Latin

Къарачай-малкъар халкъ жомакъла - Экинчи тому - 36

Total number of words is 3687
Total number of unique words is 1322
46.5 of words are in the 2000 most common words
65.4 of words are in the 5000 most common words
73.1 of words are in the 8000 most common words
Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
тийишлисин тапханды, тап туругъуз,
кёлкъалды этмегиз. Мен ханма, бу
къызланы аталарыма. Тёгерегимде къанлы
жауларым кёпдюле, керек болса, келирсиз
да, манга болушурсуз, – дегенди.
Ала, анга сёз бергендиле да,
ашыргъандыла. Бир кюн алагъа эки жаш
келгендиле. Къызла алагъа жарыкъ
тюбегендиле, къучакълагъандыла. Ала
къызланы къарындашлары болгъандыла.
Жашла алагъа:
– Не жумуш бла келгенсиз? – деп
соргъандыла.
– Атабыз ауруйду, бир дарман да
жарамайды. Устала, акъ маралны онг
жанындан ашаса, сау болур дегендиле.
Аны ючюн келгенбиз, – деп
билдиргендиле.
Сора эки тамата къарындаш жолгъа
тебирегендиле. Ала кетгенден сора,
гитчелери да чыкъгъанды жолгъа. Бара
баргъанды да, бир агъач ичинде, къара
суучукъну къатында акъ маралланы
кёрюп, бирин ёлтюрюп, къошха
келтиргенди. Кеси уа бир башха адамны
сыфатына киргенди. Эки къарындашы уа,
келе-келип, марал сауа тургъан адамны
кёрюп:
– Кёп болсун! – деп, аллына келгендиле.
– Не айланасыз? – деп соргъанды ол
адам.
– Да ханнга акъ маралны онг жанындан эт
кесек излейбиз, – дегендиле.
– Да мында жангыз бир акъ марал бар эди
да, аны да мен ёлтюргенме.
– Бер аны бизге, не сюйсенг да,
берирбиз, – дегендиле эки тамата
къарындаш.
– Жюзюгюмю мухурун, къыздырып,
жауурунларыгъызгъа салдырсагъыз,
берирме, – дегенди ол адам.
Сора, аланы тешиндирип, мухурун
къыздырып, тамгъала салгъанды. Этни
сюеклерин танымазча этип, туурап,
алагъа сол жанын берип ийгенди. Жашла
этни ханнга элтип баргъандыла. Ол аны
ашагъанды, алай сау болмагъанды. Сора
гитче жаш кеси баргъанды, акъ маралны
онг жанын алып. Бара баргъанды да,
къазла кюте тургъан бир къарт къатынны
кёргенди.
– Ингир ахшы болсун!
– Сау бол, кел, жууукъ бол!
– Бу ингирде мени къонакъ эт.
– Да, балам, мен къазла болгъан жерде
турама, къыйналырса.
– Ол сен тургъан жерде мен да турурма.
Жаш къарт къатындан хапар соргъанды.
Къатын ханны ауруууну хапарын
айтханды. Ол тамата киеулери келтирген
эт жарамагъанын да билдиргенди. Жаш,
маралны онг жанындан туурап, шорпа
этгенди.
– Энди муну ханнга элт да, ичир, –
дегенди.
Къатын элтгенди да:
– Ханым, мындан бир-эки уртла, мен
ёлейим, – деп тилегенди.
Хан ичгенди, сора:
– Не иги затды бу, къаз ийиси барды
ансы, – дегенди.
Къатын, жаш юйретгенча:
– Да не этейим, къазла бла бирге турама
сора, – дегенди.
Хан, къатынын чакъырып:
– Мынга бир жер беригиз ат орунда, –
дегенди.
Къатын, хан айтханча, ат оруннга
кёчгенди. Анда да ол, шорпа этип, ханнга
элтип, жаш юйретгенча, шорпаны анга
ичиргенди. Хан, шорпаны ичип, ол ат ийис
этеди дегенде:
– Да не этейим, къор болайым, мен атла
болгъан жерде жашайма сора, – дегенди
къарт къатын.
Сора хан анга къаласында бир иги отоу
бердиргенди. Анда уа ол азыкъны бек иги
этгенди. Хан:
– Не адам да иги жерде иги бола кёреме,
– деп, кеси да сау болгъанды.
Къарындашла юйге къайтханларында, жаш
да – юйде. Ала анга:
– Ханны сау этдик, – деп
махтаннгандыла.
Бир кюн къызланы къарындашлары, биягъы,
къууулуп келгендиле да:
– Атабызны жерлерине жау аскер
чапханды, келигиз болушлукъгъа, – деп
тилегендиле.
Тамата жашла терк окъуна кетгендиле.
Гитче уа, къарындашлары кетгенден сора,
къалагъа баргъанды да, акъ атны керегин
салып, уллу бичакъны да алып, сыфатын да
тюрлендирип, урушха кетгенди.
Бара барып, ол, бир къамишни ичинден
чыгъып, жау аскерни къырып башлагъанды.
Жаш да, аскер да солугъан заманда, хан
жашха бетин сюртюрге къол жаулугъун
бергенди. Ингирде жаш биягъы къамишге
кирип кетгенди.
Экинчи кюн ол сары атха минип келгенди.
Биягъыча, къамишден чыгъып, сермешип
башлагъанды. Ол кюн да хан мынга энтта
бир къол жаулугъун жибергенди. Жаш,
ингирге дери сермешип, аскерни
жартысындан да кёбюн къырып, биягъы
къамишге кирип кетгенди.
Ючюнчю кюн ол, къара атха минип
келгенди да, биягъыча, аскерни
къыргъанды. Хан бу жол да анга къол
жаулугъун ийгенди. Ингирге жаш, битеу
аскерни да къырып, къамишге кирип
кетгенди.
Тамата къарындашла юйлерине къайтып
келгенлеринде, кичилерине аямай тырман
этгендиле, сора:
– Сен бармагъанлыкъгъа, биз а хорлап
келдик! – деп махтаннгандыла.
Эрттенбла къызланы къарындашлары
биягъы келгендиле да:
– Атабыз, хорламгъа атап, уллу той
этеди, ол тойгъа юч киеуюн да чакъырады,
– дегендиле.
Ала, жыйылып, тойгъа келгенлеринде, хан:
– Мен гитче киеуюм бла энчи сёлеширге
сюеме, – деп, жашны къатына
чакъыргъанды. – Иги жаш, жигитме деп,
мени гитче къызымы алгъан эдинг. Алай
манга ауруу тийгенде да – келмединг,
жау бла уруш этгенимде да – келмединг.
Нек жаулайса мени? – деп соргъанды
жашдан.
Жаш а:
– Угъай, мен аланы барысына да
къатышханма, – дегенди. – Эки киеуюнге
да, эки жашынга да акъ маралны этин мен
берген эдим, – дегенде уа, ала барысы да
аны бла даулашып башлагъандыла.
Ол заманда жаш:
– Манга ийнанмай эсегиз, сиз, аланы
тешиндирип, къарасагъыз, сыртларында
мени мухур тамгъаларымы кёрюрсюз. Мен
берген эдим алагъа марал этни, – деп
тохтагъанды.
Хан ийнанмагъанда, биягъы жаш:
– Къазланы кютген къатынны да мен
ийген эдим. Уруш башланнган биринчи кюн
а къол жаулугъунгу манга берген сен
тюйюлмю эдинг, экинчи, ючюнчю кюн да
алай? – дегенди да, аланы чыгъарып,
иесине берип, кетип тебирегенди.
Хан, тилеп, жашны къайтаргъанды,
ырысхысын да, ханлыгъын да анга осуят
этгенди.
АСХАТ БЛА АНЫ ЭГЕЧИ
Алгъын заманда бир жерде бир бай хан
жашагъанды. Аны уа бир ариу къызы
болгъанды. Къызгъа уа кёплени кёзлери
къарай эди. Къыз аланы бирине да
бюсюремегенди. Ма ол да алай жашап
тургъанлай, бир кече, къайдан эсе да бир
узакъ жерден келип, бир уручу башкесле
ханны къызын урлап кетгендиле. Сора
экинчи кюн ингирликде къызны, бир уллу
агъачны ичине элтип, жер тюбюнде уллу,
ариу, бир бай юйге кийиргендиле.
Уручула уа бек кёп болгъандыла. Къызны
да юйде къоюп, хар кюнден бирер зат
урларгъа кете эдиле. Къыз юйде не
этерге да билмей, башын ауур сагъыш
басып тура эди.
Хан а кече-кюн да аямай излете эди
къызын. Алай болгъанлыкъгъа, не амал,
излеучюле: «Тапмайбыз», – деп, къайтып
келе эдиле.
Андан бир узакъ жерде уа Асхат деп бир
ёксюз жаш жашай эди. Жашны атасы-анасы
не къарындашы болмагъанды – жаланда
бир эгечи бар эди. Эгечи уа жашны
сюймегенди. Жаш дунияда болмагъанча
айтхылыкъ уучу болгъанды. Уугъа уа хар
заманда да эгечи бла бирге баргъанды.
Бир кюн экиси да, алай уугъа айлана
кетип, бир терен агъачха киргендиле.
Анда, жар тюбюнде, бир уллу юйге
тюбегендиле. Кирип барсала, айтмай
къой, юйню ичи асыры ариудан, адамны
кёзюн къаматханды. Юйде уа бир ариу
къыз байланып тура эди. Къыз, бери
къалай бла тюшген хапарын башдан-аякъ
айтханды да:
– Энди уручуланы келир заманлары
болады, сизни мында тапсала, сиз да, мен
да ёлдюк. Андан эсе кетигиз, – деп,
ахтыннганды.
Уручуланы келир заманлары жете
баргъаны сайын, къыз да
къоркъгъандан-къоркъа башлагъанды.
Алай жаш таукел эди.
– Келмеге къой, мен аланы барын да
хорларыкъма, – дегенди ол.
Сора ханны къызы, жашха да, эгечине да
ашарыкъ берип, сыйлагъанды.
– Уручула юйге сегиз-сегиз киредиле, –
деп ангылатханды къыз.
Жаш а:
– Энди мен ала бла къазауат этерикме,
сегизишер келгенлери уа иги болады
урушургъа, – дегенди да, къылычын да
хазыр этип, сакъ болгъанды.
Бир заманда адам тауушла
эшитилгендиле. Къыз:
– Келедиле! Ала биринчи
сегизеулендиле, – дегенди.
Жаш, эшик аллына тургъанды да,
къылычына къарап:
– Сегизисини да башлары, кесилип,
алларына тюшсюнле! – деп къычыргъанды.
Олсагъат сегиз уручуну да башлары,
тёнгереп, алларына тюшгендиле. Къыз а,
асыры сейирсиннгенден, ахы кетип, не
этерин билмей, абызырап къалгъанды.
Дагъыда бираздан сора сегиз уручу
кирип келгендиле. Жаш:
– Энтта да сегиз баш кетсин! – деп,
къылычын ёрге кётюргенди.
Ол алай айтып бошаргъа, аланы да
башлары, кесилип, жашны аякъларына
тёнгерегендиле. Сора къыз:
– Энди бир сагъатдан ахыр сегизиси
келликдиле. Таматалары да ала бла
боллукъду. Анга не окъ тиймейди, аны не
бичакъ кесмейди. Алай сен белинден
энишгесине урургъа кюреш, – деп
ангылатханды.
Бираздан, дауурдан да къыра, сегиз
башкес кирип келгендиле. Биягъы эшик
аллына туруп, жаш:
– Сегиз баш кесилип къалсын! – деп, ачы
къычыргъанды.
Алай жети башы кетген мыллык жашны
аллына аугъандыла. Сегизинчиси уа –
таматалары, саулай къалып, къаты урушуп
башлагъанды. Жаш хорлана тебирегенде,
аны эсине къызны айтханы тюшгенди да,
жаш белинден тёбенине къылычы бла
ургъанды да, тамата уручуну жыкъгъанды.
Сора башын кесип, эшикге атханды.
Ханны къызы уа, къутулгъанына
къууаннгандан, барып, жашны къучакълап,
жилягъанды. Сора:
– Энди мен юйге барайым, сен да
алтындан, кюмюшден керекле ал да, мени
бла кел, – дегенди.
Алай Асхат унамагъанды.
– Бир жары да бармайбыз биз. Мында
къалайыкъ биразгъа, – дегенди да,
къызны ашырып, кеси уа эгечи бла бирге
кече башкес уручуланы жер тюбюнде
юйлеринде жатханды.
Экинчи кюн жаш уугъа чыкъгъанды, эгечи
уа юйде къалгъанды. Тюш табада жашны
эгечи, суу алыргъа чыгъып баргъанлай:
«Суу бер», –
деген таууш эшитгенди. «Ярабий, не
затды бу?» – деп, тёгерегине
къарагъанды, алай бир зат да
кёрмегенди. Къайтып келе туруп да: «Суу,
суу», –
деген таууш эшитгенди. Иги къараса – ол
уручуланы таматаларыны башы терек
тюбюнде, суу тилеп, къычыра эди. Къыз,
къоркъгъан да этип, жууукъ барып, аны
юсюне суу чачып кетгенди. Баш
олсагъатда, тёнгереп барып, тёммегине
жалгъашханды да, сау болуп, къызгъа
келгенди.
– Менден къоркъма, мен ёлген
жёнгерлерими таматаларыма. Сау бол суу
бергенинге, алай энди манга
къарындашынгы ёлтюрюрге болуш, –
деп, аллына сюелгенди.
Ол къарындашын кёрюп болмагъан эгеч а
угъаймы дерик эди, болушургъа сёз
бергенди. Сора тамата уручу:
– Ауругъанча эт да, бёрю эт ашарыкъма
де. Сора ол, бёрю излеп, агъачха барса,
аны бёрю ашар, – дегенди.
Къыз алай этерге сёз бергенди. Жаш
келгенде, къыз тёшекде жатып тура эди:
– Ёлеме, бёрю эт ашасам, сау боллугъуму
тюшюмде кёргенме, – дегенди
къарындашына.
Къарындашы олсагъат окъуна агъачха
кетгенди. Бара-барса, бир бёрю баласына
сют эмизе тура эди. Сора Асхат бёрюню
марагъанлай, бёрю:
– Атма, ёлтюрме мени, андан эсе, не
керек эсе да, айт, берейим, –
дегенди.
Асхат:
– Бир балангы бер эгечиме дарманнга, –
дегенди.
Бёрю, баласын да, бир сыбызгъы да берип:
– Ма бу сыбызгъы бла сызгъырсанг,
къыйынлыкъда мен, жетип, болушурма, –
дегенди.
Асхат, бёрю баланы кётюрюп, юйге
тебирегенди. Уручу уа къызгъа:
– Ёлмей келсе, айыу баланы эти
жарашырыкъды де, – деп юйретгенди.
Асхат, бёрю баланы да алып, кирип
келгенлей, къыз:
– Асхат, сен кетгенли уа, тюшюмде айыу
баланы эти дарман боллукъду деп
кёргенме, – дегенди.
Асхат а:
– Ол да къыйын тюйюлдю, табарма, – деп,
агъачха кетгенди.
Айлана кетип, бир айыугъа тюбегенди.
Айыу, балачыгъын да къоюнуна къысып,
жукълап тура эди. Асхат мараргъа
тебирегенлей, айыу, уянып:
– Атма, ёлтюрме мени. Андан эсе, не
керек эсе да, айт, берейим, –
дегенди.
Асхат:
– Эгечим къыйын ауруйду да, айыу
балачыкъны эти дарман боллукъду,
балангы бер, – дегенди.
Ол да, баласын да, бир сыбызгъы да берип:
– Ма бу сыбызгъы бла сызгъырсанг, мен,
жетип, не къыйынлыкъдан да къутхарырма,
– дегенди.
Асхат, айыу баланы да алып, юйге
келгенди. Биягъы уручу башкес а:
– Энди ёлмей келсе уа, арслан баланы
эти жарарыкъды дерсе, – деп юйретгенди.

Асхат жетгенлей окъуна, къыз:
– Асхат, сен мени ючюн бек къыйналып
кюрешесе, алай, сен кетгенлей, тюшюмде
арслан эт жарарыкъды деп кёргенме, –
дегенди.
Асхат, не этерик эди, энтта да агъачха
тебирегенди. Бара кетип, бир арсланнга
жолукъгъанды. Ол да баласын ойната тура
эди. Асхат, къауалны сермеп алып, марап
тебирегенлей, арсланнга тил битип:
– Ой, атма, ёлтюрме мени. Керегинги айт
да, мен берейим, – деп, жал баргъанды ол.

Асхат нек айланнганын айтханды. Арслан,
арсар да болмай, баласын да, бир
сыбызгъы да берип:
– Ма бу сыбызгъыны ал да, къыйынлыкъгъа
тюшсенг, юч кере сызгъырып къой,
олсагъатдан жетерме болушургъа, –
дегенди жашха.
Асхат, арслан баланы да кётюрюп, юйге
тебирегенди. Ол келирни аллында уа
уручу къызгъа:
– Энди, сау келсе уа: «Сау болгъанма,
кёп къыйналдынг, тешин да, бир жууун,
къарыу ал сууда, ансы адамла, жаныуарла
бла да урушуп, ёлюм учу болгъанса», –
дерсе. Ол тешиннгенлей, мен а кеси-кес
къылычын алып, къачарма, – дегенди,
къызны къучакълап.
Асхат да, арслан баланы кётюрюп, юйге
жетгенлей, олсагъат къыз, аллына
чыгъып:
– Ой, Асхат, нечик кёп къыйналдынг,
нечик кёп! Мен а энди сау болгъанма.
Жарсыма. Алай кесинг, уручу башкесле
бла, жаныуарла бла да кёп сермеше,
къарыуунгу тас этдинг, кюч бериучю
суугъа кир да, бир жууунчу, – деп,
жарсыгъанча этгенди.
Асхат, аны айтханын этип, тешинип,
суугъа киргенлей, башкес уручу Асхатны
къылычын алып къачханды. Асхат, терк
окъуна кийинип, бир уллу терекни да
тамырлары бла чыгъарып, башкес
таматаны ызындан къуууп тебирегенди.
Къаты уруш башланнганды. Башкес тамата
къылыч бла силдесе, Асхат а терек бла
къоруулана эди. Сора Асхат, бир къолу
бла аны бла сермеше, башха къолу бла уа
юч сыбызгъысын да алып, юч кере
сызгъыргъанды. Олсагъат окъуна айыу,
бёрю, арслан чабып жетгендиле. Ала да
башкесге атылгъандыла. Алай башкесни
хорлаялмагъандыла. Башкес, къачып, бир
терен жерге кирип, татлы жукъугъа
батылгъанды. Асхат, жаныуар нёгерлерин
да алып, аямай излей кетип, табып, ол
жукълап тургъанлай, къылычын
урлагъанды. Башкес уянса – къылыч жокъ.
Сора уллу тутуш башланнганды. Асхат,
тутуша кетип, къылыч бла аны белинден
энишгесине ургъанды. Башкес
жыгъылгъанлай, бёрю, айыу, арслан да
аны, жыртып, ёлюгюн тюк-тюк этгендиле.
Сора Асхат, юйге барып, эгечине:
– Сен мени кёп кере ёлюмге жибердинг.
Жер башында манга сенден жау адам
чыкъмагъанды. Алай санга жанны мен
бермегенме, алгъан да мен этерик
тюйюлме. Мен бусагъат окъуна мындан
кетеме, сен а бу къуру таулада къал, –
деп, къызны, элтип, тауда терекге
байлап, атын да союп, терисин да
сыдырып, къыз ашай турурча этип,
кетгенди.
Кеси уа жёнгерлерин – айыуну, бёрюню,
арсланны да биргесине алып, узакъ
жолгъа тюшгенди.
Ол, кёп айлана-жюрюй кетип, бир уллу
шахаргъа келгенди. Кирип барса, халкъ –
бушуу-бушман. Сора жаш:
– Не болгъанды, неди бу къайгъы? – деп
соргъанды.
– Шахардан арлакъ барып, бир уллу
дорбунда бир уллу сарыуек барды да, ол
хар кюнден бир къыз ашамаса, халкъны
жутуп къоярыкъды. Шахарда бир деп бир
къыз къалмагъанды. Бюгюн а кезиу ханны
къызына жетип турады да, бу къайгъы аны
ючюндю, – деп ангылатхандыла жашха. –
Хан а, бу ишде ким къутултса, къызын,
ханлыгъын да анга берирге айтады, –
дегендиле.
Сора бизни Асхат, аны эшитгенлей,
ханнга, барып:
– Бир уллу ёгюзню союгъуз да, биширип
манга келтиригиз, – дегенди.
Ол айтханлай этгендиле. Асхат аны
жаныуар жёнгерлерине ашатып, аланы
тойдургъанды. Сора сарыуекни болгъан
жерине элтирлерин тилегенди. Асхатны
ары элтгендиле. Барса, сарыуек ханны
къызын жутаргъа хазыр болуп тура эди.
Олсагъат Асхат, къылычын чыгъарып,
урушха атылгъанды да, уруша-уруша
кетип, сарыуекни башын кетергенди. Алай
кесилген башны орунуна жети баш
чыкъгъанды. Асхат, къоркъмай, дагъыда
тутушха киргенди. Кюреше кетип, Асхат
сарыуекни жети башын да кетергенди.
Сора бёрю, айыу, арслан, жетип, аны
тёммегин да жокъ этгендиле. Жети башын
да тайдырып бошагъандан сора, Асхат
башланы барысыны да тиллерин, алып,
хуржунуна салгъанды. Къыз, ёлюмден
къутулуп, барып, жашха:
– Энди солу бу къыртышха жат да, –
дегенди.
Асхат да, арслан да, бёрю да, айыу да
терен жукъугъа киргендиле. Къыз а жашны
бармагъына алтын жюзюгюн салып,
бирсилени боюнларына уа алтын сынжырла
такъгъанды да: «Мынга болмаса, бир
адамгъа да бармам ёмюрюмде», – деп,
кеси кесине ант этгенди. Аны
шыбырдагъанына айыу, бёрю, арслан,
Асхат да уяннгандыла. Къызны
саугъаларын кёргендиле. Алай, асыры
арыгъандан, дагъыда татлы жукъугъа
киргендиле. Сора къыз кеси да
жукълагъанды. Хан ол заманда къызны
сюеклерин басдырыргъа адам жиберген
эди. Ол а, келип, къызны сау тургъанын
кёрюп, жашны да ёлтюрюп, сарыуекни да
сегиз башын алып, ханнга барып:
– Сарыуекни ёлтюрюп, къызны къутхарып
келеме, – дегенди.
Кёп турмай, айыу уяннганды да, жашны
ёлюп тургъанын кёрюп, жёнгерлерин да
уятып, ала бла ёлгенлени сау этген
кырдыкла келтирирге таугъа кетгенди.
Ала кетгенлей, къыз да уяннганды. Жашны
ёлюп тургъанын кёрюп, не этерин билмей,
аямай жиляп, юйюне кетгенди. Юйюне
барып, хапарны кертисин айтханды, алай
хан ол алдагъан кишини къолунда
башланы кёргенде, къызгъа ийнанмай
къойгъанды. Жашны жаныуар жёнгерлери
уа, дарман кырдыкла келтирип, аны сау
этгендиле. Жаш алагъа, аны сакъламай,
жукълап къалгъанлары ючюн урушханды,
сау этгенлери ючюн а ыразы болгъанды.
Ма тамам бир жыл ётгенде, Асхат биягъы
шахаргъа баргъанды. Барса, битеу шахар
ариу къуралып. Жаш къонакъбайына:
– Бу неди? – деп соргъанды.
Къонакъбайы ханны къызын бюгече аны
ёлюмден къутхаргъан кишиге бередиле
деп, алай ангылатханды да:
– Ханны къызы аны башха адам
къутхаргъанын айтып турады, алай хан
анга ийнанмайды, – деп къошханды.
Андан сора жаш къонакъбайына:
– Ёчешемисе, мен тойгъа хазырлагъан
ашарыкъладан келтирип, санга
ашатмасам, – дегенди.
Сора жаш, къызгъа къагъыт жазып, аны
бёрюню боюнуна тагъып, шорпадан алып
келирин буюргъанды. Бёрю, жыйылгъан
адамланы да къоркъутуп, халкъны
кёзюнде, барып, къызны тобугъуна башын
салгъанды. Къыз, къагъытны да окъуп,
жашны сау болгъанын билип, анга бёрюден
ханны тойгъа хазырлагъан шорпасындан
жибергенди. Жаш андан сора, айыудан,
арсландан да къагъытла жиберип, кёгет
эм башха затла келтиртгенди. Къыз уллу
къууаннганды. Атасы уа, чыдаялмай:
– Къызым, неди сени бу этиуюнг, не
жаныуарладыла была? – деп, сейирсинип
соргъанды.
Къыз хапарны айтханда, хан жашха адам
жибергенди. Алай жаш, ол жангыз адам бла
баргъанны кесине учузлукъгъа санап,
унамай, ачыуланып къойгъанды. Сора хан,
фаэтоннга алты ат да жегип, башха
адамла жибергенди. Жаш, фаэтоннга да
минип, сакъалы да жетип, агъач кишиге
ушаш болуп, алай жетгенди. Хан жашны
сакъалын жюлютгенди, ариу кийимле
кийдиргенди. Жаш да анга хапарын
башдан-аякъ айтханды. Хан, ийнанмай:
– Сен мени къызымы ёлюмден сакълагъан
эсенг, шагъатынг а къайда? – деп
соргъанында, жаш сегиз тилни да
хуржунундан чыгъарып, ханнга бергенди.
Жашны жёнгерлери уа – бёрю, айыу,
арслан аны къатында олтура эдиле. Хан,
бирси кишини шагъатларын – сегиз башны
кёрюп, Асхатны къолунда сегиз тилни да
кёрюп, сора къызны хапарын да эшитип, не
этерге билмей къалгъанды. Болсада,
къызны бла Асхатны айтханларына
ийнанып, ол бирси кишини ёлтюрюрге
буюргъанды. Аны олсагъатдан окъуна
башын кетергендиле. Хазырланнган тойну
да Асхат бла ханны къызына этгендиле.
Алай бла, Асхат къызны алгъанды.
Ол кюн окъуна къыз Асхатны эгечинден
хапар соргъанды. Асхат аны анга этген
ишини юсюнден къызгъа хапар айтханды.
Сора къыз Асхатны эгечин келтирирге
адамла жибергенди. Барсала, къыз ёлюрге
жетип тура эди. Алып келип, сау
этгендиле. Алай ол Асхатны бютюнда аман
кёре эди. Бир кюн, барып, ол гюрбежиде
усталагъа къапхан ишлетгенди. Аны
Асхатны жатхан орунуну жабыууну тюбюне
букъдургъанды. Асхат, ингирде
жатханлай, къапханнга тюшюп, ёлгенди.
Аны кёрюп, айыу, бёрю, арслан, биягъы,
дарман кырдыкла келтирип, Асхатны сау
этгендиле. Сора Асхат эгечин къыстап
ийгенди. Жыйылгъанла да: «Этген ишине
кёре саугъасын тапханды», – деп,
жарсымай къойгъандыла. Дунияда
кёрмеген зауукълукъ къалмай, Асхат бла
къатыны, ойнай-кюле, ашап-жашап
къалгъандыла. Мен да аны бла узун
жомагъымы бошадым.
БАТЫР ЖАШ
Эртте-эртте бир кишини бир къатыны, бир
жашы бла юч къызы болгъанды. Къатыны
кишини кесинден эсе алгъаракъ ёлгенди.
Жашай баргъан заманда, кишиге да ауруу
тийгенди. Андан сора, ол жашына былай
осуят этгенди:
– Жашым, мен бу ауруудан ёлюп кетгенден
сора, эгечлеринг санга аманатдыла.
Аланы эрге барыргъа заманлары
жетгенден сора, тилей келгенден тыйма,
адам болсун, жаныуар болсун, берип бар.
Осуятын айтхандан сора, кёп-аз жашагъан
эсе да, киши, ол ауруудан къайтышмай,
ёлгенди. Юйдегиде жаш эм аны юч эгечи
къалгъандыла.
Алай жашап тургъанлай, ингирни бир
заманында арбаздан:
– Хей, ким барды мында? – деп, бир
къычыргъан ауаз эшитилгенди.
Жаш: «Бу ким болур?» – деп, эшикге
чыгъып, къарагъанды да, адам
кёрмегенди. Артха бурулуп, юйге кирип
тебирегенде, къабакъ эшикни башына
чёгюп тургъан бир уллу къушну кёрюп:
– Кел, юйге жууукъ бол, – дегенди.
– Жууукъ да бола турурбуз, алай тамата
эгечинги манга эрге берсенг эди деп,
тилей келгенме, – дегенди къуш.
Жаш, атасыны осуятын эсине тюшюрюп:
– Да сен аны тилей келген эсенг, мен
сенден тыймам. Алай бусагъатда берип
къояргъа хар не хазыр тюйюлдю.
Экинчиси, адетде болгъаныча, той
къураргъа, сый берирге керекди, –
дегенди.
– Мени заманым жокъду, сен хар затын да
хазырлагъынчы, той-сыйын къурагъынчы,
сакълап тураллыкъ тюйюлме. Берсенг –
алып кетерикме, бермесенг – къоюп
кетерикме. Сени бла кёп даулаша турмам,

деп, алай салгъанды сёзню.
«Къой, атамы осуятын бузмайым», – деп
кеси кесине, жаш, андан ары даулашмай,
юйге кирип, тамата эгечине:
– Сени бир къуш тилей келгенди да, мен
а, атамы осуятын бузмаз ючюн, боюн салып
келеме. Хайда, къурал, – дегенди.
Эгечи, жукъ да айтмай, болгъан
затчыкъларын кийип, къуралгъанды.
Къарындашы, чыгъаргъанды да, эгечин
къушха бергенди. Къуш, алырын алгъандан
сора: «Хайда, тынч кечели бол», – деп,
кетгенди.
Тамата эгечи кетип, эки жыл озгъандан
сора, дагъыда бир ингирде эшикден:
– Хей, ким барды мында? – деп, бир ауаз
эшитилгенди.
– Ярабий, ким болур бу? – деп, жаш,
арбазгъа чыгъып, къарап, –
кимсе? – дегенди.
– Менме, – деп, юй башына къонуп
тургъан бир къуш жууаплагъанды.
– Да, кел юйге, жууукъ бол.
– Угъай, жууукъ бола туруругъа мени
заманым жокъду. Ортанчы эгечинги тилей
келгенме да, берсенг – алып кетерикме,
бермесенг да, даулаша турмай, къоюп
кетерикме.
– Да, тилей келген эсенг, мен аны сенден
тыймам. Бусагъат, – деп, жаш, юйюне
къайтып: – Къуш, келгенди да, менден:
«Ортанчы эгечинги бер», – деп тилейди.
Мен а, атамы осуятын бузмаз ючюн,
берейим деп, сёз берип келеме, хайда,
къурал, – дегенди ортанчы эгечине.
Ол да, жукъ айтмай, болгъан
затчыкъларын кийип, къуралгъанды.
Къарындашы чыгъаргъанды да, бергенди
ортанчы эгечин да къушха. Къуш да, ыразы
болуп: «Хайда, тынч кечели бол», – деп,
кетгенди.
Ортанчы эгечи кетгенден сора, эки жыл
озгъанда, бир ингирде, ол алгъыннгы
къушла къычыргъанча:
– Хей, ким барды мында? – деп, бир ауаз
эшитилгенди.
– Ким болур бу? – деп, жаш, эшикге
чыгъып, ары-бери къарап, жукъ кёрмей,–
кимсе? – деп соргъанды.
– Менме, – дегенди бир къуш юй
башындан.
– Да нек келгенсе, не жумушунг барды?
Кел юйге, жууукъ бол.
– Угъай, жууукъ бола турургъа мени
заманым жокъду. Алай кичи эгечинги
тилей келгенме да, берсенг – алып
кетерикме, бермесенг а –
къоюп кетерикме.
Жаш, аны бла даулаша турмай, кичи эгечин
да къурап, анга бергенди.
Алай бла, эгечлерин барысын да эрге
бергенди. Атасыны осуятын
толтургъанды.
Юйде энди жангыз кеси къалгъанды.
Кесинлей тура кетгенден сора: «Энди мен
атамы осуятын бузмайым деп, эгечлерими
тилеп келген къушлагъа эрге бердим.
Къыйынлыгъымда, къууанчымда къарарча,
къатымда адам къалмады. Бир да болмай
эсе да, бир бирге бара-келе турурча,
эгечлерими къайда, къалай
жашагъанларын, эрлери да не тукъум
затла болгъанларын бир билейим», – деп
сагъышланнганды. Алай бла, жаш,
эгечлери къайда жашагъанларын излей,
сауут-саба да алып, атха минип,
атланнганды.
Жолда кетип бара тургъанлай, бир
заманда ол баргъан жолну кёнделен бир
агъач эчки ётгенин кёрюп, атып
кюрешгенди, алай окъ, анга тийген
этгенликге, бир жанына чартлап кетген
болмаса, жукъ эталмагъанды. Къуууп, ат
бла жетип, къама бла уруп да кёргенди.
Алай къамасы, анга тийген заманда,
темирге тийгенча, бир жанына учуп кете
эди. Саулай тутаргъа да кюрешгенди –
эчки, бир жанына сыпдырылып кетип,
кесин тутдурмагъанды. «Да бу не
сейирди, не аламатды? Кет, къояйым,
мынга бир адам да бир зат эталлыкъ
тюйюлдю», – деп, жаш жолуна кетгенди.
Бара барып, бир жерде бир кёп жылкъы
кюте тургъан бир жылкъычыгъа тюбеп,
жаш:
– Ой, кёп болсун! – деп сёлешди.
– Ай, сау бол, сау кел, жууукъ бол.
– Угъай, жууукъ бола турургъа заманым
жокъду. Алай былай да, былай
атланнганма да, – деп, не зат ючюн
айланнганын анга айтып, –
алгъа тамата эгечими юйюн тапсам деп
барама да, сен билген эте болурмуса? –
деп соргъанды.
– Да юйюнге, билмей а, мен аны эрини
жылкъычысыма сора. Ма бу сен кёрген
уллу жылкъы аныды. Юйлерин излей эсенг
а, энди кёп излерик тюйюлсе. Ма,
кёремисе ол узакъда кёрюне тургъан
бийик шеша къалалы юйню? Ма ол аланы
юйлериди. Бу жол бла барсанг, тюз ол
юйню аллына элтирикди.
Жаш:
– Ай, сау болгъун, нечик иги болду санга
сурагъаным. Хайда, сау къал. Хайырлы иш
эте тур, мен кетейим, – деп, жылкъычы
бла саламлашып, кетгенди.
Жаш, жылкъычы юйретген жол бла кёп да
бармай, ол шеша къаланы аллына жетип,
алайда атдан тюшюп, юйню ичине
киргенди. Юйню асыры кёп отоулары
болгъандан, эгечи тургъан отоуну терк
табып къояргъа алай тынч тюйюл эди. Ол
юйде жумуш этип айланнганлагъа сурап,
жаш эгечини отоуун алай тапханды. Ол
ары кирип баргъанда, эгечи, билмей
тургъанлай, къарындашын кёрюп, бек
къууаннганды, чабып къучакълагъанды.
Асыры тансыкъдан, ала, бир бирден
айырылмай, танг кесек тургъан эдиле.
– Къалай тапдынг сен былайны? – деп
соргъанды эгечи.
– Да тапмай а, адам, излесе, тапхан
этеди. Бир башха ишим болмай, ма сизни
къайда, къалай жашагъаныгъызны бир
билейим деп, жайылгъанма. Эм алгъа сени,
андан сора ортанчыны эм артда кичини
табайым деп. Сизни уа, арлакъда бир
жылкъычыгъыз барды да, сау къаллыкъ, ол
юйретгенди жашагъан жеригизни.
– Да къалай эсе да, ахшы болгъанды
келгенинг, таныгъанынг.
Экиси да танг кесек сёлешгенден сора,
эгечи:
– Энди ингир болады. Ол кишини келир
заманы жете турады. Сен ол келирге бир
таша жерге букъ. Ол адам ийисни бек
биледи да, кире келгенлей: «Уф-ф-уф-уф,
не адам ийисди бу?» – деп, къаллай ниет
бла айтханына бир тынгылайыкъ. Мен
жууаплагъаннга ол иги ниет бла сёлешсе,
сен, чыкъ да, анга тюбе. Аман ниет бла
сёлешсе уа, ол кече эшикге чыкъгъынчы
сакълап тур да, анга кесинги
кёргюзтмей, чыкъ да кет, – дегенди.
– Ахшы,– деп, къарындашы киеу кёрмез
жерге букъгъанды.
Жаш да бугъуп, кёп озмай, бир заманда
юйню башын шуу-шуу этдирип, къуш къабы
бла уча келип, жашны киеую юй аллына
къоннганды. Сора, юйге кирип, къуш
къабын тешип, къатыны болгъан эшикни
ача келгенлей окъуна:
– Уф-уф-уф, бу адам ийис неди? – деп,
ариу сёлешгенди.
– Да, адам ийис болуб’а, не адам ийис
боллукъ эди, мени жангыз къарындашыммы
келлик эди?
– Ай, ол келге эди ансы, битеу мюлкюм
You have read 1 text from Karachay-Balkar literature.
Next - Къарачай-малкъар халкъ жомакъла - Экинчи тому - 37