Къарачай-малкъар халкъ жомакъла - Экинчи тому - 07

Къатхан-Темирни кекел тюбюне жюлгючню
салгъанларынлай:
– Ай, не татлы жукълап тура эдим, – деп,
ол секирип турады.
Тёгерегине къарап, тенглерин кёргенде,
кесине жетген къыйынлыкъны эсине
тюшюреди. Сора, сермеп, бичагъын алып,
аны къылкъыяр этеди. Къара алашасына
минип:
– Хайдагъыз, энди кишиликни
кёргюзтейик! – деп, нёгерлери бла бирге
ханнга тебирейди.
О-о-й, ханны арбазында тамаша той-оюн
бара тургъанлай, нёгерле къылычланы
суууруп жетедиле. Къарабие улу
Къатхан-Темирни ёлтюрген аскерни
жугъун да къоймай къырадыла, ханны
къагъып аладыла. Эки къолун эки
эмиликни къуйругъуна, эки аягъын да эки
эмиликни къуйругъуна байлап, тюзге
къууалайдыла. Мюлкюн, байлыгъын
жалчыларына бла халкъгъа юлешедиле.
Ызы бла, Къарабие улу Къатхан-Темирни
кёгюрчюн боюнлу, къутас чачлы къатынын
алып, къалагъа къайтадыла.
Аны бла хапарлары да тауусулуп къалады.
ЖИЛЯМУКЪЛАРЫ АЛТЫН БЮРТЮКЛЕ БОЛГЪАН
АРИУ ГЮЛЧЫГЪАР
Жомакъда айтылгъаннга кере, эски
ёмюрледе бир хан жашагъанды. Аны Ахмат
деп бир жашы, ёзюрлеринден бирини да
Солтан-Алий деп бир уланы болгъанды.
Ахмат бек хунерли, бек акъыллы жаш эди.
Гитчеликден окъуна бирге ёсюп, Ахмат
бла Солтан-Алий бир бирни бек
сюйгендиле.
Солтан-Алийни атасы ёлгенде, хан аны
жашын атасыны орунуна къуллукъгъа
салады. Кёп мычымай, хан кеси да ёледи.
Хан ёлгенден сора, аны орунуна жашы
Ахмат хан болады.
Ахмат бла Солтан-Алий, алгъынча, татлы
тенгле болуп ишлей турадыла. Ханны
экинчи ёзюрю, аланы ол татлы
болууларына зарланып: «Ай, маржама, мен
сизни арагъызгъа бир от сукъмасам», –
деп, къара ниет этип башлайды.
Бир кюн, Солтан-Алий болмагъан кезиуде,
ёзюр, Ахматха барады да:
– Ахмат хан! Айтханымы къабыл кёрсенг,
мен бир керти сёз айтырыкъ эдим, –
дейди.
– Айт, айт, нек айтмайса!..
– Багъалы ханым! Сени бек ышаннгылы,
багъалы тенгинг Солтан-Алий, сени
тайдырып, орунунга кеси олтурургъа
жыйын къурап айланады. Сени намысынга
аны къабыл кёрмей, тынгысыз болуп,
билдирирге келгенме, – дейди.
Ахмат, аны тилине ийнанып, ачыуу чыгъып,
сагъышланады. Экинчи кюн Солтан-Алий
жумуш бла анга кире келгенлей, Ахмат:
– Солтан-Алий! Сен мени бек татлы,
ышаннгылы тенгим болгъанынг себепли,
ёлтюрмей къояма, алай, бир тюрлю
къым-тым этмей, эрттенбладан башлап,
мени къыраллыкъ чегимден къуру! – деп
билдиреди.
Солтан-Алий армау болады, ауарагъа
къалады. Не айтырын билмейди. Айтыргъа,
сорургъа эркинлик да тапмай, къайтып
юйюне келеди. Болсада, тёзалмай,
къайтып артха, Ахматха, барады да:
– Ханым, Ахмат! Сен манга аллай бир
ачыуланып къайнарча, мен не зат
этгенме, айтырынгы тилейме! – дейди.
Ахмат:
– Сен манга бир зат да этмегенсе, алай
мени чегимден къуруп кетеринги сюеме,
кетмесенг а, жоярыкъма, – деп,
къайтарып билдиреди.
Да энди не амал! «Ханны кёзюне бакъма»,
– деп сёз барды. Сюйсе, сюймесе да,
Солтан-Алий, жууукъла, тенгле бла да
саламлашып, къысталгъан
жолоучулукъгъа атланады.
Къышны кезиую. Къар, боран, сууукъ кёз
ачдырмай къысып, ол да, бир ёлмез жерге
жеталсам деп, ашыгъып бара, бир уллу
агъачха киреди. Агъачда бираз эс жыяды.
Айлана-жюрюй барып, бир да деменгили
бир чынар терекге жетеди. Аны бир жаны
бла агъып баргъан суучукъну кёрюп,
алайда тохтайды. Терек тюбюнде олтуруп,
сагъыш эте тургъанлай, суу юсюнде бир
гюл чечек баргъанын эслейди. Чабып, аны
къолуна алгъанда, дунияда болмагъанча
ариу ийис мыйысына чабады. Ол да анга
сейирсине тургъанлай, сууда экинчи гюл
кёрюнеди. Солтан-Алий, аланы да алып,
келеди да: «Быланы Аллах манга бир
насыпха бере болур. Гюллени алып,
барсам, Ахмат, сёзюн ызына алып, мени
къатында жашаргъа къоймазмы?» – деп,
гюлле бла ызына къайтып келеди.
Ол арада бир бёлек заман озады.
Солтан-Алийни къыстагъандан сора,
Ахмат, бек чогъежленип, мудах болады.
Арабий, жангылыч ишми этдим деп, кёп
сагъышха киреди. Ахматны анасы:
– Балам, нек мудахса? – деп сорады.
Ахмат не ючюн мудах болгъанын
айтханында, анасы да, жарсып:
– Балам, кёз жарыгъым! Сен терс иш
этгенсе. Атангы эм сюйген ёзюрюню
жашына алай этерге керек тюйюл эдинг.
Сен айтхан гурушханы ол санга этер
амалы жокъду. Кесинги ётюрюк тилге
алдатханса. Энди уа, къайда эсе да,
Солтан-Алийни, табып, алгъындан да иги
къуллукъгъа салыргъа керексе, – дейди.
Ахмат, анасыны сёзюне тынгылап,
терслигине бойсунуп, энди мен аны
къайда табып, чакъырайым деп
тургъанлай, Солтан-Алий Ахматны юсюне
кирип келеди.
– Ханым, Ахмат! Къыш чилледе ма бу гюл
чечеклени табып, санга саугъагъа алып
келеме, – деп, Солтан-Алий къолунда
гюллени узатханда, Ахмат, анасына
жангыдан туугъанча, къууанып, алады.
Солтан-Алийни сермеп къучакълайды.
Гюллени тохтамай ийисгейди.
Сейирсинеди, къууанады.
– Сен быланы жыртханлы, кёп заман
озгъанды, алай была
жангыргъандан-жангыра барадыла, – деп,
сейирсинеди.
Энди Солтан-Алий юйюне къайтып,
кёзю-башы да жарып, Ахмат да аны иги
къуллукъгъа салыр сагъышын эте
тургъанлай, биягъы ёзюрю Ахматха
келеди. Ахмат, къууанып, гюллени анга
кёргюзтгенде, ол, терк окъуна биягъы
зарлыкъ хыйланы эбин табады да, ма
былай башлайды:
– Багъалы ханым, Ахмат! Бу гюлле
дунияда табылмагъан багъалы
саугъадыла. Алай, Солтан-Алий энтта да
юйюнгю тёрт мюйюшюне тёрт гюл, къуллукъ
этген юйюнгю тёрт мюйюшюне да быллай
тёрт гюл келтирсе, бютюнда ахшы болур
эди, – деп, кукаланады, жойкъулланады.
Хан сюймеген олму эди? Олсагъатдан
Солтан-Алийни чакъырып:
– Багъалы тенгим Солтан-Алий!
Келтирген саугъанга багъа жокъду. Аны
къыйматы уллуду. Алай энтта да аллай
сегиз гюл чечек алып келтириринги
сенден излейме, – дейди.
Солтан-Алий аны бюсюремейди, болсада не
амал! Угъай деялмай, атланып, биягъы
жолуна чыгъады. Жюрюй, къыдыра барып,
биягъы чынар терекге жетеди. «Таба
баргъан чаба барыр» дегенча, кёз
къакъмай, биягъы къара суучукъгъа
къарап тургъанлай, алгъынча, гюл
чечекле сууну юсюнде жюзюп
баргъанларын кёреди да, жетип, сермеп
алады да: «Къыш чилледе бу не тамаша, не
сейирди? Маржама, бу сууну башына барып,
быланы къайдан келгенлерин бир кёрмей
къойсам», – деп тебирейди.
Тарта-тарта барып, бир агъач талагъа
чыгъады. Таладан къарап, узакъда бир
ариу юйню кёреди. Анга жетгенде, ол
суучукъну юйню тюбюнден чыкъгъанын
эслейди. Юйню ичине кирип къарагъанда,
ол сууну юсюне бир ариу къызны башы
тагъылып, къызны кёзлеринден къан
тамычыла тама, ол тамычыла, суугъа
тюшгенлей, гюл чечекле болуп
баргъанларын да кёреди.
Эй, акъыл жетишмез тамаша, бу не
сейирди, не аламатды деп, ауара болуп
тургъанлай, ачы къоркъунчлу бир
гюрюлдеген тауушну эшитеди да, къачып
бугъады.
Ой-ой, мычымайын, эмегенмиди,
желмауузмуду, бир эриши сылыкъ кюкюреп
келеди. Гумугъа кирип, къошун аякъ бла
суу чыгъарады. Ызы бла къызны тёммегин
келтиреди. Кесилген башын тёммегине
жабышдырып, алайына суудан къуяды да:
«Сюлеменни хыйнысыны болушлугъу бла
мынга жан кирсин!» – дегенлей, къыз сау
болуп къалады. Аны ариулугъун кёргенде,
Солтан-Алий кеси кесин унутады. Энди ол
къыз, тирилгенден сора:
– Ой, манга келген къара кюн келлик!
Мени ёлтюре да, сау эте, сау эте да,
ёлтюре турмай, ёлтюргенлей нек
къоймайса, быллай бир нек инжилтесе? –
деп, таралады.
Ол сылыкъ, аны эшитгенде:
– Ой, мени сюйгеним! Мени сенсиз
жашауум жокъду. Сен мени нек
термилтесе? Саулай къойсам, табып, алып
кетерикдиле. Манга къатын бол, – деп,
къолун узатады.
Къыз арталлыда унамай тохтайды.
– Да алай эсе, сен да инжил, – деп, ол
сылыкъ зат, биягъыча, къызны башын,
кесип, ёрге тагъып, кеси уа думп болуп
кетеди.
Ол кетгенлей, Солтан-Алий къызны
тёммегин чыгъарып, башны ёлюкню
тёммегине салады. Алай, не кёп излесе
да, къошун аякъ бла сууну тапмайды.
Айлана барып, къабыргъада тагъылып
тургъан къанганы кёреди. Къанганы
юсюнде: «Бу къангада жазылгъанны
къыркъ кере айтхан адам къошун аякъ бла
сууну табар», – деп кёреди. Ол жазыу а
бизге белгили тюйюлдю.
Солтан-Алий, ол жазыуну къыркъ кере
айтып, къошун аякъны сууу бла табады.
«Сюлеменни хыйнысыны болушлугъу бла
мынга жан кирсин», – деп, къызны
кесилген жерине ол сууну къуйгъанлай,
къыз, сау болуп, Солтан-Алийни аллында
сурат кибик сюеледи.
Ол заманда Солтан-Алий:
– Аха, ариу къыз, манга тюрслеп къарачы!
Мен ол сен къоркъгъан эмеген тюйюлме, –
дегенде, къыз, къууанып, не этерин, не
айтырын да билмей, сейирсинип къалады.
Сора, эс жыйып:
– Сен кимсе, бери къалай келгенсе? Мени
да ёлтюр, кесинг да къач! Алай болмаса,
ол экибизни да саулай ашарыкъды, –
дейди.
Солтан-Алий:
– Угъай, къачмайма. Сен бир да къоркъма,
ол жетгинчи, мен сени алып кетерикме, –
деп, базындырады.
Къыз:
– Ой, мени башыма келген къыйынлыкъ! Бу
сылыкъ мени келтиргенли, юч жыл болады.
Хар кюнден ёлтюрюп, дагъыда сау этип, не
зат кёргюзтмеди! Сен мени жанымы андан
къутхарсанг, бу дунияда мен сени
ыразылыгъынга сыйынырма, – деп, сёз
береди.
Солтан-Алий, ол сёзню эшитгенлей,
къызны атына миндирип, кече-кюн демей,
экиси да къачадыла да, жашны элине
келедиле. Келгенден сора, гюл чечеклени
унутуп кетгени энди эсине тюшюп,
Солтан-Алий, эринин къабып,
сагъышланады.
– Хан мени гюл чечеклеге ийген эди, мен
а аланы унутуп келгенме. Энди не амал
этейим? – деп, жарсып, къызгъа айтады.
Къыз анга:
– Сен аны ючюн жарсыма, ол гюл чечекле
мени къанымдан акъгъан тамычыладыла.
Мени атым Гюлчыгъарды. Кёз
жилямукъларым алтын минчакъла
боладыла, – деп, бармагъын кесип, сегиз
тамычы тамдырады.
Ол тамычыла гюл чечекле болуп
къаладыла. Къыз аланы Солтан-Алийге
узатады. Ол заманда Солтан-Алийни
къууаннганын а къайдан айталгъын! Аны
ачыкъларгъа сёз да табылмайды.
Къалай-алай болса да, энди Солтан-Алий,
адетде бола келген шартланы этип,
Гюлчыгъарны кесине къатыннга алады.
Кесини анасын гюл чечекле бла Ахмат
ханнга жибереди. Кеси уа Гюлчыгъарны
къатындан бир такъыйкъаны да
айырылыргъа кёзю къыймайды.
Ахмат, гюл чечеклени алгъанлай, терен
оюмгъа кирип: «Бу не аламатды, была не
хууери болмай, неда мууал болмай, бу
халлы жылтырап къалай турадыла?» – деп,
ол тилчи ёзюрюне кёргюзтеди.
Ёзюр, аланы кёргенде:
– А-а-а, хурметли ханым! Мен Гюлчыгъар
деп бир ариу къызы болгъан бир патчахны
хапарын эшитгенме. Ол къызны
жилямукълары алтын минчакъла, къан
тамычысы гюл чечекле боладыла деп. Ол
Солтан-Алий алып келген къыз ол
болмазмы? – деп, Ахматны сагъайтады.
Ахмат:
– Иш алай эсе, мен аны къатыннга алмай
къоймам, сен ол ишге бир амал эт! –
дейди.
Тюрлю-тюрлю хыйлачылагъа бла
тасхачылагъа сорадыла, кеслери барып
да кёредиле. Ёзюр айтхан къыз ол болуп
чыгъады. Ёзюр:
– Ахмат, ханым, энди сен къыркъ кюн
болжал бла Солтан-Алийни, пил сюекле
келтир деп, кёзкёрмезге жибер. Ол
болжалгъа келмесенг, жоярыкъма деп
билдир. Ол жылдан алгъа келаллыкъ
тюйюлдю. Ол амал бла, кесин да жоюп,
къатынын да алырса, – дейди.
Ахмат, ол амалны тапсынып,
Солтан-Алийни чакъыртады. Ызы бла:
– Солтан-Алий! Сен манга ахшылыкъ этер
ючюн артха турмагъанса, энтта да
турмазса деп ийнанама. Манга
кёзкёрмезден тюе жюгю пил сюекле
келтирирге керексе. Сенден бек
базыннган адамым жокъду. Къыркъ кюн
болжал бла манга пил сюеклени
тапдырырса. Тапдырмасанг а, мени
ханлыгъымы сыйсызлагъаннга тергеп,
жоярыкъма, – деп буюрады.
Солтан-Алий, тик къарап, терен сагъышха
киреди. Аланы таша хыйлаларын ол
билмейди. Не эталлыкъ эди?
– Да барырма, – деп, чыгъып кетеди.
Была да: «Къыз бизге къалды!» – деп,
уллу къууанч этедиле.
Солтан-Алий, юйюне барып, ол хапарны
Гюлчыгъаргъа билдиреди.
Гюлчыгъар:
– Да тохта, сен аны ючюнмю мудах боласа?
Сен сюйсенг, мен аны кесин да, битеу
байлыгъын да, ёзюрлерин да жокъ этип
къояйым, – дейди.
– Угъай, алай этип да къойма. Ол мени
татлы тенгим эди. Манга кёп заманда
жарай тургъанды, – дегенде, Гюлчыгъар
кесини атасына хат жазады. «Багъалы
атам, анам! Хурметли саламымы алыгъыз!
Мен саума. Бу жюзюк сизге жетгенлей, он
тюе жюгю пил сюек ашырыгъыз!» –
деп билдиреди.
Ызы бла Гюлчыгъар Солтан-Алийге:
– Ма бу жюзюкню бармагъынга сал.
Тюзюнлей ол чынар терекге бар.
Аны ары жанында кенг тала, таланы кюн
батхан жанында тау болур. Сени ары
баргъанынгы билип, от чачып, бир эмеген
чыгъар. Сен, къоркъмай, барып, бу
жюзюкню анга кёргюзт. Ол, жюзюкню кёрсе,
къууаныр, сени эркелетир. Ол мени эмчек
анамды. Мени ючюн къыйналгъанды. Мен
кесим да аны юйюнден урланнганма.
Жюзюкню иеси къайдады деп сорур, сен а
башдан-аякъ болушну айтырса, – деп,
ашырады.
Солтан-Алий, тартып-тартып, ол эмеген
къатынны юйюне жетеди. Эмеген къатын,
тюппе-тюз Гюлчыгъар айтханлай, от чачып
чыгъады. Солтан-Алий жюзюкню береди,
къоркъмай, хапарны болумунлай айтады.
Къатын къууанады, жашны эркелетеди,
ийнакълайды. Ызы бла аны Гюлчыгъарны
юйюне элтеди.
Солтан-Алий Гюлчыгъарны хатын атасына
береди. Басынып окъуйдула. Къууанадыла,
кирпилдейдиле. Солтан-Алийни
кёзюн-башын сылайдыла.
Мычымайын Гюлчыгъарны атасы бла
эгечлери, кёгюрчюн къаплагъа кирип,
къанат таууш этип, Гюлчыгъаргъа
келедиле. Анда юч кюн туруп, ызларына
къайтдыла.
Солтан-Алий да алада жети кюн турады.
Андан сора Гюлчыгъарны атасы, он тюени
пил сюекден жюклеп, он адам да берип,
Солтан-Алийни ашырады. Солтан-Алий да,
жырылдап, жюклю тюеле бла ариу
Гюлчыгъаргъа келеди. Гюлчыгъар
Солтан-Алийни жигитлигине къууанады.
Ызы бла:
– Энди, къыркъ кюн жетгинчи, кишиге
кёрюнме. Къыркъ кюн жетсе, элтирсе да,
берирсе, – дейди.
Болжал жетеди. Солтан-Алий жюклю
тюелени, сюрюп, Ахматны арбазына урады.
Аланы кёргенде, Ахматны ахы къуруйду.
Тышындан бек уллу махтайды, ичинден а
жюреги кюеди. «Энди уа мен муну не амал
бла жояйым?» – деп, сагъышха къалады.
«Хыйлачыны – минг къапчыгъы» дегенча,
биягъы тилчи ёзюр, Ахматха, келип:
– Ханым, бу ишлени Солтан-Алий
эталыргъа амалы жокъду. Быланы барын да
этген, ишексиз, аны къатыны
Гюлчыгъарды. Солтан-Алий ёлмей сау
болгъан чакъда, ол аны башын жулуп
турлукъду. Анга кёре уа, ма былай этерге
керекди: сен, Солтан-Алийни чакъыр да:
«Мен озгъан кече ёлген атамы тюшюмде
кёргенме. «Инжилген затларым кёпдюле.
Солтан-Алий сюйген адамым эди. Аны
манга жибер да, кереклими андан
айтдырырма», – деп тилегенди де. – Энди
сен эталмаз зат жокъду, ахыратха барып,
мени атамдан хапар алып кел», – деп
буюр, – дейди.
Ахмат, хыйлачыны юйретгенине ыразы
болуп, Солтан-Алийни чакъырып, тюз ол
юйретген халда айтады.
Солтан-Алий кетмез къайгъыгъа къалады.
Барсам да – ёлеме, бармасам да –
ёлтюреди деп, ахырында:
– Юйюрюме бир тюбеп келейим, – деп,
кетеди.
Гюлчыгъар, аны мудах болуп кёргенде:
– Солтан-Алий, нек мудахса, не
болгъанды? – деп сорады.
– Да, мудах болмай не этейим, Ахмат мени
аргъы дуниягъа жибереди сора.
– Алай деген неди? Ол сени не заманнга
дери сюргенлей айланырыкъды? Не зат
ючюн жибереди?
– «Да атамы тюшюмде кёргенме. Ахыратха
бар да, андан манга хапар алып кел», –
дейди.
– Аны ахырат, дуния къарын аурууун да
мен билеме. Энди кёпдю. Болду.
Басынчакълауну да мардасы барды. Мен
аны битеулей хапа-сапа этип къояйым.
Аны ючюн сен къоркъма! Эмегенни къошун
аягъы сууу бла мендеди. Сен, бар да,
ахыратха барайым деп, кесинги анга
ёлтюрт. Ёлюгюнгю мен бери келтиртирме.
Андан къалгъан ишни уа манга къой, –
деп, къыз Солтан-Алийни жибереди.
Солтан-Алий:
– Ёлтюрюгюз, ахыратдан хапар алып
келейим, – деп, алларында сюелгенде,
баш кесиучю Солтан-Алийни башын кеседи.

Гюлчыгъар аны ёлюгюн юйюне келтиртеди.
Ёлтюргенле уллу къууанч этедиле. Энди
Гюлчыгъарны къыркъ кюнден Ахмат ханнга
алабыз деп, сюйюнедиле. Болсада иш а ала
сюйгенча болмады.
Гюлчыгъар кесилген башны эрлай
тёммегине жабышдырады. Къошун аякъ бла
суудан жараны юсюне къуюп: «Сюлеменни
хыйнысыны кючю бла санга жан кирсин!» –
дегенлей, Солтан-Алий, сау болуп,
Гюлчыгъарны аллында сюеледи.
Гюлчыгъар:
– Энди, – дейди, – къыркъ кюннге деричи
адамгъа кёрюнме. Андан сора, иш кеси
кесин кёргюзтюр, – деп, ызы бла ма
быллай къагъыт жазып, къыркъ кюнден
Ахматха тутдурурса деп, эрине береди.
«О-оой, мени жангыз сюйген жашым! Сен
Солтан-Алийни, хапар алып кел деп, манга
жибергенсе. Мени халым, жашауум бек
аманды. Сен манга бек керексе.
Солтан-Алий санга къагъытны бергенлей,
кесинги орунунга аны салып, ол сюйген
ёзюрюнгю да биргенге алып, манга терк
жетигиз! Бир бёлек кюнден сора
къайтырсыз.
Сюйген атанг Элдархан».
Энди Ахматны да, ёзюрню да бу затладан
хапарлары болмай: «Солтан-Алий ёлдю,
кетди!» – деп, Гюлчыгъарны Ахматха
алыуну ашыгъып сакълайдыла.
Къыркъ кюн жетеди. Ахмат ёзюрюн,
тасхачы этген халында, сынчылап,
Гюлчыгъаргъа жибереди. Ол заманда
Солтан-Алий чартлап аны аллына чыгъады.
Тасхачы, тамашагъа къалады да,
Солтан-Алийни сау болгъан хапарын,
къайтып, Ахматха айтады. Ахмат ауарагъа
къалады.
– Башы кесилген адам къалай сау болур?
Сау эсе, бери чакъырып кел! – деп,
тасхачыны ызына жибереди.
Тасхачы Солтан-Алийни алып келеди.
Солтан-Алий «атасы ийген» къагъытны
Ахматны къолуна береди. Ахмат, аны
окъугъанда, сагъышдан башы кёбеди.
Айтыргъа сёз, этерге мадар тапмайды.
Энди несин да тауусуп бошайды.
Солтан-Алийге башынг кесилмегенди,
ёлмегенсе, ахыратха бармагъанса дерге
не аз да жол жокъ. Атасыны хатындан къол
ызын да ётюрюк эталмайды. Тилегин
толтурмай да амалы болмайды. Ахырында,
битеу халкъны жыйып, былай дейди:
– Жамауат! Мен, ёзюрюмю да биргеме алып,
ахыратха атама барама. Мен къайтхынчы,
орунума Солтан-Алийни салама. Мени
кёргенча, аны да кёрюгюз. Манга
бойсуннганча, анга да бойсунугъуз.
Хайда, сау къалыгъыз! Кёрюшюрбюз! – деп,
баш кесиучюню чакъырады да, ёзюрюн да,
кесини да башларын кесдиреди.
Солтан-Алий да, хан болуп, Гюлчыгъары
бла тамаша жашаугъа орналып къалады.
ЁКСЮЗ ЖАШЧЫКЪНЫ НАСЫПЛЫЛЫГЪЫ
Эртте заманда узакъ бир элде ёксюз
жашчыкъ жашап болгъанды. Турургъа юйю,
ашаргъа ашы болмай, къайда болса къала,
ким не берсе, аны ашай, алай жашап
келгенди. Кюнлени бир кюнюнде: «Манга
мында жашау жокъду! къайры болса да,
кёзлерим къарагъан жанына кетейим да,
ёлсем – ёлюрме, къалсам – къалырма», –
деп, жашны эсине былай келип,
артмакъларын да инбашына атып,
жашагъан элин къоюп кетгенди.
Кёп кечелени, кёп кюнлени жюрюп,
жолоучулукъда уллу къыйынлыкълагъа
жолукъгъанды.
Бир уллу терен агъачны ичи бла къыдыра
келип, юч жол айырылгъан жерде юч
эмеген, болгъанларын къызыл ала къан
этип, тюйюше тургъанлай, жаш юслерине
чыкъгъанды.
Эмегенле, терк окъуна жашны эслеп:
– Ма, Аллах берди, энди адам улу бизни
затларыбызны юлешир! –
деп, жашны ортагъа алгъандыла.
Эмегенледен бири:
– Адам улу! Бизни юч затыбыз барды.
Аладан бири арбачыкъды, жукъ жекмей,
аны юсюне минсенг, къайры сюйсенг, ары
тюшюп къаласа. Экинчиси чайырды. Аны
чайнап, тюкюрюп турсанг, тюкюрюгюнг
алтын ахча болуп турады. Ючюнчюсю уа
бёркчюкдю, аны кийген адамны киши
кёрмейди, не сюйсенг этесе, – деп,
эмеген барын да ангылатханды.
Жаш, кёп сагъыш эте турмай:
– Да аланы уа мен бек тынгылы юлешейим,
– дегенди да: – Сиз ючюгюз да ма бу юч
жол бла барыгъыз, ол жолла бирге
къошулгъан жерден артха айланып
чабыгъыз да, алгъа келгеннге чайырны,
экинчиге бёркню, ючюнчюге уа арбаны
берирме, – дегенди.
Эмегенле, анга бек ыразы болуп, ючюсю да
юч жолну кетгендиле.
Ала кёзден ташайгъанлай, жаш, чайырны
хуржунуна сугъуп, бёркню башына кийип,
кеси да арбачыкъгъа минип, думп болуп
къалгъанды.
Ой, бир заманда эмегенле, бир бирлерин
жеталмай, акъ кёмюк этип келселе,
тапсанг, къойма: арба да, бёрк да, чайыр
да, адам улу да думп болуп тура эдиле.
Ала, не кёп ары-бери чапсала да, адам
улуну къайры кетгенин билмегендиле.
Ёксюз жаш а, кёп да мычымай, бир уллу
шахаргъа келип тюшгенди. Бир
аламатлыкъ – башлы-тюплю юйлени
тёгереги адамдан толуп, халкъ сейирге
барырча, аллай бир жерге тюбегенди.
Ол халкъны алайгъа нек жыйылгъанын
билмей, жаш, сора-сурай кетгенден сора,
биреу: «Была бу шахарны ханыны
юйлеридиле. Аны бир тамашалыкъ къызы
барды да, аны ариулугъун кёрюрге сюйюп,
ол сейир-тамашагъа къараргъа адамла,
кёп алтын ахча берип, алай киредиле. Ма
бу кёргенлеринг бары да ол себепден
жыйылгъандыла», – деп, анга алай
ангылатханды.
Жаш, кёп сагъыш этмей, чайырны чайнап,
хуржунларын алтын ахчадан
толтургъанды да, тюкенлеге къарап, не
омакъ кийимле бар эселе да, алып, «олду»
деп, киши танымазча, ариу кийиннгенди.
Сора, кёп алтын да берип, ол адам
кёрмеучю бёркюн да башына къаплап, къыз
тургъан юйге къутулгъанды.
Кирсенг, аллай жерге кир: накъут-налмас,
инжи-маржан ташла бла жарашдырылгъан
отоула, аланы ичлери – тёше-мёше
тоханала, тюплери –
аякъ тутмаз, учхалауукъ мермер ташла,
бирин кёрсенг, бирин унутур кибик, алай
жарашдырылгъан бёлмеле; акъсыл гелеуде
акъ марал жатхан кибик, дарийлеге,
лауданлагъа, къанауатлагъа батылып
тургъан къызны кёргенде, жаш хайран
болуп къалгъанды.
Кёп тюрлю сёз устала талай заманны
кюрешгендиле, алай аны ариулугъун
жазаргъа, суратларгъа сёз
табалмагъандыла.
Жаш, къызны кёргенлей, кесини къайда
болгъанын унутхан эди. Къызны ариу
сёзлери жашны башын хайран этгенден,
жаш чыгъарын-къалырын да билмей
къалгъанды. Къызны сакълаучулары жашны
тышына чыгъаргъандыла.
Жаш, алайдан айырылып кеталмай, чайыр
чайнап, ахча эте, бёркюн кийип, къызны
кёре, бир ненча кюн тургъандан сора:
«Бу, не адам эсе да, быллай бир ахчаны
къайдан таба болур?» – деп, аны кёп
кёргенине, къыз, сейирсинип, ол жашны
ким болгъанын билирге талпыннганды.
Ол себепден, шапа къызларын чакъырып:
– Сиз ол жашха ариу айтыгъыз. «Къыз
сени сюеди, бюгече сени бла сёлеширге
деп турады. Кеси да бюгече мында
къалсын деп тилегенди», –
дегиз. Жашны эсиртирбиз, сора ол ким
болгъанын, аллай бир ахчаны къайдан
тапханын да билирбиз, – дегенди.
Жашны, айтханларыча этип, эсиртгендиле.
Ол заманны сакълап туруп, ханны къызы,
жашны къатына келип:
– Сен кимсе, быллай бир ахчаны да
къайдан табаса? Бери адамла
киралмайдыла, сен анча кере къалай
киресе? Ол жигитликни къалай этгенинги
манга айт, мен сени сюеме, санга
барлыкъма, – деп, эсирген жашны
ичиндегин айтдыргъанды.
Андан сора жаш къызгъа:
– Мени хуржунумда бир чайырым барды да,
аны чайнап, тюкюрсенг, тюкюрюгюнг алтын
ахча болуп турады. Адамла мени нек
кёрмейдиле десенг а, бир бёркюм барды
да, аны кийсем, мени киши да кёрмейди, –
деп, барын да айтханды.
Ханны къызы, терк окъуна жашны чайырын
да, бёркюн да алып, сора шапаларына:
– Муну, элтигиз да, анда, ол тауланы
артында, уллу агъач барды, арбасын,
кесин да анда атып келигиз, – деп
буюргъанды.
Шапала тюз ханны къызы айтханча
этгендиле. Жашны эсиргени жайыгъып,
къараса – бир уллу агъачда тургъанын
кёргенди. Алайгъа къалай бла тюшгенин
эсине келтиралмай, сагъышха
къалгъанды. Чайырын, бёркюн да жокълап,
тапмагъанында, ишни къалай болгъанын
ангылап, арбачыгъына минип, ол биягъы
шахаргъа атланнганды.
Жашны ары элтген адамладан эсе,
шахаргъа жаш алгъа жетгенди.
Ол кюн окъуна жаш, хуржунларында
къалгъан ахчаладан берип, биягъы
къызгъа киргенди. Жашны кёргенлей,
ханны къызы: «Мен муну ары, таула
артына, жиберген эдим, бу бери къайдан
чыкъгъан болур?» –
деп уллу сейир-тамашагъа къалгъанды.
Аны ары алып кетген шапала алыкъа
къалагъа да къайтмагъандыла.
Бир эки-юч кюнден сора, шапала, къалагъа
къайтып, ханны къызына:
– Биз энди аны ёмюрге бу тийреге
къайтмазча этгенбиз, – деп, уллу
ёхтемликде билдиргендиле.
Ханны къызы шапалагъа:
– Сизни мен дуниядан тас этерме, сиз
аны бир жары да элтмегенсиз, ол мындады,
– деп, бетлерине къайнар суу
къуйгъанлай этгенди.
Болсада, ызы бла:
– Энтта да жангыдан жашны, арагъа
чакъырып, эсиртип, артха къалай къайтып
келгенин айтдырыр онг табыгъыз, –
дегенди.
Ханны къызы айтханча, ишни алай
къурагъандыла. Жашны чакъыргъандыла,
эсиртгендиле. Ханны къызы, жашны,
къатына барып, ариу сёзле бла алдап:
– Мени сенден сюйгеним жокъду, энди
ахчасыз кече да, кюн да мени кёрюп
турлукъса, – деп, жашны ол узакъ жолдан
алай къысха къалай келгенин соргъанды.
Жаш:
– Мени аллай тамашалыкъ арбачыгъым
барды, атсыз, ёгюзсюз, кеси аллына, къуш
учхан кибик, къайры сюйсем, ары учуп
жетеди, ол а ма мени сол хуржунумдады, –
деп, болгъан жерин юйретгенди.
Ханны къызы терк окъуна жашны
арбачыгъын хуржунундан алгъанды.
Олсагъатдан, къулларын чакъырып:
– Ма муну анда, узакъда, таула артында,
уллу агъач барды, ары атып келигиз.
Къайтмазча этигиз, – деп буюргъанды.
Чагъырдан эсирип тургъан жашны,
аягъын-къолун да байлап, бир ненча ат
жегилген арбагъа атып, алып кетгендиле,
буйрукъну да толтургъандыла.
Эсиргени кетип, аязып, къараса – юсюнде
жокъ, башында жокъ; тёп-тёгереги –
агъач, тау, бир жары чыгъаргъа жол жокъ.
Не чайыры, не бёркю, не арбасы жокъ. Кеси
кесине кёл этгенди: «Ол затланы манга
берген Аллах энтта да бир зат берир», –
деп, таукел болгъанды.
Агъачда тёгерек айлана,
ачлыкъ-жаланнгачлыкъ да жетип, не
ашайым деп, амалсызгъа къалып
тургъанлай, бир алма терек бла кертме
терекге тюбегенди. Экисини да алмалары,
кертмелери да иги бишип, жерге-жерге
салынып тургъанларын кёргенди. Ачлыкъ
хорлагъан адам мыллыгын алагъа
атханды. Сермеп, кертмеледен бирин
къапханлай, бир арыкъ кичиу ат болуп
къалгъанды. Акъылы – адам, кеси уа ат
болуп, не этерге билмей, айлана келип,
ол алма терек тюбюнде алмаладан бирин
къапханлай, алгъындан да ариу адам
сыфатха къайтханды.
Бир ненча кере, кертмеден къабып, ат
болуп, алмадан къабып, адам болуп,
сейир-тамаша этгенди. Бир хуржунун
кертмеден, бир хуржунун а алмадан
толтуруп, къайсы жанына барыргъа да
билмей, кёзю къарагъан жанына
тебирегенди. Кёп жол жюрюп, ол биягъы
шахаргъа келгенди.
Жаш ханны къызына бек ачыуланып эди.
Алай аны мураты бу жол алгъынча
тюйюлдю. Не да этип, ханны къызына
кирирге жол излей эди.
«Ариуланы бютюнда ариу этген кёгетле
сатама», – деп, ханны къызы болгъан
жерге кирип, бу кертмеледен бирин
къапдырсам деп, мураты алай болгъанды.
Алай а, кирирге онг табалмай, кёп
айланнганды. Башына бир сарх да къысып,
узун сакъал, мыйыкъ да жабышдырып,
кесин къарт кибик этип, юсюне факъыра
кийимле кийип, эки артмакъны да
инбашына атып, ханны къалаларыны
тёгерегине кёп кюн айланнганды, алай
ичлерине киралмагъанды.
Бир кюн къарауашладан бири шауданнга
суу алыргъа келгенлей, ол факъыра киши,
аны къатына келип:
– Къызым, балам, мен эришилени ариу
этген, ариуланы бютюнда ариу этген
дарманла сатама. Сени сыфатынга къарап,
эришилигинги кёрюп, жаным ауруп, бу
алмадан бирин къап деп, сени къатынга
аны ючюн келгенме, – деп, алмаладан
бирин къарауашха къапдыргъанды.
Къарауаш, аны къапханлай, кеси кесин
танымазча ариу болгъанды.
Факъыра къарауашха:
– Бар, балам, мени сурагъан адам болса,
мен былайда турлукъма, –
деп, къарауашны къалагъа ашыргъанды.
Ханны къызы, къарауашын кёргенде, иги
да танымай:
– Мен тура, ариулукъ, санга къайдан
жетгенди?! – деп, къарауашына
урушханды.
– Аурууунгу алайым, къорунг болайым,
бийчем, мен да санга айтыргъа
ашыгъып келеме. Бизни шауданны
къатында бир сархлы къарт киши
ариулукъ берген алмала сатады, бир
алмачыкъ къапдырып, мени да ол ариу
этгенди. Бусагъат, барып, бери алып
келейим, – деп, къарауаш факъыраны
излей кетгенди.
Ханны къызы, аны ызындан къарап: