Къарачай-малкъар халкъ жомакъла - Экинчи тому - 31

ансы, бир татлы къабын боллукъ эдинг, –
дегенди да: – Олтур, балам, – деп,
олтуртханды.
Эмеген къатын гыржын этип бошагъанды.
Отда уа, жашчыкъ келгинчиден окъуна,
тохтамай, бир тёрт къулакълы уллу
къазан бла эт къайнай болгъанды. Жаш,
чыдамай:
– Анам, бу къазан тохтамай къайнайды,
бишип озмаймыды, нек тюшюрмейсе отдан?
– деп соргъанды.
– Балам, мени юч жашым барды. Ала, хар
кюнден уугъа барып, кийикле ёлтюрюп
келедиле. Жашла бу сен кёрген къазанны
этден толтуруп, отха да кеслери асып
кетедиле. Ала кеслери, уудан келип,
тюшюрмеселе, мени бу къазанны отдан
тюшюрюр къарыуум жокъду.
Тюшюралмазлыгъымы билип олтурама ансы,
эт, бишип, халек бола турады, –
дегенди эмеген къатын.
Алайдан жашчыкъ, секирип туруп:
– Аны манга нек айтмай тураса да, – деп,
сермеп къазанны отдан алып, –
къалайгъа салайым? – деп соргъанды.
Эмеген къатын, бу гитче жашчыкъны
къарыууна сейир-тамаша этип:
– Балам, къалайгъа да сал, юсюнге
къуяса, – деп, къазанны жерге
салдыргъанды.
Жашчыкъ, къазанны жерге салгъандан
сора, эки женгин да ёрге къайырып, ол
бишген этден кеси ашарча бир кесегин
бир жанына алып, къалгъанын да юч
эмеген жаш бла эмеген къатыннга тёрт
тенг юлюшге бёлюп, жарашдыргъанды.
Ол заманда эмеген къатын:
– Балам, энди мен сени букъдурайым
ансы, жашланы келир заманлары
болгъанды, сени ашап иш къоярла ач
ачыулары бла, – деп, жашчыкъны уругъа
салып, башын жапханды.
Олсагъат эмеген жашла уудан
келгендиле. Келтирген кийик этлерин
сыртларындан, «доп-доп» этдирип, жерге
атып, юйге кирип:
– Анабыз, адам ийис барды юйде. Ким
келгенди? – деп соргъандыла.
Эмеген къатын да:
– Ким келлик эди? Олтуругъуз, ашагъыз,
– деп, хар кимни юлюшюн аллына
салгъанды.
Ол заманда жашла, ала келип тюшюргюнчю,
отдан алынмай туруучу къазанны, отдан
алынып, эти да юлюшлеге бёлюнюп
тургъанын кёрюп:
– Ким этгенди бу ахшылыкъны, бу
болушлукъну санга, анабыз? Къоркъма,
кёргюзт, хата этмезбиз анга,
ахшылыкъдан башха, – деп къысхандыла.
Жашла алай къысханда, эмеген къатын,
уруну ачып, жашчыкъны чыгъарып:
– Эмчегимден эмип, манга бала
болгъанды, билмей, хата этмегиз, –
деп тилегенди.
Эмеген жашла, жашчыкъны, кёкге-кёкге
атып, тутуп, эркелетгендиле да:
– Не айланаса, къайдан чыкъгъан адамса?
– деп соргъандыла.
Жашчыкъ да:
– Мен ханны жашыма. Атамы жылкъысы
сюрюлгенди да, излей чыкъгъанма. Бери
уа, сизни тютюнюгюзню кёрюп, келгенме,
– дегенди.
Эмегенле:
– Алай эсе, аша, ич да, жылкъыны хапарын
биз айтырбыз, – деп, жашчыкъны,
биргелерине олтуртуп, ашатхандыла.
Ашап-ичип бошагъандан сора, аны бир
уллу тауну башына чыгъарып,
кёзюлдюреуюк бла къарап:
– Ма ол жерде, ол жерде ол къара агъачны
кёремисе? – деп, бир уллу агъачны
кёргюзтгендиле.
Жашчыкъ да, къарап:
– Кёреме, – дегенди.
– Кёре эсенг, ол сен кёрген агъач
тюйюлдю – сени атангы сюрюлген
жылкъысыды, – деп, анга жылкъыны
кёргюзтгендиле. – Сени атангы
жылкъысын адамла угъай, жилянла
сюргендиле. Жылкъыны тёгерегине жилян
буруу этилипди, жилянла жылкъыны алай
сакълайдыла. Сен, бар да, атынгы уруп,
жилянланы башлары бла секиртип, жилян
бурууну ичинде жылкъыгъа къутул.
Жылкъыдан айырып, ажирни тышына
секиртсенг, жылкъы саулай ажирни
ызындан тизилип чыгъар. Ол заманда
жилянла, санга тиймей, жылкъыны берип
жиберликдиле. Сен да, сюрюп, юйюнге
келирсе. Алай ажирни буруудан
секирталмасанг а, жилянла сени тутарла,
эки сайлау берирле: «Не жилянлагъа къыз
бер да, жылкъынгы берирбиз, неда,
сюйсенг, жилянладан къыз ал да,
жылкъынгы алай сюр», – дерле.
Жилянлагъа сен къыз берсенг, тиширыу
къоркъакъ болады – асыры аладан
къоркъгъандан, жюрексиз болур. Андан
эсе, жилянладан къыз алама дерсе да,
сени юйге элтирле, атынгдан тюшерсе.
«Бер, атынгы биз тагъайыкъ», – дерле,
сен а: «Кесим тагъайым», – дерсе.
Арбазда алтын илкич бла агъач илкич
болурла. Ала: «Алтын илкичге такъ
атынгы», – дерле, сен а, аны унамай,
агъач илкичге тагъарса. Юйге киргенде,
жамычынгы-башлыгъынгы тешсенг, алагъа
бермей, кесинг тагъарса. Такъгъычла да
бири – алтындан, бири уа – агъачдан
боллукъдула. Агъач такъгъычха
тагъарса. Олтур деп, къатапа шинтик
берирле. Анга олтурмай, агъач шинтикге
олтурурса. Сора, жилянланы тизип,
къайсын сайлайса деп, сайлатырла.
Жилянланы бек артларында барындан да
эриши, барындан да уллу бирлери созула
келир. Алгъа келгенлени унамай, ол бек
артдагъын алама дерсе, – деп, эмегенле
жашчыкъгъа жилянланы адет-тёрелерин
юйретип, аны жылкъы болгъан жерге
ашыргъандыла. Кеслери уа юйлерине
къайтып кетгендиле.
Жашчыкъ, атына да минип, тюзюнлей салып
жылкъыгъа келгенди. Келсе – атасыны
жылкъысы жилянладан эшилген бурууну
ичинде тургъанын кёргенди. Миннген
атын къаты уруп, жилян бурууну ичине
секиртгенди. Жылкъыдан ажирни айырып,
аямай тышына секиртирге кюрешгенди,
алай болгъанлыкъгъа, ажирни къайсы
жанына бурса да, ол жанындан жилян,
сызгъырып чыгъып, ажирге тышына
секирирге къоймагъанды. Ол заманда
жилянла, чабып, жашчыкъны тутхандыла.
Сора айтхандыла:
– Эки сайлау барды санга: сюйсенг,
жилянлагъа къыз бер, жылкъы сени
болсун; сюйсенг а – жилянладан къыз ал
да, жылкъыны алай сюр.
Жашчыкъ, сагъыш этгенча этип:
– Къыз алама, – дегенди.
– Алай эсе, жюр, – деп, жилянла жашны
элтип баргъандыла да: –
Тюш атдан, – дегендиле.
Жаш атдан тюшгенлей, жилянла, чабып:
– Атынгы биз тагъайыкъ, – дегендиле.
Жаш а:
– Угъай, кесим тагъама, – деп,
бермегенди.
– Алай эсе, бери такъ, – деп, жилянла
алтын илкични кёргюзтгендиле.
– Угъай, бери такъсам да боллукъду, –
деп, жаш атны агъач илкичге такъгъанды.
– Кел энди юйге, – деп, юйге элтип,
жамычысын, башлыгъын тешдирип: – Бер,
тагъайыкъ, – дегендиле.
– Сау болугъуз, мен кесим тагъайым, –
деп, жаш унамагъанды.
– Алай эсе, бери такъ, – деп, алтын
такъгъычны кёргюзтгендиле.
– Угъай, бери такъсам да боллукъду, –
деп, жаш жамычысын, башлыгъын да агъач
такъгъычха такъгъанды.
– Энди олтур, – деп, къатапа шинтикни
келтиргендиле.
– Угъай, мен мынга олтурайым, – деп, жаш
агъач шинтикге олтургъанды.
– Да энди, къайсын сайларыкъ эсенг да,
къыз сайла, – деп, юйге жилян сюрюуню
бошлагъандыла.
– Мунуму, мунуму? – деп, ала да
соргъандыла, жаш да:
– Угъай, угъай, – дей келип, эм ахырында
уа бек артда созулуп келген бек эриши
уллу жилянны кёргюзтюп: – Муну алама, –
дегенди.
Ол заманда жилянланы таматасы:
– Аны санга юйретген Аллахдан аман
тапсын, – деп, жилянны анга бергенди.
Жаш сайлагъан жилян, жашны аллына
келип, чулгъанып, жатып къалгъанды,
къалгъанлары уа чыгъып кетгендиле.
– Алгъа, къызны къоюп, жылкъынымы
элтесе огъесе, къызны, элтип, артда
жылкъынымы алыргъа келесе? – деп
соргъандыла жилянла.
– Алгъа жылкъыны элтип, къарт атамы
жюрегин тынчайтып, артда къызны
элтирге келирме, – дегенди жаш.
Жаш алай айтханда, къызны атасы:
– Ахшы. Алай жети кюн болжал бериледи
санга. Жетинчи кюн, келип, къызны
элтмесенг, биягъы жылкъы сюрюлюр. Ол
заманда жылкъыны да тапмазса, кесинг да
жанынгдан айырылырса. Айтылгъан
болжалгъа келип, къызны элтсенг, –
багъалы къызымы алып, багъалы киеу
болурса, – деп, жылкъыны берип, жашны
жолгъа ашыргъанды.
Бир заманда, хан жашындан, жылкъысындан
да тюнгюлюп тургъанлай, гитче жашы
жылкъыны сюрюп келгенди. Халкъ
сейир-тамашагъа къалгъанды. Хан жаш да,
жылкъы да сау келгенине уллу той-оюн
этгенди.
Хан ол уллу къууанчны ётдюрюп
бошар-бошамаз, жашы, къызны келтирирге
заманы жетип, атына да минип, жолгъа
атланнганды.
Жашны айтылгъан болжалгъа келгенине
жилянла, ыразы болуп, аны ариу кёрюп,
той-оюн этип, къызны берип,
ашыргъандыла. Жаш жилян къызны ат юсюне
алгъанды. Аны башы бла къуйругъу жерде
сюйреле, ат да пырх-чырх эте, юрке, жаш
элни къыйырына жетгенди. Ханны жашы
жилян алып келгенин кёрюп, сюрюучю
жашчыкъла къычырыкъ-хахай этип, чабып
барып, ханнга айтхандыла. Эл да, саулай
чыгъып, ишни керти болгъанын кёргенди.
Жаш юйюне келгенде, хан:
– Жилян да, кесинг да бауда жашагъыз.
Мени бетими жойдунг. Мен санга тийишли
бир къыз тапмаймы эдим? – деп,
ачыуланып, жашны, жилянны да баугъа
къыстагъанды.
Алай бла жаш жилян бла бауда жашап
башлагъанды. Хан эки уллу жашны
кезиу-кезиу:
– Барчыгъыз, ол аман жашны жилян
къапмай тура эсе, бир къарагъыз, – деп,
бир ненча кюн жиберип тургъанды.
Гитче жаш кюндюз тышында айланып келе,
жилян а, баудан чыкъмай, ары-бери созула
тургъанды. Кече болса, жаш орундугъуна
кирип жатханды, жилян а мюйюшде тёгерек
чулгъанып къалгъанды. Хар эрттен сайын,
жаш къобаргъа, жашагъан жерлери ариу
жарашдырылып, хант къангада
ашарыгъы-ичериги тылпыу эте, ариу
къурашдырылып болгъанды. Жаш, къобуп,
ашап, ишлерин этерге кете эди. Жаш
баугъа къайтса да, эшикге чыкъса да,
жилян тургъаныча чулгъанып жатып
тургъанды. Сора жаш тамаша этгенди:
«Мен кетсем, жерим жыйылмай къалады.
Келсем, жыйылып турады. Ашарыкъны да
ким келип этеди? Эшикни уа, кете туруп,
киритин этип кетеме, ачхычны да биргеме
алып: жилян, чыгъып, бир адамны
къапмасын деп». Кёп сагъыш эте кетип,
жаш: «Не эсе да бу жилянда бир иш барды.
Жукълагъан кибик этип, бюгече жилянны
тангнга дери марап бир чыгъайым», –
дегенди кеси кесине.
Ол кече окъуна жаш, жукълагъанча этип,
жилянны марап башлагъанды. Кече
белинде жилян къапдан ариулугъу
тёгерекни чыракъча жарытхан бир ариу
къыз чыкъгъанды. Женглерин ёрге
къайырып, кёзню къагъып ачхынчы, аш-суу
этгенди, жашны кийимлерин жуугъанды,
тёгерекни-башны ариу жыйгъанды. Танг
атаргъа уа, биягъы жилян къабына кирип,
чулгъанып, жатып къалгъанды.
Жаш, битеу бу ишлени кёрюп, бек
къууаннганды.
Экинчи кече да жаш биягъы жилянны
сакълап башлагъанды. Биягъы къыз,
дунияны жарытып чыгъып, от, аш-суу этип
айлана тургъанлай, жаш, секирип туруп,
къызны жилян къабын жана тургъан отха
атып, кюйдюрюп къойгъанды. Къыз, бек
мудах болуп, жашха:
– Ай, не аман иш этдинг: мени да, кесинги
да эшигибизни жапдынг. Энди сени да,
мени да къоймазла. Санга да жокъ
тынчлыкъ, манга да жокъ тынчлыкъ. Кёп
заман къалмагъан эди бизни, жилянланы,
адетлерибиз бошалыргъа. Ол заманда мен
кесим да санга ачыкъ боллукъ эдим. Мен
билмейми эдим сени инжилип, эзилип,
термилип, къыйналып жашагъанынгы? –
дегенди.
Алай, къап кюйгенден сора, не этерик
эдиле? Жаш бла къыз бирге, бир бирлерин
кёрмеселе, кечиналмай, бек татлы жашап
башлагъандыла.
Бир кюн хан биягъы тамата жашына:
– Барчы, гитче къарындашынга бир
къарап кел, жилян къапмай тура эсе, –
дегенди.
Ханны тамата жашы, барып, гитче
къарындашыны терезесинден
къарагъанды. Анда ариулугъу кюнча
жарытхан къызны кёрюп, аны эси аууп
къалгъанды.
Хан, жашы терк келмегенден сора, экинчи
жашын да:
– Барчы, не болуп къалгъанды анга, бир
къара, – деп жибергенди.
Ханны экинчи жашы да, келип, терезеден
къарап, къызны кёргенлей, алайда аны да
эси аууп, жыгъылгъанды.
Экинчи жашыны да къайтмагъанын кёрюп,
хан: «Ай, ол аман жашны жилян къабып,
была аны кёрюпмю келе болмазла?» – деп,
кеси тебирегенди. Барса, жашлары –
терезе тюбюнде эслери аууп. Сора
терезеден кеси къарагъанды. Хан, къызны
кёргенлей, жашларындан да аман болуп,
эси кетип, аугъанды.
Бир заманда ючюсю да, эслерин жыйып, бир
бири ызларындан юйлерине кетгендиле.
Алай гитче жашыны жилян къатынына
асыры кёзю къарагъандан, хан, не этерге
билмей, жашын жояр мадар излеп
башлагъанды. Кёп сагъыш этгенден сора,
хан, сылтаугъа, ауругъанча этип,
жатханды. Атасыны ауругъанын эшитип,
гитче жаш, жарсып, сорургъа келгенди:
– Атам, не болгъанды санга? Не зат жарар
дарманнга, не мадар этейим? – деп
соргъанды.
– Балам, манга этер мадарынг болса, ол
жерде, ол жерде бир аскер барды.
Аскерчилени кеслерине аш этген бир
багъыр къазанлары барды. Ол къазанны
келтирип, ичинде суу жылытып, анда
жууунсам, сау боллукъ эдим. башха мадар
жокъду, – дегенди хан жашына.
Юйюне мудах болуп келип, жаш:
– Энди къайдан табайым ол къазанны? ол
табылмаса, атам ёледи, –
деп, къатынына жарсыгъанды.
Къатыны жашха:
– Атанг санга къазанны тап деген эсе,
сени сау келиринги сюймейди, игиликге
айтмагъанды. Алай болса да, сен
тюзюнлей салып мени атама бар. «Нек
келгенсе?» – деп сорур, сен а: «Минерге
манга бир ат бер», – дерсе. Угъай демез.
«Хайда, сайла да, къайсы атымы сюйсенг
да, ал», – деп, атларын кёргюзтюр. Сен а
жылкъысында эшекден уллу болмагъан,
жабагъылы жары тайчыкъ барды да, аны
сайла. Атам бермезге кюрешир, анама
айтсанг, ол къоймай бердирир. Тайчыкъны
алып, жолгъа чыкъсанг, излеген затынгы
санга ол мадарыр, – деп, юйретип, жашны
жолгъа ашыргъанды.
Жаш тюзюнлей салып къайынларына
баргъанды. Къайын атасы бла къайын
анасы жашны юйге кийирип, олтуртуп,
хапар соргъандыла.
– Атам, манга минерге бир ат бер деп,
сенден тилей келгенме, – дегенди жаш.
– Ненча ат сюйсенг да, ал, ат азмыды!
Кел, сайла, – деп, секирип жеринден
туруп, жашны ат орунуна элтип, кеси
сайлап, багъып тургъан атларын
кёргюзтгенди да: – Сен сайлагъанны
сенден мен тыймам, –
дегенди къайын атасы.
Алай жаш:
– Бу атладан аллыкъ тюйюлме. жылкъыдан
сайларыкъма, – дегенди.
Сора экиси да жылкъыгъа баргъандыла
Жаш, къарай кетип, башхаладан артха
созулуп келген, атха да ушамагъан бир
гитче жабагъылы тайчыкъны кёргюзтюп:
– Атам, манга башха ат керек тюйюлдю.
Кёзюнг къыйса, бу жабагъылы тайчыкъны
бериринги тилейме, – дегенди жаш
къайын атасына.
Ол алай айтханда, къайын атасы:
– Угъай, ол тай санга атлыкъ этерик
тюйюлдю, башхаларындан ал. Аны
бералмам, – дегенди.
Къайын атасы тайны берирге унамагъаны
жашны жанына тийип:
– Аны бермей эсенг, башхасы керек
тюйюлдю, – деп, юйге къайтып келгенди.
Сора къайын анасына къайын атасы тайны
берирге унамагъанын айтханды. Аны
эшитгенде, ол эрине урушханды:
– Жанынгдан сюйген къызынгы эринден
сен бир тайны къызгъанаса, къалгъан
атларынг да жетерикди санга. Ол хапарны
кишиге эшитдирме, жашны да кёлюне тийме
– ол тайны берип къой, – дегенди.
Кишини этер амалы къалмай, ахырында
жабагъылы жары тайны жашха бергенди.
Жаш, ол жабагъылы тайны жылкъыдан
тутаргъа деп, жюгенин да къолуна алып,
тайчыкъ болгъан жанына айланнганын
кёргенлей, тайчыкъ, чабып келип, башын
жюгеннге кеси салып къойгъанды. Жаш,
иерни, башха ат кереклени да хазырлап,
секирип, тайчыкъны сыртына минип:
«Хайда, сау къалыгъыз!» – деп,
къайынлары бла саламлашып, жолуна
кетгенди.
Жаш жабагъылы тайчыкъ бла элден
чыкъгъанлай, тайчыкъ, силкинип, бир
ариу, уллу, кючлю ат болуп, адамча
тилленип, жашха айланып:
– Къайры барабыз, нек барабыз, не
излейбиз? – деп соргъанды.
Жаш, тайны быллай ат болуп къалгъанына
да, сёлешгенине да сейир-тамаша болуп,
анга толу жууап этгенди. Атасыны
ауругъанын, аны сау этерге къазан керек
болгъанын, ол къазан да къайда
табылгъанын айтханды.
Ат, жашны хапарына тынгылап бошап:
– Энди сен сыртымда, жыгъылмазча, иги
къаты тур, эки кёзюнгю да къаты къыс,
мен ач дегинчи, ачма. Манга жанынг
аурумай, эки кере къамичи бла къан
сиерча уруп, мени иги ачыт, – дегенди.
Жаш ол айтханлай этгенди.
Бир заманда ат жашха:
– Ач кёзлеринги, – дегенди.
Жаш кёзлерин ачханды. Ат жашха:
– Ма ол узакъда кёрюннген – сен айтхан
аскерди. Энди сен былайдан ары
бармайса. Сен, былайда мени иерим да,
кесинг да сыйынырча уру къазып, аны
ичинде букъ. Мени кесимлей бошла. Мен,
барып, къазанны алып къачарма, аскер
ызымдан къууар. Мен былайгъа жетерге,
сен, иерни алып, хазыр болуп тур да,
эрлай аны сыртыма салып, терк мин. Алай
болмаса, аскерчиле, жетип, сени да, мени
да ёлтюрюрле, къазанны да сыйырырла, –
дегенди.
Жаш, атны бошлап, уру къазып, ары
букъгъанды. Жабагъылы жары тай,
олсагъат кесин силкиндирип, бир
жабагъылы кичиу тайчыкъ болуп, аскер
болгъан жерге баргъанды. Барса – аскер
жатып, жукълап. Ол жаш излеген къазан а
аш этген жерлеринде тура эди. Аны кёрюп,
тайчыкъ, кюлге аунай, кесин къашый
барып, къазаннга тийгенди. Тайчыкъ
къазаннга тийгенлей, ол, дунияны
зынгырдатып, таууш этип, аскерни
уятханды. Аскер, секиришип туруп,
сауутларын алып, къопханды. Къарасала
– кичиу тайчыкъдан башха жан да жокъ.
Аскерчиледен бири:
– Барыгъыз да, ол тай кибикни, тюйюп,
къыстагъыз! – деп буюргъанды.
Аскерчиле, тайны тюялгъанлары чакълы
бир тюйюп, къыстап, келип жатхандыла.
Ала жукълай баргъанлай, жабагъылы жары
тай, къайтып, ары-бери аунай келип,
биягъы къазаннга тийип, таууш
этдиргенди. Аскерчиле биягъы, уянып,
тайны къыстагъандыла. Дагъыда алай эте,
тайчыкъ аскерчилени юч-тёрт кере да
уятханды. Къоба да къыстай, къоба да
къыстай, была, эригип, ахырында уа: «Бу
къазан да, бу тай да безитгендиле
бизни», – деп, къараргъа эринип,
къопмай къалгъандыла. Аскерчиле энди
къазан тауушха сагъайып
турмагъанларын кёрюп, жабагъылы жары
тай, киришин башына кийдирип, къазанны
алып къачханды. Ол заманда аскерчиле
уяннгандыла, къазанны тай алып
къачханын кёрюп, ызындан къуугъандыла.
Алай болгъанлыкъгъа, тай, жашха жетип,
ол да хазырланып туруп, терк окъуна
иерни аны сыртына салып, айылларын
тартып, секирип, сыртына миннгенди. Жаш,
къазандан да къаты тутуп, эки кёзюн
къысханды да, атын, аямай, эки кере
къамичи бла ургъанды.
Бир заманда тай:
– Ач кёзлеринги, – дегенди жашха.
Жаш, кёзлерин ачып, элни туурасында
тургъанын кёргенди, атдан тюшгенди.
Жабагъылы жары тай жашха:
– Энди сен мени былайда къой.
Жалкъамдан бир къыл ал да, мен санга
керек болсам, аны кюйдюр: олсагъат сен
болгъан жерге жетерме, – дегенди.
Жаш, тай айтханлай этип, къазанны да
алып, ханнга баргъанды да:
– Келтирдим, – деп, къазанны бергенди.
Хан алайда къазан бла суу жылытдырып,
жуууннган кибик этип: «Энди иги
болдум», – деп, къопханды.
Алай болгъанлыкъгъа жашны сау
къайтханына уа ыразы болмагъанды.
Жаш да къатынына келгенди, ала, бир
бирлерин кёрюп, къууаннгандыла,
насыплы жашап башлагъандыла.
Бир кесек заман ётгенден сора, биягъы
хан, ётюрюкге ауруп, тёшекге тюшгенди.
Хан аны сылтаугъа этгенин билип, уллу
жашлары сансынмай къойгъандыла. Гитче
жашы уа, биягъы, атасына келип:
– Атам, энди уа не болгъанды? Къазан
жарамадымы? – деп, жарсып соргъанды.
– Игирек болгъан эдим, алай энтта да
ауруйма, – дегенди хан.
– Не жарар да, энди уа не мадар этейим?
– дегенди жаш.
Хан, кёп сагъыш этмей:
– Ол жерде, ол жерде бир кийик марал
барды, аны сютюнден ичсем, иги боллукъ
эдим, – дегенди.
Къатыны да:
– Бар ахшы жолгъа. Къыйын жолгъа
бараса, алай Аллах буюргъаннга тюберсе.
Атанга къараргъа борчунгду, – деп, эрин
жолгъа ашыргъанды.
Элден чыкъгъанлай, жаш жабагъылы жары
тайны жалкъа тюгюн кюйдюргенди.
Олсагъат ат, кишнеп, чабып, жашха
жетгенди. Жаш тайгъа миннгенди. Тай,
силкинип, биягъыча, бир ахырзаман ат
болуп, тилленип:
– Къайры барабыз, не керекди? – деп
соргъанды.
Жаш атына:
– Кийик маралны табып, сютюн алып,
атама дарман этерге керекди, – дегенди.
Ат, биягъыча:
– Жыгъылмазча, къаты тут, эки кёзюнгю
къаты къыс, эки кере къабыргъама къан
сиерча ур. Кёзлеринги, ач дегинчи, ачма,
– дегенди.
Жаш ат айтханча этгенди. Ат, учуп келип,
тюшюп:
– Энди кёзлеринги ач, – дегенди.
Кёзлерин ачханда, жаш бир уллу тауну
башына чыгъып тургъанларын кёргенди.
– Энди ол сен излеген кийик маралны бу
тауда болгъанын билеме, алай тюз да
тургъан жерин а юйреталлыкъ тюйюлме,
кесинг изле, – дегенди ат жашха.
Жаш:
– Ахшы, – деп, сауутун-сабасын да алып,
маралны излерге атланнганды.
Бара-бара кетип, бир гитче къарт
кишичикге тюбегенди. Ол къанатлыланы
кюте тура эди. Жаш анга салам бергенди,
кишичик да, аны саламын алгъанды да:
– Не айланаса, не жюрюйсе? – деп, жашха
соргъанды.
Жаш нек айланнганын анга айтханды.
Къарт кишичик, жашха къарап:
– Алай эсе, кийик марал ма алайдады –
ол кюнлюмде. Анда ол жукълагъан этеди,
чегетде уа – отлагъан. Насыбынг болса,
кюнлюмде жукълап тургъанлай тюберсе.
Ол заманда, арсарсыз къатына барып,
къаллай бир керек эсе да, саууп, сют
алырса: уянырыкъ тюйюлдю. Насыбынг жокъ
эсе уа – кийик, жукъламай, чегетде
тургъанлай тюберсе. Санга сютюн да
саудурмаз, кесинги саулай да жибермез,
– деп, маралны халын юйретип
жибергенди.
Жаш, кийик маралны кюнлюмде жукълап
тургъанлай табып, сютюн саууп алгъанды.
Келтирип, атасына бергенди. Хан, марал
сютден ичип:
– Иги болдум энди, – деп, тёшекден
къопханды.
Жашыны сау къайтханына ачыу этип: «Энди
уа, барса, сау къайтмазча, къайры иейим
жашымы?» – деп, биягъы хан сагъышха
батханды. Бир заманда, соруууна жууап
табып, хан ючюнчю кере да ётюрюкге
ауруп жатханды. Биягъы кичи жашы аны
саулугъун сорургъа келгенди.
– Бу ауруудан энди мен хазна иги
болмазгъа ушайма. Сени ёлген ананг
къолунда мени мухур жюзюгюмю алып
кетгенли, ауруучу болуп къалгъанма. Не
мадар да этип, ёлген ананга ахыратха
барып, андан мени жюзюгюмю алып келип,
къолума салсанг эди, мен саппа-сау
болуп къаллыкъ эдим, – деп, хан жашны
ёлген анасына ахыратха атландыргъанды.
Жаш, келип, къатынына:
– Мен къалай барайым ол дуниягъа, жолну
ким юйретсин манга? Анда анамы да
къалай табайым? – деп, мудах айтханды.
Эрини жарсыгъанына къатыны:
– Да Аллахдан аман тапсын сени атанг,
экибизни бир бирден айырыргъа
кюрешеди. Бармай амалынг жокъ эсе, мени
атама жетип, хапарны айт: ол юйретир
барыр жолунгу, – деп, аны атасына
жибергенди.
Жаш, жилянлагъа барып, хапарны къайын
атасына айтханды. Ол, жашха бир акъ
тёгерек ташчыкъ берип:
– Ма бу ташчыкъны, жолгъа чыгъып, жерге
салырса. Ол сени аллынгда тёнгереп
тебирер. Сен а, ары-бери бурулмай, ташны
ызындан барып тур, ол сени тюзюнлей
ёлген ананга, ол дуниягъа, элтир, –
дегенди.
Жаш, жолгъа чыгъып, къайын атасы берген
ташчыкъны жерге салгъанды. Ол жашны
аллында тёнгереп тебирегенди. Таш да
бара, жаш да аны ызындан бара кетгенден
сора, таш бир тешик бла жерни тюбюне
тёнгерегенди. Жаш да, ташдан айырылып
къалмай, жер тюбюне тюшгенди. Анда
ташны ызындан бираз баргъандан сора,
жаш бир кём-кёк кырдыкда, асыры
арыкъдан, эки борбайын бир бирге ышый,
жатса, жатхан жеринден ёрге къобалмай
тургъан арыкъ ёгюзню кёргенди. Андан
арлакъ озуп, бир къара жерде бир уллу
ёгюз, эки мюйюзю бла зылдыланы къаза,
семизден, боюнун бир жанындан бир
жанына буралмай, мёнгюрдеп айланнганын
кёргенди. Ташны ызындан бара кетип, жаш
бир киши бла бир къатын, уллу ёгюз
терини тюбюне сыйынмай, бири терини
кесине тартса, бирсини юсю ачыла, экиси
да тюйюше тургъанларын кёрюп, ётгенди.
Алайдан арлакъ баргъанлай, жаш бир киши
бла бир къатын бир эчки терини тюбюнде,
экисине да эчки тери жетип, ойнай-кюле
тургъанларын кёргенди. Бираздан бир
жерде бир семиз къойчуну, къой сюрюую
да семизден атыла, ышныр эте, кеси да,
олтуруп, жырлай тургъанын кёргенди.
Аладан арлакъда уа – арыкъдан,
таякъгъа таянмай, жеринден ёрге
къобалмагъан бир къойчу, арыкъ къой
сюрюую бла. Сюрюу да къача, къойчу да,
аланы бирге жыялмай, жиляй тура эди.
Дагъыда, бара кетип, жаш бир къарт
къатын бир къуюгъа кетип, къуюну
башындан энишге салыннган жыжымдан
тутуп, чыгъа келип, энди, бир
узалгъанлай, башына къутулама
дегенлей, жыжым юзюле да, тюбюне кете
тургъанын кёргенди. Бираздан жаш уллу
суугъа жетгенди. Кёпюр орунуна сууну
юсюне бир уллу къара киши саулай жатып
тура эди. Таш, кишини юсю бла тёнгереп,
сууну ары жанына ётгенди. Жаш а, жаны
саулай, адамны юсюне къалай минейим
деп, тешинип, суугъа кирип ётерге
башлагъанды. Ол заманда ол кёпюр болуп
тургъан киши, башын кётюрюп, жашха:
– Эй, адам улу, кирме суугъа. Мени юсюм
бла сени кибик кёпле ётгендиле, сен да
ёт, – деп сёлешгенди.
Андан сора жаш, кишини юсю бла атлап,
суудан ётгенди. Таш да тёнгерей, жаш да
бара кетип, бир жерде кёп сабийле, агъач
чёмючлери бла сют кёлге чабып келип,
чёмючлерин сютден толтуруп ичгенлерин
кёргенди. Сабийлени бир къаууму уа,
сютню ичерге толу чёмючлерин
ауузларына келтиргенлей, чёмючлерини
тюбю тюшюп кетип, сютлери тёгюлюп,
жиляй эдиле. Жаш, бу битеу кёрген
затларына сейир-тамаша этип, бара-бара
кетип, зикир айтышып келе тургъан
тиширыулагъа тюбегенди. Аланы
кёргенинде, ахыратха жетгенин билип,
жаш хар бир тиширыугъа энчи:
– Мени анам къайдады? – дей, сора, ала
да:
– Сени ананг артда келеди, – дей, бара
кетип, къатынланы арасында анасын
танып, чапханды.
Анасы да, жашын танып, чабып,
къучакълап, жилягъанды.
– Нек келгенсе, не этесе, балам? – деп
соргъанды анасы жашына.
Жаш, атасыны эки кере да ауруп жатханын,
биринчи ауругъанында, анга къазанны
алып келгенин, экинчи ауругъанында уа,
марал сют келтиргенин айтханды да:
– Ючюнчю кере ауруп жатханда уа, атам:
«Анангы къолунда мухур жюзюгюм
кетгенди, ахыратдан аны алып келип,
къолума салмасанг, ёлеме», – деп, мени
санга ол жумуш бла жибергенди, –
дегенди.
Жаш хапарын айтханда, анасы:
– Ай, аман киши! Мен ёлгенде, жер жапхан
мюлкюнден манга тийишли садакъа этерге
окъуна кёзю къыймагъанды. Битеу
къыйынымдан жангыз жюзюкню алып,
болгъанны анга къоюп кетгенме. Энди уа
аны да сыйырыргъа жибергенди сени, –
дегенди да, сёзюн андан ары
бардыргъанды: – Балам, атанг сени
керексиз кёп къыйнайды. Жюзюкню уа
къайтарып артха берлик тюйюлме. – Ол
сёзлени айтып, анасы, къоюнундан эки
алма чыгъарып: – Бу эки алманы кесинг
ашагъан иш этме, элтип, бирин атанга
ашат, экинчисин а – аны къатынына бер.
«Не айтханды ананг?» – десе уа, –
«Алмаланы ашап бошагъыз да, андан сора
айтырма», – дерсе. Ашап бошагъандан
сора уа: «Ол дунияда да тынч
жашатмагъан эдинг, энди бу дунияда да
къоймай эсенг, кесинг къабан болуп,
къатынынг а мегежин болуп, биринг –
къачып, биринг а –
къуууп, агъачха кетигиз», – дегенди
дерсе. Ма бу ючюнчю алманы уа кесинг
аша, балам, – деп, дагъыда, чыгъарып, бир
алма бергенди.
Анасыны жууабын алгъандан сора, жаш:
– Анам, жолда келе, мен бир арыкъ ёгюз
кём-кёк кырдыкда арыкъдан ёле
тургъанын кёрген эдим. Кырдыгы
болмагъан къара топуракъда уа башха
ёгюз семизден атыла тура эди. Ала алай
нек эдиле? – деп соргъанды
– Ол арыкъ ёгюз бла семиз ёгюз ол
дунияда бирге жегилгендиле. Арыкъ ёгюз
онглу да, къарыулу да болгъанды, алай,
жагъын этип, иесин да къыйнагъанды,
нёгерине да кеси тартырыкъны
тартдырып, терсбоюнлукъ этгени
себепли, бу дунияда ол азапны чегеди. Ол
семиз ёгюз а, терсбоюнлукъ этмей,
иесине чыбыкъ да урдурмай, къолундан
келгенича, халал тартханы ючюн, бу
дуниясы иги болгъанды, – дегенди жашха
анасы.
– Алайдан ётюп, бир кишини бла бир
къатынны, бир уллу ёгюз терини тюбюне
сыйынмай, тюйюше тургъанларын кёрген
эдим. Башха бир киши бла бир къатын а,
эчки терини тюбюне эркин сыйынып,
ойнай-кюле тура эдиле. Ол а некди алай?
– деп соргъанды жаш.
– Аланы эки къаууму да эр бла
къатындыла. Ёгюз терини тюбюне
сыйынмагъанла ол дунияда, бири бири
айтханына сыйынмай, тохтамай тюйюшюп,
бир бирлерин къыйнап жашагъандыла. Аны
ючюн бу дуниялары да такъырды аланы.
Эчки терини тюбюне сыйыннган эр бла
къатын а ол дунияда, бир бирлерине
тынгылап, ариу жашагъандыла. Аны ючюн
аланы бу дуниялары да зауукълу
болгъанды, – дегенди жашны анасы.
– Аладан арлакъда эки къойчуну кёрген
эдим. Бирини къойлары да, кеси да –
семиз. Къойлары ышныр эте, кеси уа
жырлай. Бирси къойчуну уа къойлары да –
арыкъ, кеси да – арыкъ. Къойлары