Къарачай-малкъар халкъ жомакъла - Экинчи тому - 24

сейир этген кибик этип, сырыйнаны
къолуна алып, ауузуна тартып, биягъы
эки пелиуан келгенде:
– Юйюме элтип салыгъыз, – деп
буюргъанды.
Ала аны юйюне элтгендиле. Къыз
сырыйнаны да алып кетгенди.
Биягъы жаш, мудах болуп, отуннга жюрюй
башлагъанды. Бир
кюн а:
– Бёрк бла исси болама, анам, манга бир
къалпакъ эт, – дегенде, анасы, биягъы
кюбюрден къалпакъ чыгъарып:
– Ма, атангы эски къалпагъын кий, – деп,
бергенди.
Ол да, алып, аны башына кийгенлей,
анасыны аллында жокъ болуп къалгъанды.
Анасы, жиляп:
– Жашым, къайдаса? – дегенде, жаш ол
къалпакъны тешгенди да, туура
болгъанды.
Ол заманда жаш, сейир болуп, ол
къалпакъны кючюн ангылап, кийип, киши
эслемей, ол къыз болгъан юйге кирип
баргъанды. Кирип, ол къалпакъны
башындан алгъанда, къыз сейир
болгъанды.
– Сен, киши кёрмегенлей, бери къалай
кирдинг, бу не аламатды? –
дегенди ол.
Жаш биягъы къалпакъны хапарын
айтханды. Къыз да, жашдан биягъы аны
алып, жашны, къайыкъгъа олтуртуп,
суугъа жибергенди. Суу, элте кетип, аны
бир айырыкамгъа чыгъаргъанды. Анда
уллу терек бахча, кёгетлери да бишип,
тюрлю-тюрлю ауазла бла жырлагъан
тюрлю-тюрлю чыпчыкъла, дунияда
болмагъан кибик кёп аламатла бар эдиле.
Жаш, бара кетип, бир терекден алма алып
къапханда, башына эки терек битгендиле.
Арлакъгъа барып, эрик алып къапханды
да, терекле кетип, жаш гылыу болуп
къалгъанды. Андан да арлакъ барып,
кертмеден къапханда, биягъы адам
сыфатха киргенди. Ол заманда жаш, бу
кёгетледен да алып, ол къыз болгъан
юйге баргъанды. Къызны кёрюп:
– Ма, алып, татыуун кёр, – деп, бир эрик
къапдыргъанлай, къыз гылыу болуп
къалгъанды.
Жаш да, гылыуну, башындан тартып, элтип
бара, жол ишлей тургъанлагъа тюбеп:
– Сизге болушургъа керек эдим, алай
кесим бошамайма, ишигизни битдиргинчи,
гылыууму хайырлана туругъуз, – деп, аны
анда къоюп кетгенди.
Кеси уа, бохчаны, сырыйнаны, къалпакъны
да алып, юйюне келип, уллу бий
болгъанды. Жууукълары, ахлулары
жыйылып:
– Энди заманынг келгенди, къатын ал, –
деп къысханларында:
– Алайда, аллай жолда ишлеп тургъан бир
гылыу барды да, мен, аны болмаса,
башханы аллыкъ тюйюлме, – дегенди.
Бары да сейир-тамаша болгъандыла.
Болсада, барып, гылыуну сюрюп
келгендиле. Келгенде, жаш айтханды:
– Гылыуну кесине соругъуз, манга
келирге ыразы эсе, аллыкъма, ыразы
болмаса уа, аллыкъ тюйюлме, – дегенди.
Соргъанда, очукъ «хо» деп, башы бла
белги этип, эки кёзюнден жилямукълары
акъгъандыла. Олсагъат жаш кертмени
къапдыргъанлай, къыз алгъындан эсе да
ариу къыз болуп къалгъанды. Жаш аны
кесине къатыннга алгъанды.
Халкъ, жыйылып, уллу той-оюн этгендиле.
Мен да ол къууанчда болгъанма,
боза-сыра мыйыкъларымдан акъгъандыла,
ауузума уа тюшмегендиле.
ЗАЛИМ БЛА НАЛМАСХАНЧЫКЪ
Эртте-эртте бир элде къатыны бла бир
киши жашап болгъанды. Аланы эки жашлары
бла бир къызлары бар эди. Къызчыкъны
аты Налмасхан эди. Аланы жашаулары элни
ичинде барындан да къарыусуз
болгъанды. Ол киши, кёп жылланы жалда
туруп, жалгъа бир тайчыкъ келтирген
эди. Ол тайчыкъны оруну жер тюбюнде эди.
Налмасханчыкъны атасы болмаса, ол
эшикни киши ачалмагъанды. Аны тайгъа
суу ичириучю бир энчи кезлеучюгю бар
эди. Жашай тургъан дунияда
Налмасханчыкъны атасы, ауруу тийип, ёле
туруп, къызчыкъны эшикге кёп чыгъара
турмагъыз деп, осуят этгенди. Ол ёлюп
кетгенде, къатыны сабийден ауур
къалгъан эди.
Бир бёлек замандан сора, анасы
Налмасханчыкъгъа:
– Къызым, эрикген да болурса, энчи
кезлеучюгюнге да бир барайыкъ, – деп,
экиси да эшикге чыкъгъандыла.
Ала кёзлеуню къатына жетгенлей, бир
зат, кёкден шууулдап келип, къызны
сермеп алып, учуп кетгенди. Анасы, эри,
ёле туруп, айтхан сёзле да эсине тюшюп,
жиляп, юйюне келгенди да, аны эки жашы
да, жарашдырылып, эгечлерин излей
кетгендиле. Къарындашла, узакъ жолгъа
чыгъып бара, батмакъгъа батып,
чыгъалмай тургъан бир къабаннга
тюбегендиле.
Къабан алагъа:
– Эй, баргъанла, бу батмакъдан
чыгъаргъа болушугъуз, мен да бир онгсуз
кюнюгюзде жарарма! – деп къычыргъанды.
Ала уа, анга эс да бурмай, атланы
къамичилеп, озуп кетгендиле. Узакъ
жолоучу болуп, кёп жылланы айлана
кетгенден сора, бара-барып бир ариу,
уллу темир баугъа жетгендиле. Ол темир
баугъа кирип, ат тагъыучугъа атларын
тагъып, къарагъанларында, бир къызны
кёргендиле. Ол къыз, чабып келип,
жашланы къучакълагъанды. Ала да,
кеслерини тас болгъан эгечлери
Налмасханчыкъны танып,
ийнакълагъандыла. Налмасханчыкъ,
алагъа соруп, жарлы анасыны
сау-саламатлыгъын билгенди. Кеси да,
къарындашларын кёп заманны кёрмей
тургъандан эм да бек тансыкъдан,
жилягъан да этип:
– Мен бир насыпсыз эдим да, насыпсыз
эдим, сиз а, манга къарап, нек насыпсыз
болдугъуз? – деп, юй таба
тебирегендиле.
Бир кесек олтургъанлай, Налмасханчыкъ
хапарын башлагъанды:
– Мен, юйден кетгенли, бери тюшгенме.
Мында бир эмеген барды да, ол, эрттен
танг аласы бла уугъа кетсе, ингир ахшам
бла келеди. Кеси да бек къарыулуду, бек
кёп ашайды, – деп, болушун билдиргенди.
Кеч бола, эмеген, бир чынар терекни да
инбашына кётюрюп, бир кийикни да бир
къолуна алып, келгенди.
Терекни уруп, ууатып, от этип, кийикни
да тюгю-заты бла къазаннга уруп, келген
къонакъла бла саламлашханды. Сора, аш
бишер-бишмез, хантны отдан алып,
сюеклерин жашланы бла къызны аллына
атып, къалгъан этин а кеси ашап
бошагъанды. Жатаргъа башлагъанда,
эмеген жашлагъа:
– Къонакъ отоудамы жатасыз? – деп
соргъанды.
Къарындашла къонакъ отоуда жатаргъа
ыразы болуп, хар ким жукъларгъа
кетгендиле. Кечени ортасында жукъуну
татлысында, тамата къарындаш, тюшюнде,
эгечин да алып, юйлерине къалай
барлыкъларын кёре тургъанлай, эмеген,
бир къамичини да алып, кирип, сол
жанларына уруп, жашланы экисин да,
къатдырып, орундукъ тюбюнде уругъа
атханды.
Кишисинден къарыны бла къалгъан къатын
а жашчыкъ тапханды. Ол жашчыкъны атына
Залим деп атагъандыла. Залимчик,
кечеден-кюннге ёсе барып, уллу
болгъанды. Ол, жашла бла ашыкъ ойнап,
барын да озгъанды. Бир жолда, ашыкъ
ойнап, бир ёксюз жашчыкъны ашыкъларын
утханды. Ол жашчыкъ анасына жиляп
баргъанды. Аны анасы Залимчикге,
ачыуланып:
– Сен, мени ёксюз жашчыгъымы
жилятмагъа эдинг да, къарындашларынг
бла эгечинг къайда болгъанларын билге
эдинг, – дегенди.
Залимчик, ашыкъланы да жерге атып,
чапханлай юйюне барып, отоуда
къабыргъагъа тагъылып тургъан къаманы
да къолуна алып, анасына:
– Анам, мени эгешчигим бла
къарындашларым къайдадыла? – деп
соргъанды.
Анасы:
– Балам, сени къарындашларынг, эгечинг
къайдан болсунла? Сен жангызчыкъса,
атанг а сен къарынымда заманда окъуна
ёлген эди, – деп жууаплагъанды.
Дагъыда жашчыкъ, жюрегин тыялмай:
– Айта эсенг, айт, айтмай эсенг, бу
къаманы жюрегиме сугъама, –
деп, къаманы кёкюрегине тирегенди.
Ол заманда анасы, къоркъуп, хапарны
болгъаныча айтханды:
Сора жашчыкъ:
– Атамдан къалгъан зат бармыды? – деп
соргъанды.
Анасы атасындан къалгъан сауутланы,
чыгъарып, жашха бергенди. Аланы
бергенлей, тайны хапарын да айтханды.
Баргъанларында – аш атхан бир
тешикчик, эшиги уа – къая кибик, бир
уллу гыйы. Жашчыкъ, эрлай ол адам
ачалмагъан эшикни, кётюрюп, бир къолу
бла бир жанына атып, ичине киргенинде,
ат белине дери бокъгъа батып тура эди.
Залимчик, атны тюбюне басып, жюген
салгъанды. Тышына чыгъарып, атасыны
энчи кезлеуюне элтип, жуууп,
жылтыратханды. Аны аллай жигитлигин
кёргенде, битеу эл да бек сейирге
къалгъанды. Анасы уа жашыны алай
къарыулу болгъанына, адамгъа абери
айтмаса да, ичинден а уллу
къууаннганды. Залимчик, кёп азыкъ да
этдирип, узакъ жолгъа тебирегенди. Ол,
бара-бара, ол къарындашлары кёрген
къабаннга тюбегенди. Къабан жашха:
– Эй, баргъан, мени бу батмакъдан бир
чыгъар, мен да бир онгсуз кюнюнгде
болушурма, – деп къычыргъанды.
Залимчик, атдан тюшюп, барып, къабанны
батмакъдан чыгъарып, биягъы жолуна
тебирегенди. Кёп жолла айлана келип,
бир уллу темир баугъа тюбегенди. Эшиги
этилип болгъаны себепли, бауну башы бла
ичине секиргенди. Олсагъат, атдан
тюшюп, ат тагъыучугъа кереги юсюнде
жылтырагъан, акътуякъ атын такъгъанды.
Ол да ары киргенлей, бир ариу тиширыу,
чабып келип, тагъылып тургъан ат
атасыны аты болгъанын танып, аны
ийнакълагъанды. Аны ызындан а жашны да
къучакълагъанды. Бир бирин танымагъан
эгеч бла къарындаш, бир бирлерине жютю
къарап, ышаргъандыла. Залимчик
тиширыугъа:
– Сен, атны къучакълагъанынга кёре,
мени эгечим болурса, – деп сёлешгенди.
– Мен, сиз кетгенден сора туугъанма да,
хапарыгъызны билгенден сора, не
табарма, не ёлюрме деп, сизни излей
келгенме. Къарындашларым да, сени излей
кетип, къайтмай къалгъандыла, – деп,
хапар айтханды.
Къыз, жиляп:
– Ала да мындадыла, биз барыбыз да
насыпсыз болгъан эдик, сен а, бизге
къарап, насыпсыз нек болдунг? – деп,
эмегенни таурухун айтханды.
Жашчыкъ:
– Къайгъырмаз, иш тап болур, – деп, кёл
этдире, экиси да олтургъандыла.
Ала да алай, бир бирлеринден
тансыкъларын алалмай тургъанлай,
эмеген, бир инбашына бир чынар терекни
кётюрюп, бир къолуна да кийикни алып,
келип, тюгю-башы бла да къазаннга
басханды; терекни да ууатып, от этгенди.
Кийик эт бишер-бишмез, алып, сюеклерин
экисини аллына къангагъа,
къалгъанларын а эти бла кеси аллына
салгъанды. Ашап, тоюп, жатаргъа
тебирегенде, эмеген:
– Багъыр отоудамы жатаса, къонакъ
отоудамы жатаса? – деп соргъанды.
Залимчик:
– Багъыр отоуда жатама, – деп, багъыр
отоудагъы ундурукъда жер этдиргенди.
Сора, эмегенни бир палах этеригин
билип, кече ортасында жатхан жеринден
туруп, эшик артына кетип, алайда
жатханды. Аллын жатхан жерине уа бир
ташны салып, аны юсюне жамычысын
жапханды.
Кечени ортасында, энди жукълагъан
болур деген заманда, эмеген, уллу
къазанла бла, чоюнла бла суула
къайнатып, келтирип, ташны юсюне
къуйгъанды. Танг атханды дегенде,
Залимчик, ташны бир ырбыннга атып, кеси
уа шош алайгъа жатханды. Эрттенликде
эмеген: «Ёлген болур», – деп,
къарагъанда, жаш, уянып:
– Оллахий, бюрчелеригиз бир кёп кёре
эдим, кечени эки арасындан башлап
жукълатмадыла, – дегенди.
Эмеген бек къоркъгъанды.
Экинчи ингирде да биягъы жаш къонакъ
отоуда жукълагъанды. Кечени ортасына
дери бичакъ, балта билеп туруп, кечени
ортасында эмеген жашны кесерге хазыр
болгъанды. Алай жаш да, аны билип,
биягъы, жеринден кетип, башха жерде
жатханды, ташны уа, биягъынлай, жамычы
бла жабып къойгъанды. Кече ортасында
эмеген, ол кече узуну билеген
балталарын, бичакъларын жамычыгъа
уруп, гумух этип, эшикге кетгенди.
Залимчик да, ол кетгенлей, биягъы
жерине жатханды. Эрттенликде эмеген,
энди жашны ёлюгюн да кетерейим деп,
баргъанда, жаш, кёзлерин да ууа:
– Оллахий, былайда гюрбежигиз болур
ансы, бир да, кечени ортасындан башлап,
къуру темир тауушдан къырып, танг
аласына дери жукъларгъа
къоймагъандыла, – дегенди.
Эмеген а: «Энди мен мынга абери
эталлыкъ тюйюл ушайма да!» –
деп, къоркъгъанды.
Ючюнчю ингирде Залимчик багъыр отоуда
жатханды. Ары дери эмеген багъыр юйню
тёгерегине салам къалап, кече
ортасындан башлап, къыздырып
тебирегенди. Жаш, тынч жукълап
тургъанлай, кечени бир заманында исси
болуп, терлеп уяннганды. От уллудан
уллу бола бара эди. Ол заманда, Залимчик
жолда келе, батмакъгъа батып тургъан
къабан, кесин суугъа сугъа да, сора келе
да, юйге ура да, сууута тургъанды. Ол
алай болушмаса, жаш къууурулуп
къаллыкъ эди. Ол, бек онгсуз болгъанда,
ачыуланып, артхаракъ барып, чабып, башы
бла уруп, эшикни чартлатып, суу-салам
болуп, арбазгъа чыкъгъанды.
Залимчик:
– Аха, эмеген, энди манга не этерге
кюрешгенинг ачыкъ болгъанды, атышмы,
тутушму?! – дегенди.
Эмеген:
– Да атышхан а къатынла этедиле.
Тутушхан этейик, – дегенди.
Экиси да сермешгендиле. Эмеген, уруп,
жашны аякъларына дери жерге
батдыргъанды. Залимчик, уруп, эмегенни
ашыкъларына дери жапдыргъанды. Эмеген,
уруп, жашны тобукъларына дери
келтиргенди. Залимчик, уруп, эмегенни
бел бау къысханына дери кийиргенди.
Эмеген, уруп, бел бау къысханына дери
жетдиргенди. Залимчик, ачыуланаракъ
болуп уруп, эмегенни боюнуна дери
батдыргъанда, ол бир зат да эталмай
къалгъанды. Сора эмеген:
– Да энди сен мени ёлтюресе да
ёлтюресе, алай башымы анда кюбюрде
кесими къара къамам бла кессенг сюеме,
– деп сёлешгенинде, Залимчикни эгечи
къычырыкъ этип жилягъанды.
Сора Залим, билегине да кёп быстыр
чулгъап, барып, къара къаманы
алгъанлай, къара къама, жанып, тамам, ма
ол быстырланы кюйдюрюп, Залимни чепкен
женгине жетип, алай ёчюлгенди. Сора жаш,
къаманы да алып, барып:
– Бусагъат, мени къарындашларымы не
этген эсенг да, айт! Айтмай эсенг,
боюнунгу кесеме! – дегенди.
Эмеген, къоркъуп:
– Ала къонакъ юйде ундурукъ тюбюнде
урудадыла. Мени кийиз къамичим бла сол
жанларына урсанг, сау болурла, –
дегенди.
Залимчик, уруп, эмегенни башын кетерип,
отоугъа келгенди. Эшик артында кийиз
къамичини алып, уругъа кирип, эки
къарындашын да, аланы атларын да сау
этгенди. Аладан сора да ол уруда бир
минг адам болур эди. Жаш аланы да сау
этгенди. Хар тургъан а: «Ой, юйюнге ант
жетсин, не тынч жукълап тургъанлай
уятдынг», – дей эдиле.
Залимчик, аланы барын да жыйып, къалай
болгъанларын айтханда, ала, анга уллу
ыспас этип, хар ким юйлерине
кетгендиле. Къарындашла,
Налмасханчыкъны да алып, атлагъа минип,
юйге тебирегендиле. Эки тамата
къарындашны кёлюне: «Энди бу бизни
хапарыбызны элде айтмай амалы жокъду,
айтса уа, бетибиз уяллыкъды. Аны
себепли биз бу жашха бир палах этерге
керекбиз», – деп келгенди да, аман
акъыл эслерине тюшгенди.
Залимчик бир жукъласа – жети кюн
жукълай эди, уянса да – жети кюн
уяннганлай тура эди. Ол
Налмасханчыкъгъа:
– Эрттенликде уянмасам, бу бизни
былайгъа дери мени табаныма сугъарса,
– деп, бир биз берген эди.
Танг атханды, жаш уянмагъанды. Алай
болгъаны ючюн, Налмасханчыкъны аны
табанына биз сугъаргъа кёзю
къыймагъанды. Ол заманда
къарындашлары, Залимчикни бир уллу
чынды бла бир чынар терекге
байлагъандыла да, кеслери уа юйге
тебирегендиле. Къыз да, адамгъа абери
айтмай, ичинден а, бише-кюе, юйге
жыйылгъандыла. Аланы алай келгенлерин
кёргенде, халкъ уллу къууанч болгъанды.
Алай элде: «Махтанып кетген жаш къайда
эсе да къалгъанды, бирси къарындашла уа
эгечлерин алып келгендиле», – деген
сёз жюрюп башлагъанды. Къууанчла,
тойла, оюнла бара эдиле, алай
Налмасханчыгъ’а, ойнарыгъы-кюллюгю да
келмей, мудах болуп тургъанды. Жети
кече бла жети кюн ётгенде, Залимчик
уяннганды. Уяннганында, уллу чынды бла
бир уллу терекге тагъылып тургъанын
кёргенди.
Залимчик:
– Да къарт анабызны отха салыргъа
отуну болмаз да, андан байлап кетген
болурла, инбашыма ала барайым, – деп, ол
уллу чынар терекни да кётюрюп, юйге
келгенди.
Ол келген кюн да «эгечлерин табып
келген къарындашланы» уллу
къууанчлары бара эди. Къарап, аны ол
терекни алып келгенин кёргенде: «Таза
да залим кёре эдим!» – деп, битеу эл
анга аралгъанды. Сора Налмасханчыкъ да,
къууанып, къарындашларын да, аны да,
дагъыда бир минг адамны башларына
Залимчик эркин этгенин халкъгъа
айтханды. Ол заманда барысы да
Залимчикни, жерге жетдирмей, ёрге
кётюрюп, ол къууанчдан да уллу къууанч
болгъанды.
Залимчикни уллу жигитлиги ол тийрени
жерлерини барына да белгили болгъанды.
Харам къарындашланы экисине да битеу
эл налат берип, аланы узакъ
къыстагъандыла.
Къарт аналары да, жигит Залимчик да,
аланы ариу эгечлери Налмасханчыкъ да
бирге, къууанчлы жашау этип, ашап-жашап
къалгъандыла.
КИЧИ ЖАШНЫ ЖИГИТЛИГИ
Эртте-эртте, эрттегиле бери келгинчи,
биз ары бармайыкъ, бир хан болгъанды. Ол
ханны юч жашы бар эди. Ала бирге
ашап-жашап тургъанлай, ханнга ёлюр
ауруу тийгенди.
Элни усталары, къартлары, жыйылып,
мадар тапмай тургъанлай, бир къуртха
келгенди да, ол ханнга былай дегенди:
– Ол жерде, ол жерде, бир уллу къара
агъачны ичинде – тала, ол талада акъ
мермерден ишленнген юй барды. Ол юйде
бир ариу къыз жашайды. Аны ундуругъуну
аллында алтын гуллада алтын чабакъла
жюзе турадыла. Ма ол алтын чабакъладан
бирини этин ашасанг, сау боллукъса,
андан башха санга дарман жокъду.
Ханны тамата жашы бла ортанчы жашы,
экиси да омакъ ат иерле да салып, субай,
сайлама атлагъа минип, аталарына
дарманнга алтын чабакъ излерге
атланнгандыла. Кичи къарындашлары уа
кесине бир темир таякъ бла эки темир
чурукъ ишлетгенди да, къарындашларына
тагъылып, атасына алтын чабакъ излерге
атланнганды.
Ючюсю да, бара кетип, эки жол
айырылгъаннга жетгендиле. Былайда
ханны тамата жашы бла ортанчы жашы
кюнбатыш жанына баргъан жол бла, кичи
жашы уа къыбыла таба жанына кетгендиле.
Кичи жаш, асыры кёп айланнгандан,
чурукъларын да, темир таягъын да
тауусханды. Ол, айлана кетип, бир уллу
агъач ичинде сай талагъа чыкъгъанды да,
анда бир жылкъыны кёргенди. Сора
жылкъыдан ат тутаргъа сюйгенди Алай
атла, ары-бери къачып, кеслерин
тутдурмай эдиле.
Кюреше кетип, кичи жаш бир тозурагъан,
жабагъылы жары тайны тутханды. Бир
заманда, битеу агъачны зынгырдатып, бир
киши чыкъгъанды.
Ол:
– Эй жаш, къой, атлагъа тийме! – деп
къычыргъанды.
Алай жаш тутхан тайын бошламагъанды.
Сора:
– Жылкъыдан, сайлап, ат берейим, – деп
тилегенди ол къычыргъан.
Алай болса да, жаш:
– Манга алгъа буюрулгъанны аллыкъма.
Къаты болма. Мен атама, аны ёлюр
ауруудан къутхарыр ючюн, дарман излей
чыкъгъанма. Болушлукъ этеринги
тилейме, – дегенди.
Жылкъычы:
– Да насыбынг аллынга урсун. Бар, –
дегенди.
Жаш, жабагъылы тайгъа минип, аны,
тарт-соз этип, чыбыкъ бла ургъанды. Ол
заманда жабагъылы тай адам тил бла:
– Ай жигит, сен кишилик этсенг, мен
атлыкъ этерме, – дегенди.
Сора кичи жаш, жылкъычыгъа да баш уруп,
атха да хыны-суху этмей, барып
тебирегенди. Бара-бара кетип, къара
агъачны ичинде дагъыда бир талачыкъгъа
чыкъгъанды. Ол талачыкъда, бир къара
шауданны боюнунда – бир юйчюк, ол
юйчюкде жашагъан а бир къарасакъал
киши бар эди да, жаш анга кесини нек
айланнганын башдан-аякъ айтханды.
Сора къарасакъал киши былай дегенди:
– Мен санга юйретейим. Сен а сакъ бол.
Биз юч къарындаш болабыз. Бирибиз
бирибизден он къычырым узакълыкъда
жашайбыз. Бек кичибиз – ол сен излеген
алтын чабакълары болгъан урушчу
къыздан он къычырым узакълыкъда
турады. Къыз асыры тынгысыз этгенден,
аны сакъалы чыммакъ акъ болгъанды.
Ортанчы къарындашыбыз андан да он
къычырым узагъыракъдады да, ол а
чалсакъалды, мен а – тамата къарындаш,
ортанчыдан эсе, дагъыда он къычырым
узакъдама да, былай къарасакъаллай
турама.
Къарасакъал къарындаш дагъыда
айтханды:
– Энди сен атынгы манга бер да, мени
атымы ал. Ызы бла мени атымы ортанчы
къарындашымы атына алышырса, сора
ортанчыны атын да кичибизни атына.
Муратынга жетип, артха къайтып келе
туруп да, атланы бирин бирине алыша
къачарса, ансы къыз сени, жетип,
тутаргъа боллукъду. Тутса уа, сени
кибик кёпле жоюлгъандыла да, сен да
алача болурса. Анга ышанма. Ол къыз, юч
кюн бла юч кече жортууулгъа жюрюп, уруш
этеди, юч кюн бла юч кече уа тоханасында
жукълап турады. Энди уяныр заманы жете
болур.
Кичи жаш, бу къарасакъал айтханча эте,
кесини муратын да аны къарындашларына
билдире, алтын чабакъланы иеси урушчу
къызны къаласына жетгенди.
Жашил кырдык бла тышланнган талада
ачыкъ тёбени юсюнде акъ мермерден
ишленнген къала. Тёгерегинде уа – уллу
шошлукъ. Жаш, атын да ташада тагъып,
шыхыртсыз, къалагъа киргенди. Къалада
уа пил сюекледен ишленнген ундурукъда
тёше-мёшеледе кюнча жарытхан бир
тамашалыкъ ариу къыз къалкъып. Аны
алтын чачы ундурукъдан энишге тёгюлюп
тура эди. Аллында уа – алтын гулла,
ичинде жарыкъ сууда алтын чабакъла
жюзе.
Жаш, шош жанлай барып, къызны, кесин
уятмай, чачын ундурукъ къулакълагъа
байлагъанды. Сора, гуллада чабакъланы
бирин, тутуп, кесини къоюнуна
салгъанды.
Жаш терк окъуна, къаладан чыгъып, атына
минип, къачып тебирегенлей,
чыкъар-чукъур деп, ундурукъ
чыкъырдагъан таууш чыкъгъанды. Жел
ургъанды. Тереклени башлары асыры
бюгюлгенден, тёппелери жерге жете
эдиле. Таш-топуракъ кётюрюлгенди.
Жарыкъ кюнде окъуна кёк кюкюреген
кибик эди. Болсада жаш, алтын чабакъны
да къоюнуна сукъгъанлай, атны
жалкъасына бауурланнганлай, думп болуп
бара эди.
– Ай, итден туугъан гудучу! Къутулуб’а
кетмезсе! – деп, ачы къычыра, къыз
жууукълашып тебирегенди.
Ол заманда жаш, кичи къарындашны атын
ортанчыныкъына алышып, къуууп келген
къыздан узайгъанды. Дагъыда къыз жетип
тебирегенди. Сора жаш ортанчы
къарындашны атын таматаныкъына
алышханды. Къача келип, сора таматаны
атын да таматаны кесине берип,
жабагъылы жары тайгъа миннгенди.
Къарасакъал къарындаш:
– Атынга бу къара шаудандан ичир, ма, бу
улёкъуну да ашат. Кесинг да энди ахшы
жолгъа бар, – деп, жашны ашыргъанды.
Бир заманда, биягъы къыз, къуууп, жетип
келе тура эди.
– Ай, итден туугъан, энди уа къалай
этейим?! Къолума тюшдюнгмю?! – деп, къыз,
жетип, жабагъылы жары тайны
къуйругъуна узала, къылларын юзе
башлагъанды.
Ол заманда, атны жалкъасына ийилип, жаш:
– Ай, хомух! «Сен кишилик этсенг, мен
атлыкъ этерме», – деген эдинг да, –
дегенди.
Жабагъылы жары тай, биягъыча, адам тил
бла:
– Къоркъма. Жыгъылмазча, бек тур.
Жалкъамдан къаты тут! – дегенди да,
къыз, биягъы, атны къуйругъундан
тутаргъа башлагъанлай, сюзюлюп, жерден
кёкге кётюрюлюп кетгенди.
Къыз жерде къалгъанды, ат а энди
булутланы башлары бла учуп бара эди.
Жабагъылы жары тай, уллу къара агъачны
юсю бла, терен тарланы, таракъ-таракъ
къаяланы башлары бла, акъ булутланы
ичлери бла уча, ёте келип, бир дорбунну
аллында шош тюшгенди. Къыз энди узакъда
эди.
Жаш, алай бла, алтын чабакъны да алып
къайтханды. Келип къоннган жерин
таныгъанды. Атын да отларгъа бошлап,
кичи жаш солургъа олтургъанды. Ол
солугъан жер ханны элини къатында
дорбунладан бири эди.
Бир заманда эки мыккыл атлы алайгъа
келгендиле. Ала ханны тамата жашы бла
ортанчы жашы эдиле. Кичи жашны къатына
барып, къарындашла къыйыкъ
къарашхандыла. Хапар соргъандыла. Кичи
къарындашлары алагъа, алтын чабакъны
да кёргюзтюп, къууанып, хапар айтханды.
Юч къарындаш да, атларын отларгъа
бошлап, кеслери, олтуруп, солуй
болгъандыла.
Эки тамата къарындаш кичи къарындашны
жояргъа, чабагъын да сыйырыргъа оноу
этгендиле.
– Ёлтюрюп, жерге басдырып кетейик, –
дегенди тамата къарындаш.
– Угъай, жер башында къоймайыкъ. Тюпсюз
тешикге атайыкъ, –
дегенди ортанчы къарындаш.
Ханны махтанчакъ, зар, зулмучу жашлары
кичи къарындашларын тешикге атхандыла.
Атын да тутуп, чабагъын да алып, ханнга
махтанып барыргъа умут этгендиле.
Кичи жаш а, жер тешикни къабыргъаларына
кезиу тие, ташларын оя, къолу-бети
сыдырыла, кетип барып, тешик тауусулуп,
бир къая ыраннга чыкъгъанды.
Къая ыранда тохташып, башын да сагъыш
басып тургъанлай, бир заманда.
– Хайда, терк кел! Этегими тутханлай
кел дейме да! – деп, бир къатын, бир
сабийин къоюнуна алып, бирси сабийин да
ашыкъдыра, келе эди.
Ол къатын, алайгъа жетип, тешикге
атылгъан жашха жолукъгъанды да, аны ары
къалай тюшгенин соруп, билгенди.
– Кёремисе? Мен да бу абадан
жашчыкъгъа, къоркъуп, уруша келеме!
Тынгылачы! Ол мюйюз тауушланы
эшитемисе? Ала къочхарладыла. Экиси да,
мюйюзлери бла сермеше, уруша, къагъыша
келедиле. Сен а, ала къагъыша келгенлей,
сермеп, акъ къочхарны мюйюзюнден
туталсанг, ол сени, силдеп, бу сен
тюшген тешикден ёрге, башына
чыгъарлыкъды. Алай, къара къочхарны
мюйюзюнден тутсанг а, ол, силдеп, сени
мындан энишгеде бир башха дуниягъа
сызарыкъды. Сакъ бол. Эслеп тут, –
дегенди ол къатын.
«Зарх-зурх! Зарх-зурх!» – деп, бири
бирини башына къагъа, акъ къочхар бла
къара къочхар жетгендиле.
Жаш, сермеп, акъ къочхарны мюйюзюнден
тутама деп, къара къочхарны мюйюзюнден
тутханды. Ол а силдеп ийгенди да, жаш,
башха тешикни ичи бла бара кетип, тёбен,
бир башха дуниягъа тюшгенди. Анда,
айлана келип, эл къыйырында бир юйге
киргенди.
Ол юйде эки къызы бла бир къатын жашай
эди. Жаш алагъа къайдан, нек келгенин
айтханды. Ала аны къонакъгъа
алгъандыла. Суусап тилегенинде уа:
– Суу жокъду да, элни халкъы къырыла
турады. Сууну башын тогъуз башлы эмеген
алып, тыйып, элге мылысын да жибермей
турады. Къатына жанлагъанны уа ёлтюрюп
къояды. Анга бир киши да бир зат да
эталмайды, – деп, къызланы аналары алай
тарыкъгъанды.
– Да, алай эсе, анам, сен манга сегиз
топпан эт. Сора, бар эсе, манга бир
садакъ неда бир къылыч тап, – дегенди
жаш.
Къатын жашха – ана, къызла уа эгечле
болгъандыла. Сора ол къатын сегиз
топпан ишлегенди, аны ызындан эмеген
бла кюрешде ёлген эрини садагъын да,
къылычын да бергенди.
Жаш тёрт топпанны – онг инбашына, тёрт
топпанны да сол инбашына тикдиргенди.
Барысына да бёркле кийдиргенди.
Къылычны да, билеп, къылкъыяр этип,
жанына алгъанды, садакъны да боюнуна
такъгъанды, аны тогъуз-он огъун да
къалчаннга салгъанды да, сора:
– Сизге – саулукъ, манга – эсенлик, –
деп, эмеген бла къазауат этерге
алланнганды.
Къатын кесини къонагъыны хапарын элге
айтханды. Эл а бек сейирге къалгъанды.
– Ай, харип, эмеген аны ёлтюрюр да
къояр. Ол анга биринчи къабын тюйюлдю,
– деп, элде адамла, къолларын булгъап,
башларын энишге тута эдиле
Болсада жаш, бара-барып, эмегеннге
жолукъгъанды. Жукъусурап тургъан
эмеген:
– Уф, ийис! Ас ийис! Тас ийис! Адам ийис!
– деп, эринин-бурунун жыйырып
башлагъанды.
Сора, ёрге къоба келип, жашны кёрюп:
– А-а-а, келдингми? Атышмы, тутушму? –
дегенди.
– Бек алгъа – атыш, сора андан сора уа
– тутуш, – деп, жаш батыр жууап этгенди.
сора атыш башланнганды. Жаш, атып,
эмегенни онг башын тайдыргъанды.
Эмеген, атханды да, жашны онг топпанын
тайдыргъанды. Жаш, атханды да, эмегенни
сол башын тюшюргенди. Эмеген, атханды
да, жашны сол топпанын чартлатханды.
Алай эте кетгенде, эмегенни тогъуз башы
да тайгъандыла, жашны уа, сегиз топпаны
кетип, башы саулай къалгъанды.
Эмеген ёлгенде, суу, гур деп, эрттегили
ызы бла энишге, эл таба, барып
тебирегенди. Элни адамы, суугъа асыры
чабып басыннгандан, бир бирни малтай
эдиле. Ким челек бла, ким чолпу бла, ким
чёмюч бла, ким бёркю бла, ким да
тюзюнлей ууучу бла иче эдиле.
Эл суудан къаннганды. Сыр – сырына, суу
ызына айланнганды.
Эл жашха алтын къала ишлерге, кесин да
кеслерине хан этерге башлагъанды. Ол а
унамагъанды.
– Манга ахшылыкъ этерге сюе эсегиз,
мени антлы анама бла антлы эгечлериме
болушугъуз: сауут-саба бергенле,
топпанла ишлегенле да аладыла. Кесими
уа туугъан жериме чыгъарыгъыз, –
дегенди.
Эл, жыйылып, оюм этгенди. Къатыннга бла
аны эки къызына ёмюрлюк ашау
бергендиле. Жашха уа:
– Ол жерде, ол жерде бир къуш балала
чыгъарады. Бир сарыуег’а, къуш
тауладан къайтхынчы, аны балаларын
ашап, уясын да чачып кетеди. Аны
балаларын сарыуекден къутхарсанг, ол
къуш санга жарар, –
дегендиле.
Биягъы сауутун-сабасын да алып, жаш ол
къушну уясыны къатына баргъанды. Къуш
балала буюкъгъандыла, алай, адам алагъа
хата этмегенин кёргенде уа,
къууаннгандыла, аны бла шагъырей
болгъандыла.
Бир заманда, жерни башын къызыулукъ
алып, терек чапыракъла да, кырдыкла да
хууерилип, ылыккым болуп
башлагъандыла. Бир кесекден а,
ауузундан да отла чыгъа, бир уллу
сарыуек келе кёрюннгенди. Къуш балала,
къайгъы эте, уяларына къысылгъандыла,
жаш а, садагъын къолуна алып,