барып,
къабырларына къапланып жиляп, таралып
тургъанды. «Атым: «Къызны алсанг,
элинге къайтып кет», – деген эди. Ол
айтханны этмедим, хан болама деп, бу
кюннге къалдым!..» – деп ёкюннгенди,
таралгъанды.
Алай бла, ол да ханлыкъ борчун къоя,
заман бара, кёп кюнле, айла озгъандыла,
жылла кетгендиле.
Бир жолда, Алтынкекел, биягъынлай,
къабыргъа къапланып тургъанлай, келип,
тулпар аты, юсюне сюелип, былай
айтханды:
– Алтынкекел, болгъанды сарнагъанынг,
таралгъанынг! Энди санга былай этип
тургъандан, заран болмаса, хайыр
жокъду. Атангы-анангы жокъла. Ары дери
уа, сени жюрек жарангы сау этерик тау
артында бир бийче барды да, анга бар!
Жаш, ханлыкъ этген элине къайтып келип,
саламлашханды да, тулпарына да минип,
жолгъа чыкъгъанды. Ол, адамгъа уллу кюч
берген, эриши этген абасын да къаплап,
Къара тенгизни жагъасы бла келе
тургъанлай, бир талай кеме жагъада
тохтап, уллу аскер да къумгъа жайылып,
солуй тургъанларын кёргенди. Сора, алай
аланы туураларында атдан тюшюп,
ауузланып, солургъа таяннганды.
Алай болса да, биягъынлай, къыйынлыкъ
жюрегин кемирип тургъан болмаса, эсин
башха затха буралмагъанды, кеси кесин
жапсаралмагъанды. Биягъы сыбызгъысын
согъуп, таралып башлагъанды.
Алтынкекелни мудах кюйлерин эшитип,
аскерчиле, аскер таматала, алайда
жюрюген адамла сейирсиннгендиле.
Кёкде – къанатлыла, жерде жан-жаныуар
тохтап тынгылагъандыла, басынып келип,
жоппу-жоппу болуп, дуппур-дуппурдан
къарай.
Сыбызгъычы сылыт болуп тохтагъанында,
къанатлы, жаныуар болгъан
чачылгъандыла. Ол аскерни таматасы уа,
келип, тилегенди:
– Жаш, дунияда не сюйсенг, аны берейим,
бу сыбызгъынгы манга бер.
– Угъай, – деп, жаш унамагъанды.– Мени
кюйдюрюп баргъан бушуууму сериуюн
этиучю жангыз буду. Бераллыкъ тюйюлме.
– Айлана келген бир садакъачы, бу Аллах
сюймей жаратхан сыфатсыз, тау артындан
келген аскер таматагъа бир къаура
кесекни бералмай эсе, таякъны уллусун
сынаргъа ыразы болур, эшта, – деп
чамланнганды аскер тамата.– Хайда,
муну иегилерин бир саначыгъыз! – деп,
аскерчилерине жашны ууатыргъа буйрукъ
бергенди.
– Санаргъа талпый эсегиз, санар зат
бусагъатдан кесигизде окъуна
табылырча этейим. Къылычым тот болмай
тура эсе, бир кёрейим алгъы бурун! –
деп, Алтынкекел, керилип, къылычы бла
бир мазаллы сослан ташны сермегенди.
Таш юч-тёрт адамны къулачы жетмезлик
чий бишлакъ кибик, сынып, бир уллу таш
тилкем бир жанына дыгъырдап тюшгенди.
Аны кёргенлей, аскерчиле да, аскер
тамата да симсирегендиле.
– Айыплы болдум, кеч, – дегенди аскер
тамата.
– Кёп адамгъа таматалыкъ этген тамата
кесини жангыз тилине да таматалыкъ
эталса, ушагъыулу эди. Мен да, сыфатсыз,
сыфатлы эсем да, Аллах жаратхан бир жан,
сыфатым ючюн сени аллынгда нек терс
кёрюндюм? – деп, тюрсюнюнден адам
къоркъгъан эриши жаш сермеп юсюнден
абасын тешгенди.
Къарасала, аллайгъа къарасынла – суу
суратча бир сейир жаш, кюн таякълада
жаннган окъа халыча, жана, сюелип тура.
Аны кёргенле бары, солууларын алалмай,
къарап, сейирсиннгендиле.
– Женгиллик этдирмеген, эссизлик
айтдырмагъан не барды дунияда! –
дегенди аскер тамата. Сора: – Бир хапар
айт, не адамса? – деп тилегенди.
Айтханды бу хапарын, бушууун да.
– Алай эсе, кёресе, бу къадар аскерни,
ол къадар кемени таматасы менме. Тау
артына, юйюбюзге, къайтып тебирегенбиз.
Бизни бла кел да, бизде къонакъ бол, бир
кёзюнг ачылыр, кемеге мин! – деп
тилегенди аскер тамата.
Алтынкекел аны бла барыргъа
унамагъанды. Аскер тамата уа бу сейир,
тулпар жашдан айырылып къалыргъа
сюймегенди.
– Кел мени бла, сокъуранмазса! Сабий
болуп, дунияда бир жангыз къызым барды
да, – аны санга берейим. Мен да энди бир
кёпмю жашарыкъма, орунума сени аскер
тамата этерме, – дегенди ол.
– Хан болуп да кёрдюм, аны ючюн да ёлюм
мени жокъларын къоймады, аскер жюрютюп
да кёрдюм, аны ючюн да насыбым артыкъ
узакъ болмады. Жарлы юйюме барып,
къартларымы бир кёрюп ёлсем, олду
муратым, – дегенди Алтынкекел.
– Да сенича жашны мураты алай къысха
болса, менича къартны мураты къалай
болсун да! Алай болса да, ма мынга бир
кёз жетдир! –
деп, аскер тамата анга къызыны суратын
кёргюзтгенди.
Къараса – бу адаммыды, мёлекмиди дерча,
бир сейир къыз.
«Дунияда Мадинагъа тенг жокъ эди, энди
бу уа, анга тенглик этерча, бир жан
кёреме!» – деп, сейирсиннгенди
Алтынкекел. Тулпар атыны айтханы да
эсине тюшгенди. Аны жумушай
башлагъанын сезип, аскер тамата да:
– Кел! Бир кесек заманны къонакъ бол да,
кетерсе юйюнге, – деп къадалгъанды.
Сора баргъандыла ол аскер тамата
жашагъан шахаргъа – Тау артында уллу
шахарланы бирине.
– Сизни патчахыгъыз бла, аны
къарындашы бийигиз бла эски
кёлкъалдыбыз барды. Сен да – аланы
къарындашлары, мен да сени къонагъынг.
Алагъа кесими танытып, къаугъа
болургъа, керексизге къан тёгерге
сюймейме. Мени бу эриши къабымы теш деп
къысма, кесим тешгинчи, – дегенди
Алтынкекел.
Аскер тамата хо деп, алайгъа
келишгендиле.
Къонакъбай къонагъына уллу сый берип,
къурманлыкъ, той-оюн этип, кёзюн
ачаргъа кюрешип, аламат къарагъанды.
Алтынкекел да бушууундан бираз
жайыгъа, кёлю иги бола, къонакъбайыны
къызын кёрсе уа, бютюнда жарый
тургъанды. Алай а къыз анга бурулуп да
къарамагъанды. Ол угъай, сыфатындан
къоркъуп, кенг жюрюгенди. Къонакъбай а,
бу сейирлик, тулпар жашны киеу этерге
талпыгъанды да, юйюне кетерге
къоймагъанды.
Эригип, бир кюн Алтынкекел уллу кёгет
бахчагъа чыкъгъанды. Бахчада
узагъыракъ кетип, сыбызгъысын алып,
биягъынлай сарнатып башлагъанды. Аны
эшитип, ол бахчагъа киралгъан болуп,
бир тилли къалмай, алайгъа жыйылып,
тынгылагъандыла.
Къонакъбайны къызы да ол кезиуде
нёгерлери бла, жел къакъдыра, бахчада
айланнганды. Ол аламат-сейир сокъгъан
кимди экен деп, сейирсинип, чабып
келселе – сыфатындан адам къоркъгъан
ол эриши къонакъ жырлай-согъа тура.
Узакъдан къарап, сюйюнюп
тынгылагъандыла къызла. Тилеп, дагъыда,
дагъыда сокъдургъандыла,
жырлатхандыла.
Ол кюнден сора аскер таматаны къызы, бу
эришини сокъгъанына тынгыламаса, бир
заты жетишмегенча болуп тургъанды.
Тилей да сокъдура, сыфатына да юйрене,
илеше башлагъанды. Тап, кетип къалмагъа
эди бу деп, къайгъы этгенди. Алай а
бетине къарагъаны сайын, къоркъуп,
къатына баралмагъанды.
Бир жолда Алтынкекел эриши къабын
тешип, согъа тургъанлай, бир жанындан
къыз чыкъгъанды да къалгъанды.
Билгенди сора къыз атасы аны къаллай
жашха берирге деп кюрешгенин.
Атасы да эслегенди къызны къонакъ
жашха тюрленнгенин.
– Мен къызымы бу жашха береме! –
дегенди.
Алай а жууукълары, къызны анасы-зат,
сейирсинип:
– Ол деген не сёздю! Къызыбызны ол
тюрсюнюнден адам къоркъгъан затха
къалай берирбиз, кёзюбюз къыйып? Къыз
да унамаз! – дегендиле.
– Унарыкъды, – дегенди атасы.
– Сора, биз да къарап тургъанлай, къыз,
ыразылыгъын айтсын да, къоркъмай,
къатына барсын, – дегендиле.
Алайгъа келишип, жууукъ-тенг бары
жыйылгъандыла. Къыз бла тюрсюнюнден
адам къоркъгъан къонакъ жашны да
келтиргендиле;
– Къызым, сени бу къонакъ жашха береме.
Ыразымыса? – деп соргъанды атасы. –
Ыразы эсенг, къоркъма да, къатына бар
да, сюел.
– Ыразыма, атам, сен айтхан болсун, –
деп, къыз, ышара-ышара, атасы айтханча,
барып, жашны къатына сюелгенди.
Къарап тургъанла сейир-тамаша
болгъандыла.
– Да энди къызым бу жашха кеси
ыразылыгъы бла баргъанын кёресиз. Бу
ишге барыгъыз да мени кибик ыразы
болугъуз, киеуюмю да сыйын кёрюгюз, –
дегенди аскер тамата.
– Да не этерикбиз, къызны кеси ыразы
болгъанын кёрдюк. Жазыуу алай болур
эди, энди биз да, угъай-хо деп, сёз
къошмазгъа айтабыз, – дегендиле бары
да.
Сора алайда Алтынкекел, сермеп къабын
тешгенди да атханды:
– Энди тешсем да боллукъду, – дегенди
да.
Къарагъанла бары да сюелип тургъан
жашны сыфатына-чырайына, кюн тийгенча,
ариу ышаргъанына сейир-тамаша
болгъандыла. Ауузларына сёз тюшмей,
талайны туруп, алай эс жыйгъандыла.
Аскер таматаны къарындашы ол бий
айтханды:
– Бу эриши бла эски кёлкъалдым бар эди
да, энди бюгюнден ары кечеме. Алдау
чырай бла тюйюл, керти адамлыгъы бла,
тёзюмю бла алады къызыбызны. Мен да,
сизнича, ыразыма!
Бары да къууаннгандыла. Той-оюн, уллу
къууанч этгендиле.
– Мында къал, мен къарт болгъанма,
аскер тамата сен бол, – деп кюрешгенди
къайын атасы.
Алай а Алтынкекел унамагъанды:
– Аскер таматалыкъ неди манга, бир
мазаллы ханлыкъда ханлыкъ этип тургъан
ханнга! Жолоучу да болдум, аскер да
жюрютдюм, оноу этип да турдум, алай
керти эр киши элин жокъламай мадары
жокъду да, элими жокълайым. Аны санга
аллында да айтхан эдим! Керек кюнюгюзде
уа, мен – сизники, бу къамай, майырыша
билмеген къылыч –
меники! Жетерме, борчуму этерме,–
дегенди.
Алай бла, къызны да алып, тулпарына
минип, эгерлери да ызындан, юйюне
къайтып келип, ырахат жашап къалгъанды.
ЁКСЮЗ ЖАШЧЫКЪ
Эртте-эртте бир жерде эки бай
жашагъандыла. Аланы мал жюрютген
къошлары бир биринден узакъ болмай,
къоншу орналгъандыла. Ала, бир бирини
малына зарланып, бирини бир къотур
улагъы артыкъ болса да, бир бирине
эришип, аны толтургъунчу, кёзлерине
жукъу кирмегенди. Ала, бир бирине асыры
эришгенден, болгъан затларын
ашаргъа-киерге кёзлери къыймай,
ач-жаланнгачны орунунда, алай
жашагъандыла.
Арадан бир талай жыл ётгенден сора, эки
байны бири, ауруп, ёлгенди. Аны ызындан,
кёп турмай, къатыны да ёлгенди. Аланы
онеки жыл болгъан жангыз жашчыкълары
ёксюз къалгъанды. Эрттеден бери да
кесини байлыгъындан тоймагъан бай,
ёлген байны малын да кесини къолуна
жыяргъа умут этгенди. Ол, ёксюз
жашчыкъгъа келип, кука тил бла былай
айтханды:
– Мени халал тенгими кёзюнден кёрюп
турургъа, жангыз сен болмасанг, кишиси
къалмагъанды. Аны юсюне, мени кесими
жангыз жашым отуннга кетгенлей,
чегетде эмегенле ёлтюрюп, къайтмай
къалгъанды. Энди сен мени жашым бол, –
деп, жашчыкъны юйюне алып кетгенди.
Андан сора бай, жашчыкъны асыраргъа
алгъанын халкъгъа хапар этип, аны
малын, мюлкюн да кесини къолуна
жыйгъанды. Башха байланы жашларыча,
ёксюз жашчыкъ да межгитге бара
башлагъанды.
Бир кюн ол, межгитден къайтып келе,
жолда бир къарылгъашчыкъны, аягъы
сынып, учалмай тургъанын кёрюп, аны
алып, хызенине салып, юйюне келгенди.
Ол, аны байгъа кёргюзтмей, аягъын
байлап, къой бауда уячыкъ этип, ол сау
болгъунчу, анга аш-суу берип тургъанды.
Бир кюн бай, къой бауда къарылгъачны
кёрюп: «Мени къой бауумда къарылгъач уя
жокъ эди, бу къайдан чыкъгъанды? Неди бу
аягъыны байланнганы да?» – деп, кеси
аллына сагъыш этгенди.
Ингирде жашчыкъ, юйге келип, ашап-ичип,
эшикге чыгъып кетгенди. Бай да, аны
ызындан жашыртын барып, жашчыкъ,
къарылгъачны къолуна алып, гыржынны
ургу этип, ашата тургъанын кёргенди.
Аны алай кёргенлей, бай, ачыуланып:
– Мен сени адам этейим деп, неллай бир
кюрешдим эсем да, къыйыным зыраф
болгъанды! Адам болсанг, сен
къарылгъачха къолунгу да тийирмез
эдинг. Къарылгъачынгы да ал да, юйден
къора, мени кёзюме экинчи кёрюнме! –
деп, чурум тапханы бла, жашчыкъны
къыстап ийгенди.
Жашчыкъ, къарылгъачны да къолуна алып,
къайры барырын билмей, аллы айланнган
жерге кетгенди. Барып-барып, бир
дорбунлагъа жетип, алайда
къарылгъачланы жырлагъан тауушларын
эшитип, тохтагъанды.
«Иейим да къояйым къарылгъачны, барып,
дорбунда къарылгъачлагъа къошулсун»,
– деп, башчыгъын сылап, жерге
салгъанды.
Олсагъатдан къарылгъач, адамча
сёлешип:
– Сен мени, ёлюр жеримден къалдырып,
юйюме алып келдинг, мен да санга игилик
этерге керекме. Ма санга саугъагъа, –
деп, бир гитче чокъуракъчыкъны
бергенди. – Бу чокъуракъчыкъ сени бир
кюнюнге жарар, муну жетдиргенинглей, не
эртте ёлген да, бурунча, сау боллукъду!
– деп, къарылгъач, учуп, башха
къарылгъачлагъа къошулгъанды.
Жашчыкъ, къарылгъач берген
чокъуракъчыкъны да къол жаулугъуна
тюйюп, хуржунуна салып, жолну кетип
тебирегенди. Бара-барып, жолну бир
жанында бир жилян къабукъну кёргенди.
– Керти, айтханыча, чокъуракъчыкъ
ёлгенни сау этерик эсе, бир кёрейим, –
деп, чокъуракъчыкъны алып, жилян
къабукъгъа жетдиргенлей, жилян къабукъ
сау жилян болуп къалгъанды.
– Сен мени сау этдинг. Энди мен да
сенден къарыууму аярыкъ тюйюлме,
къыйынлыкъ жетсе, ма бу сёзлени айтып,
мени чакъыр, – деп, жилян жашчыкъгъа
сёзле юйретгенди.
Жашчыкъ, анга да къууанып, жолну кетип
бара, жолда бир ёлюп тургъан бал
чибинни кёрюп, чокъуракъчыгъын
жетдирип, аны да сау этгенди. Бал чибин,
сау болгъанына къууанып, жашчыкъгъа