Къарачай-малкъар халкъ жомакъла - Экинчи тому - 35

– деп къычыргъанды да, атанг тышына
чыкъгъанды. Артха уа къайтмай
къалгъанды. Атангы нёгерин да ол халда
ким эсе да думп этип къойгъанды. Экиси
да ма алай бла ол байрым кече тас болуп
къалгъандыла. Андан сора мен зат да
билмейме, –
дегенди.
Бу хапардан сора, Чыгырчыкъ, кёп сагъыш
эте кетип, анасына:
– Анам, мени атамы атлары бармы эди? –
деп соргъанды.
– Айхай, бар эди. Ма ол дуппурну тюбюнде
орунда туруучу эдиле, алларына да уллу
таш эшик салынып. Атагъыз тас
болгъандан сора, битеу эл, кюрешип, аны
эшигин ачалмай къойгъанды. Энди эшикни
тёгерегин ханс басып турады. Онсегиз
жылны ичинде атла да ёлген болурла, –
дегенди да, анасы ат орун болгъан
дуппурну кёргюзтгенди.
Чыгырчыкъ, олсагъат кюрек да алып,
барып, ат орунну эшигини къатын
ариулап, таш эшикни, тартып, бир жанына
атханды. Къараса –
орунну ичинде юч ат. Асыры ачдан, не
жюген, не куудуш, ол угъай эсенг, бир
бирини юслеринде тюк да къоймай, ашап,
ачдан ёрге къобалмай, жатып тура эдиле.
Хайда, андан Чыгырчыкъ, юч къозу да
алып, ол юч атха да, юч къозугъа да бирча
къарап, аямай багъып башлагъанды. Юч ай
ётгенлей, жаш, бир къозуну союп, этине
къарагъанды. Къараса – къол аязы
тенгли бир къара эти къалып, къалгъаны
уа жау болуп тура эди. Алыкъа атла иги
семирип, къарыу алмагъандыла деп, жаш
дагъыда бир ай бакъгъанды. Ай
бошалгъанлай, экинчи къозуну союп,
этине къарагъанды. Къараса – бармакъ
тенгли бир къара этчик къалып тура эди.
Энтта да бир ай бакъгъанды. Бешинчи ай
бошалгъанлай, ючюнчю къозуну да союп,
этине къарагъанды: къозуда къара эт
къалмай, ёресине ариу жау болуп тура
эди. Чыгырчыкъ: «Аха, энди атла кишилик
этерикдиле, юйретирге керекди ансы», –
дегенди да, анасына барып:
– Анам, бизни атабызны ат кереклери
болуучуму эди? – дегенди.
– Да болуучу эди, ма ол гумугъа бир
къара, – дегенди анасы.
Гумудан атасыны ат кереклерин да алып,
эки тамата къарындашы бла Чыгырчыкъ
атланы юйретип башлагъандыла. Бираздан
ол анасына:
– Анам, узакъ жолгъа чыкъса, атабыз
къайсы атха кёп миниучю эди? – деп
соргъанды.
– Кёк атха, – деп жууап бергенди анасы.
Чыгырчыкъ, кёк атны кесине алып, эки
тамата къарындашына бирси эки атны
берип, атланы ючюсю да андан ары
жараулап башлагъандыла. Аланы къадалып
кюрешгенлерин кёрюп, адамла: «Быланы
аталары да эртте башыбызны суугъа
атарыкъ этген эди. Ол нёгери бла
къуругъанлы, танг тынчайгъан эдик. Энди
была уа, аталарындан да залимле болуп,
башыбызны ёрге кётюрюрге къоймазла», –
дей эдиле. Жашланы бир къауум
жууукълары уа къууана эдиле: «Была
аталарындан да иги кишиликлери болгъан
адамла боллукъдула», – деп.
Алай бла, жашла атларына беш айны жарау
этип, аланы жолгъа хазырлагъандыла.
Сора Чыгырчыкъ биягъы анасына:
– Анам, атабызны сауут-сабасы
болуучуму эди? – дегенди.
– Да бар эдиле гумуда юч къылычы, юч да
садагъы окълары бла, –
дегенди анасы.
Жаш, барып, гумудан аланы чыгъаргъанды.
Къылычланы тот басып тура эди. Аланы
тотларын ариулап, Чыгырчыкъ, эки женгин
да ёрге къайырып, тылы ийлеп, анасына
ашарыкъла этдирип, бир къарындашына от
тиргизтдирип, бирсине уа ашны биширтип,
танг атхынчы жол азыкъ
хазырлагъандыла. Сауут-сабаларын да
алып, танг атаргъа, юч къарындаш
аталарын излерге кетгендиле.
Хайда бар, хайда бар, бир узакъда былай
адам ауанасы тенгли бир къарелди
кёргендиле да, аны таба тебирегендиле.
Жашла къаршы келип къарасала – ол а бир
уллу къала. Къаланы къатына жетгенде,
аны тёгереги чыгъана бла бегитилип,
уллу къабакъ эшиклерине да ичинден
къылыч салынып тургъанын кёргендиле.
Чыгырчыкъ тамата къарындашына:
– Къабакъ башы бла секир да, ары
арбазгъа тюш, – дегенди.
Тамата къарындаш секирирге
базынмагъанды. Сора Чыгырчыкъ ортанчы
къарындашына айтханды. Ол да, къоркъуп,
унамагъанды. Андан Чыгырчыкъ, кёк
алашаны иги да чапдырып, темир бурууну
башы бла секирип, къаланы арбазына
тюшгенди. Алайлай ауузундан да отла
чартлай, бир залим, уллу къара киши,
къаладан чыгъып:
– Мында атангы башымы барды? Не
айланаса? – деп, ачыуланнганды.
– Эй, сабыр бол, мен бир-эки сёз айтайым,
– деп, Чыгырчыкъ, атдан тюшюп, кишини
аллына баргъанды. – Былай-былай, бизни
атабыз бир нёгери бла тас болуп
къалгъанды да, биз аны излейбиз, –
дегенди.
Киши, тынгылап, атха да къарап туруп:
– Кёп заман ётгенмиди, атагъыз тас
болгъанлы? – деп соргъанды.
– Да онсегиз жыл болады, – дегенди
Чыгырчыкъ, кишини кёзюне къарап.
Алайда ол залим киши, кюлюп,
Чыгырчыкъны къучакълап:
– Мен сени атангы тенгиме. Сени атанг
да ма быллай бир къаладады, – деп, жолну
юйретип, къаланы эшигин да ачып, жашны
жолгъа тюзетгенди.
Юч къарындаш, дагъыда бара-бара кетип,
аталары тургъан къалагъа жетгендиле.
Чыгырчыкъ, кёк алаша бла темир бурууну
башы бла чынгайып, къаланы аллына
тюшгенди. Къаладан ол бирси кишиден эсе
да залим, бир уллу, ауузундан да от
чагъа, бир киши чыкъгъанды.
– Эй, итден туугъан, мында ненг
къалгъанды?! – деп, ол, ачыуланып,
Чыгырчыкъ таба тебирегенди.
Ол заманда жаш кишиге:
– Мени санга жумушум барды. Биз юч
къарындаш болабыз, атабыз эртте тас
болгъан эди да, аны излейбиз, – дегенди.

Сора киши:
– Ненча жыл болады атанг тас болгъанлы?
– деп соргъанды.
Жаш айтханды. Киши, чабып, жашны
къучакълагъанды да:
– Мен сизни атагъызма. Кёк атны да
таныгъанма, – деп, темир бурууну эшигин
ачып, жашланы ючюсюн да къалагъа
жибергенди.
Жашланы аталары кесини хапарын айтып
башлагъанды.
– Мени да, тенгими да бир байрым кече
биреулен: «Эй!» – деп, тышындан
къычырып, эшикге чыгъарып, сермеп, ат
ёзенгиге къысып, алып кетип, быллай эки
къалагъа бошлап къойгъанды. Къаладан
тышына чыкъгъанлай, жетип, тюйюп, артха
къайтарады. Хар ингирден, эки нёгери
бла келип, ол адам экибизге да ючюшер
садакъ окъ береди. Ала ючюсю да бирге,
къаланы тёгерегине айланып, атларын да
чапдырып, мени тенгиме жетгенлей, мен,
атып, аланы ючюсюн да ёлтюралсам, эркин
боллукъма. Хар ингирден мен да атама,
эки нёгерин ёлтюралама, ол бизни бери
келтирген залимни уа ёлтюралмайма, –
дегенди жашланы аталары. – Энди кеч
болгъанды, сиз бугъугъуз. Ол залим келе
болур, мен окъланы алайым, сиз а,
къайсыгъыз болсагъыз да, биригиз,
чыгъып, атарсыз.
Садакъны, окъланы да берип, ол ингирде
аталарын урлагъан кишини бла аны эки
нёгерин ёлтюрюрге тамата къарындашны
жибергендиле. Аланы ёлтюргенден сора,
намаз этерге абидез алыргъа суу
жылытыргъа да буюргъандыла.
Бир заманда ол залим киши эки нёгери
бла жетгенди. Тамата жаш, аланы
кёргенде, къоркъуп, ючюсюнден бирин да
атмай къойгъанды, атасына абидез
алыргъа суу жылытыргъа да унутханды.
Эрттенликде атасы, эки къарындашы да
къарасала, – ёлген да жокъ, от да, суу да
жокъ.
Экинчи кюн ингирде кишини, эки нёгерин
да ёлтюрюрге, абидезге суу жылытыргъа
да ортанчы къарындашны жибергендиле.
Жашланы аталары бла Чыгырчыкъ жатаргъа
кетгендиле.
Ортанчы жаш ол ингирде, атып, залимни
эки нёгерин ёлтюрюп, кесин а къутултуп
иеди. Ол эки нёгерни башларын да
келтирип, от этип, суу жылытады.
Ючюнчю кюн залимни ёлтюрюрге эм
кичилери Чыгырчыкъны жибергендиле.
Жаш, барып, сакълап тургъанлай, ол залим
– алда, эки жангы нёгери да – артында,
жерни тепдирип, боран этдирип келе
эдиле. Жашны тенгине жетгенлей, ол,
садакъны иги тартып, жиберип, садакъ
окъну залимни мангылайына чанчханды.
Залим киши аугъанлай, аны эки нёгерин
да атып-атып къаплагъанды. Сора,
ючюсюню да башларын кесип, залимни
башын атны бир жанына салып, эки
нёгерини башларын да бирси жанына
салгъанда, ол бир башны ауурлугъу
хорлагъанды. Башланы да алып, къууанып
келсе, от ёчюлюп тургъанын кёргенди.
Энди уа не этейим деп, къаланы башына
минип, къарагъанды да, узакъда бир
гитче от жарыкъчыкъ кёргенди. Терк
окъуна кёк алашагъа минип, от болгъан
жанына сюзюлгенди. От къатына жетгенде,
бир ариу къарт кишичик олтуруп
тургъанлай кёргенди да, анга:
– Салам алейкум! – деп, салам бергенди.
– Алейкум ассалам! – деп, къартчыкъ,
жашны саламын алып, андан башха зат
айтмай, кетип тебирегенди.
Жаш да аны ызындан атланнганды. Тангнга
жууукъ, бир къаягъа жетгендиле.
Къартчыкъ къол аязын, тили бла жалап,
къаягъа жетдиргенлей, къаяда эшик
ачылгъанды да, къартчыкъ ары кирип
кетгенди. Эшиг’а этилип къалгъанды.
Чыгырчыкъ да, къартчыкъ этгенча, къол
аязын тили бла жалап, къаягъа
жетдиргенди. Жашха да эшик ачылып, ол
ичине киргенди. Биягъы къартчыкъны
ызындан бара кетип, бир ариу отоугъа
жетгенди. Анда уа юч ариу къыз олтуруп
болгъандыла. Къартчыкъ, ол юч къызны
къатында тохтамай, дагъыда бир башха
эшикге кирип кетгенди. Жаш да
къартчыкъны ызындан кирирге
тебирегенлей, къызла, аны аллына чабып:
– Эй, ахшы улан, барма аны ызындан: ол
ёлген адамды. Ол ёлгенли, талай жыл
озгъанды. Кеси да бизни атабызды. Биз
былайда эрттеден жашайбыз. Атабыз
ёлгенден сора, биз, тауну тюбюнде
къалып, кишини кёрмей, бизни да киши
кёрмей, къыйналып тура эдик. Бизге жаны
ауруп, атабызгъа жан кирип, барып, сени
алып келгенди. Энди уа ол, кесини
къабырына артха кирип, ёлюп жатханды.
Энди сен, сюйсенг, бизни мындан
дуниягъа чыгъар, сюйсенг а, мында бизни
бла жаша, – дегендиле.
– Мени ишим былай да былайды, – деп,
Чыгырчыкъ къызлагъа нек айланнганын
айтханды. – От алып, суу жылытып, атама
абидез алдырыргъа керекме. Тамбла уа
барыбыз да жолгъа атланырыкъбыз. Сизге
тюш заманнга жетерме да, биргебизге
алып кетерме, – деп, къызла бла
саламлашып, кетип тебирегенди.
Ол заманда къызла жашха, жанларындан
чыгъарып, экиси – эки къол жаулукъ,
ючюнчюсю уа жюзюк бергендиле.
Тангнга къаршы жаш, от этип, суу
жылытып, атасына абидез алдыргъанды. Ол
залимни бла аны эки нёгерини башларын
да кёргюзтюп, атасын къууандыргъанды.
Бирси къалагъа барып, Чыгырчыкъ
атасыны тенгин да келтиргенди. Кишиле,
сакъалларын-башларын да жюлюп, жашла
бла юйлерине тебирегендиле. Къарасала
– къаланы тёгереги къолан жылкъыдан
топпа-толу болуп тура эди.
– Ма биз бу къолан жылкъы ючюн тюшген
эдик бу къалалагъа. Ол уллу залим адам
быланы иелери эди. Хар байрым кече биз
быланы урлап, юйге сюрюучю эдик. алай,
ажирни, туталмай, мында къояргъа тюше
эди да, жылкъы андан артха къачып
кетиучю эди. Энтта да ажирни тутуп
элтмесек, жарарыкъ тюйюлдю, – дегенди
жашланы аталары. Сора тамата жашын: –
Хайда, ажирни тут, – деп жибергенди.
Алай тамата жаш, бир да аямай кюрешип,
ажирни туталмагъанды. Ортанчыны
жибергендиле да – ол да, кюрешип,
болалмагъанды. Ахырында Чыгырчыкъны
жибергендиле. Ол, ажирни кёк алаша бла
аямай къууа кетип, кёк алашадан
секирип, ажирни сыртына къоннганды.
Жалкъасындан бир къолу бла къаты тутуп,
бирси къолу бла уа нохтаны аны башына
салгъанды. Ажир, юч кере кёкге
кётюрюлюп, юч кере да жерге тюшгенди.
Жашны сыртындан аталмагъандан сора,
Чыгырчыкъ къайры бурса, ары бурулуп,
ажир жууашып къалгъанды.
Жылкъыны да сюрюп, жашла да, аталары да
нёгери бла юйлерине атланнгандыла.
Бара кетип, Чыгырчыкъ, от алгъан жерге
жетгенде, атасына:
– Былай да былай, къаяны ичинде юч ариу
къыз кёргенме да, аланы алып кетерге
сёз бергенме. Эркин этсенг, аланы алып,
ызыгъыздан жетер эдим, – деп, атасындан
эркинлик алып, юч къызны да тебиретип,
ызларындан жетгенди.
Бир ариу талада, азыкъ да ашап, юч жашха
юч къызны алып, некях да этип,
ойнай-кюле тургъанлай, бир къапхакъны
башындан биреу:
– Ой, Аллахны жауу – Чыгыр-гяуур! – деп
къычыргъанды.
Чыгырчыкъ, анга тёзалмай, секирип, кёк
алашагъа минип, аны ызындан къуугъанды.
Жаш, къылычын да ойнатып, жетеме
дегенлей, ол адам бир гитче
дорбунчукъгъа кирип кетгенди. «Энди уа
къыйын тюйюлдю: мен сени бусагъат
башынгы кетерейим», – деп, жаш, атны да
алайда къоюп, дорбуннга киргенлей, бир
терен уругъа кетгенди. Уруну ичинде уа
уллу бичакъ кёнделен салынып, жютю
ауузу да ёрге айланып болгъанды да, жаш,
барып, анга тийип, эки бутун да
тобугъундан юздюргенди. Ол да: «Энди уа
не этейим?» – деп тургъанлай, биягъы ол
адам, уруну башына келип: «Аха,
тюшдюнгмю?!» – деп къычыргъанды. Ол
заманда жаш, бичакъны сермеп алып, аны
урама дегенлей, бичакъ алыннган жерден
алтын чач тёгюлгенди. «Бу жарыкъ неди?»
– деп, кишини да унутуп, къараса – бир
ариу къыз кесини ариулугъу бла отоуну
жарытып тура эди.
– Эй, жигит, – дегенди ол, – кКъой,
кюрешме ол адам бла: ол мени ёлген
атамды. Мен мында жангыз кесим
къалгъанма да, Аллахдан тилей кетип,
атама жан салдыргъанма, ол а сени манга
табып келгенди, кеси уа къабырына
киргенди. Энди сен мени кесинге
къатыннга ал да, сюйсенг, мында
жашайыкъ, сюйсенг а, сени элинге
барайыкъ. Ма бу алтын, кюмюш,
накъут-налмас да сенидиле.
– Да мени эки бутум, бичакъгъа тийип,
тобугъумдан юзюлгендиле. Энди неден да
не хайыр, – дегенди жаш.
– Сен мени мында къоюп кетмезге
айтсанг, аланы уа мен бусагъат окъуна
сау этерме, – деп, къыз, тюкюрюк мылы
этип, жашны бутларыны кесилгенлерин
жерлерине жабышдыргъанды, жашны эки
буту да сау болуп къалгъандыла.
Жаш да, къыз да Чыгырчыкъ жашагъан
жерге барыргъа тышына чыкъсала, кёк
алаша жокъ!
– Энди биз жаяулай къалай барайыкъ? –
дегенди жаш.
Сора къыз айтханды:
– Мени атамы бир къара ажири барды.
Атам ёлгенли, анга кишини къолу
тиймегенди. «Къара! Къара! – деп,
къатына барып, – Иесиз къалгъан къара
ажир, мен санга ие болайым», – деп,
бурунун сыла, ол заманда ол санга боюн
салыр, – деп, къыз Чыгырчыкъгъа атны
болгъан жерин юйретгенди.
Жаш, къара ажирге барып, къыз айтханча
этип, атны кесине бойсундургъанды.
Ажирни кёзлеринден жилямукълары
чыгъып, юч кере кёкге, юч кере жерге
къарап, кишнегенди. Чыгырчыкъ ажирге
миннгенде, ажир юч кере кёкге
чыкъгъанды, юч кере жерге тюшгенди,
алай ол жыгъылмагъанды. Къызны да
ажирге миндирип, жаш элине тебирегенди.
Элни къыйырына жетгенде, Чыгырчыкъ, бир
жиляй, бир а къууана тургъан къойчу
жашны кёргенди. Саламлашып, аны нек
жилягъанын бла нек къууаннганын
соргъанды.
– Мени юч тенгим бар эди да, ала
аталарын излей кетген эдиле. Экиси,
аталарын да табып, юйлерине
къайтхандыла – аны ючюн къууанама.
Алай мени бек сюйген тенгим а къайтмай
къалгъанды, – анга уа жилягъан этеме, –
дегенди къойчу жаш.
Аны эшитип, Чыгырчыкъ къойчугъа ол эки
тенгини юсюнден соргъанды.
– Эки жашха да той этгендиле, ол кичи
къарындашларына деп тургъан къызны уа
кеслерине къарауаш этип тутадыла, –
дегенди къойчу жаш.
Битеу хапарны эшитгенден сора,
Чыгырчыкъ, къоншу элге барып, къыз бла
бир юйде тохтагъанды.
Жашны эки къарындашыны тойлары къызыу
бара тургъанлай, уручула, чабып, къолан
жылкъыны сюрюп кетгендиле. Аланы
ызларындан къуугъун ийгендиле, алай
уручуланы жеталмагъандыла. Жылкъыны
сюрюлген хапары Чыгырчыкъгъа да
жетгенди. Ол, къара ажирге минип,
уручуланы ызларындан жетип, барын да
къырып, къолан жылкъыны сыйыргъанды.
Атланы артха къайтарып келе
тургъанлай, эки тамата къарындашына
тюбегенди, алай ала Чыгырчыкъны
танымагъандыла.
– Не сюйсенг да, берейик, жылкъыны
бизге сат, – деп тилегендиле жашдан.
– Манга зат керек тюйюлдю, жангыз да
жюзюгюмю мухурун экигизни эки
жауурунугъузгъа бир басдыртыгъыз да,
жылкъыны сюрюгюз да кетигиз, – дегенди
Чыгырчыкъ.
Эки къарындаш да: «Мухурну бизни
жауурунубузда ким кёрлюкдю!» – деп,
жауурунларына мухур салдырып, жылкъыны
алып кетгендиле. Уллу махтанып,
юйлерине: «Уручуланы хорладыкъ,
жылкъыны да сыйырдыкъ!» – деп
келгендиле.
Кече жашла кёлеклерин тешгенлей,
къатынлары, мухурну кёрюп, жюзюкню ызын
танып, эрттенликде жашланы аталарына
барып:
– Биз бюгече Чыгырчыкъны тюшюбюзде
кёргенбиз, ол сауду, къайда эсе да, –
дегендиле.
Сора жашланы аталары кичи жашын, излеп,
къоншу элде тапханды да, аны юйге нек
келмей тургъанын соргъанды.
– Мени юйге бармай тургъаным,
биринчиден, мен ол кишини къуууп
кетгенимде, мени эки къарындашымдан
бири, не болгъанды бу деп, ызымдан
келмегендиле. Экинчиден, мени
ёлгенимден-къалгъанымдан хапарлары
болмай, той-оюн этип, мени унутуп
къойгъанлары ючюн. Алай, жылкъыны
уручула сюргенде, тёзалмай, ызларындан
жетип, сыйырып, къайтып келе, эки
къарындашыма тюбеген эдим. Ала, мени
унутуп, танымай, жылкъыны сат деп
тилегендиле да, мен, аланы
жауурунларына бирер мухур салып,
жылкъыны берип ийгенме. Дагъыда манга
жетген ючюнчю эгечни кеслерине
къарауаш этгендиле. Энди сен аланы
мындан ары манга къуллукъ этдирсенг,
юйге алай барлыкъма, – дегенди гитче
жаш.
Атасы, жашына тынгылап туруп:
– Жашла сени айтханынгы этип турурла,
алай элни аллында сен аланы артыкъ
сыйсыз да этмей, сындырмай, келип, элге
ханлыкъ этип жаша, – деп, жашын да, ол
алып келген экинчи къызны да юйюне
элтгенди.
Алай бла, Чыгырчыкъ, элге хан болуп, эки
къатыны бла ашап-жашап къалгъанды.
ЮЧ КЪАРЫНДАШ
Бир кишини юч жашы болгъанды.
Аталары-аналары ёлюп, ол юч жаш да
жолгъа чыкъгъандыла. Таматалары –
хуначы, ортанчылары –
агъач уста, гитчелери уа – темирчи эди.
Алайда ючюсю, насып сынап, юч садакъ
атхандыла. Таматалары агъачха атханды,
экинчилери да – башха агъачха,
гитчелери уа – къаягъа. Таматалары,
огъун, излей барып, бир къояннга
чанчылгъанын кёрюп, ол къоянны
алгъанды. Ортанчыларыны садакъ огъу
бир агъач кийикге тийип эди. Гитчелери
къоянны да, кийикни да къошха элтгенди,
уллула уа аны огъун излерге кетгендиле.
Къаяда окъну тапхандыла, алай аны андан
чыгъаралмагъандыла. Къайтып:
«Тапмадыкъ садакъ огъунгу», – деп
къойгъандыла. Гитчелери уа кийикни,
союп, отха асып, кеси уа акъыртын чыгъып
кетгенди.
Окъну излей баргъанды да, тапханды. Аны
къаядан тартханлай, эшик ачылгъанды.
Къаланы ичинде чыракъ жана, къобуз
согъула, къарс урула тура эди. Киши уа
кёрюнмегенди. Жаш, эшикни ары этип,
ызына къайтханды. Жалбауур ашап, эт
бишгинчи, таматалары жукълап тура
эдиле. Ала уяннганларында, жаш да, кесин
энди уяннганча этип: «Тюш кёргенме», –
дегенди да, ол, огъун излей барып,
къаяда кёргенин айтханды. Тамата
къарындашла, кеслери барып, эшикни
кёрюп, ичине кирип, тамашагъа
къалгъандыла да, сора:
– Кезиу-кезиу сакълайыкъ, ким келлик
эсе да бери, – дегендиле.
Биринчи кече таматалары сакълагъанды.
Бир заманда эки башлы эмеген, кирип
келип:
– Ай итден туугъан, кимди бу, мени
отоуумда тургъан? – дегенди.
– Ай итден эки, юч да сен туугъан, – деп,
тамата къарындаш эмегенни ёлтюргенди.
Ол ёлгенден сора, чыракъ да
мутхузуракъ, къобуз да тынчыракъ, къарс
да азыракъ болгъандыла. Жаш эмегенни
тёрт къулагъын, кесип, хуржунуна
салгъанды, къалгъанын атханды, къанын
кетергенди, тёгерекни ариулагъанды.
Къобуз да, къарс да, чыракъ да алгъынча
кюч алгъандыла. Жаш къайтханда,
къарындашлары хапар соргъандыла. алай
ол алагъа бир зат да айтмагъанды.
Экинчи кече сакъларгъа ортанчылары
баргъанды. Анга уа юч башлы эмеген
чыкъгъанды. Ортанчылары да аны,
ёлтюрюп, алты къулагъын алгъанды. Ол
заманда къобуз, къарс, чыракъ да биягъы
селейгендиле. Эмегенни къанын кетерип,
тёгерекни ариулагъанында, барысы да
орунуна келгендиле. Къайтханында, ол да
артыкъ бек хапар айтмагъанды.
Ючюнчю кече гитчелери баргъанды. Ол
кече беш башлы эмеген келгенди къаягъа.
– Ай итден туугъан, къарындашларымы
жокъ этип, мында ие болуп тура кёреме
сен! – дегенди ол.
Жаш а:
– Эки да, юч да итден туугъан сенсе, –
деп, аны ёлтюргенди.
Чыракъ ёчюлюп, къобуз да, къарс да
тохтагъандыла. Жаш, эмегенни он
къулагъын алып, алай къайтханды. Ол да
хапар-таурух айтмагъанды.
Сора: «Ач болдукъ», – деп, жашла уугъа
чыкъгъандыла. Эки кийик ёлтюрюп, къошха
къайтханларында, от ёчюлюп тура эди.
– Эмегенледен от къалай алайыкъ? –
дегендиле.
Гитчелери:
– Мен алып келейим, – деп, атланнганды.
Кетгенди да, бир уллу сыртха чыгъып,
агъачда бир уллу терекни башына минип,
жан жанына къарагъанды. Сора, узакъда
бир от кёрюп, анга баргъанды. Жетсе –
отну тёгерегинде тогъуз эмеген
олтуруп. Отда уа он бугъа сыйыннган бир
къазан къайнай.
Жаш, акъыртын барып, аланы отларындан
эки кесеуню урлап кетгенди. Сора,
сагъыш этип: «Мен кесеуню ачыкъ нек
алмайма?» – деп, къайтып келгенди да:
– Кече ахшы болсун! – деп
саламлашханды.
– Ой сау кел, адам улу, – деп, ёрге
къопхандыла эмегенле.
– Сау болугъуз, от алыргъа келгенме, –
дегенди жаш.
– Бизни бир къазаныбыз барды да, аны
кётюрсенг, от берирбиз, –
дегендиле эмегенле. – Ма муну, тыкъ
толтуруп, тогъузубуз да сынжыргъа алай
тагъабыз. Тюшюрген а, бир солуп, алай
этебиз, – деп, отда къазанны
кёргюзтгендиле.
Жаш, отну къатына барып, бир къолу бла
сынжырны тутуп, бир къолу бла къазанны
кётюрюп, тюшюрюп къойгъанды. Эмегенле,
бир бирине къарап:
– Энди бизге Аллах нёгер бергенди.
Бизни бла келсенг, бир къала кёрлюксе,
тёгереги темир бла бегитилип, аны
башында уа юч къыз турадыла. Къаланы
бир уллу сарыуек сакълайды. Биз, не
кюрешсек да, аны хорлаялмайбыз. Энди
сен бизге бир болушсанг эди, – деп
тилегендиле жашдан.
– Да келигиз, барайыкъ, – дегенди жаш
эмегенлеге.
Бара-барып, ол къалагъа жетерге бираз
къалгъанда, эмегенле, андан ары бармай,
сюелип тохтагъандыла.
– Нек тохтадыгъыз? – деп соргъанды
аладан жаш.
– Ол сарыуек, ичине тартып, ашап
къоярыкъды, мындан ары барыргъа
къоркъгъан этебиз, – дегендиле
эмегенле.
– Да хатабыз-хайырыбыз да бир болсун,
келигиз, – деп, жаш быланы биргесине
чакъыргъанды.
Эмегенле унамагъанларында, жаш кеси
тебирегенди. Къызла уа былагъа къаланы
башындан къарап болгъандыла. Жаш
къалагъа жетгенде, сарыуек, чартлап
чыгъып, аны жутама дегенде, ол, къылычы
бла уруп, сарыуекни башын тайдыргъанды.
Къызла, ол ишни кёрюп:
– Бери терк кел! – деп къычыргъандыла.
Жаш къаланы тюбюне баргъанды да,
къызла, аркъан атып, аны ёрге
чыгъаргъандыла. Ол къутулуп кетеди деп,
къоркъуп, эмегенле жашдан:
– Бизни да ары чыгъар, – деп
тилегендиле.
Жаш унамагъанында, ала къаланы оюп
тебирегендиле. Ол заманда жаш бла
къызла аркъанланы жибергендиле да,
тогъуз эмегенни да, миндире келип,
байлап къойгъандыла. Жаш, аланы хар
бирини къулакъларын кесип алып,
аркъанланы бошлап къойгъанды. Ала,
барып, жерге тийип, барысы да ёлгендиле.
Къызла, хапар соруп, кеслери да хапар
айтхандыла:
– Бизни – юч эгечни да – сарыуек мында
тута эди, – дегендиле.
Жаш а:
– Биз да юч къарындаш болабыз, ючюгюз
да бизге келигиз да къалыгъыз. Энди мен
барайым, сиз а сакълагъыз. Не мен, не
къарындашларым келирбиз, – деп,
кетгенди.
Кичилери, барып, ол къадар ишни этгенде,
тамата къарындашлары алыкъа кийикни
терисин алып да бошамагъан эдиле. От
этгендиле, ашап-ичип, жукъларгъа
жатхандыла. Эрттенликде жаш биягъы
былай айтханды:
– Тюшюмде, сыртла бла аууп, бир къалада
къызла кёрюп, ала бла жарашып келген
эдим, – дегенди. Сора: – Я Аллах, сен
бизге юч ат бер, –
деп тилегенди.
Ол алай айтыр-айтмаз, юч ат, келип,
алларында тохтагъандыла. Ала,
алашаракъ болсала да, къаты атла эдиле.
– Энди барыбыз да, бирге барып, аланы
келтиргенден магъана жокъду. Андан эсе
бирибиз къызланы келтирейик,
къалгъанларыбыз а юч отоу къурайыкъ, –
дегенди гитче жаш.
Тамата къарындашла, тынчха санап,
къызлагъа кетгендиле, гитчелери уа,
кюрекни аллында туруп, Аллахдан юч отоу
тилегенди. Эрттенликде къараса – юч
отоу хазыр.
Тамата къарындашла уа къаягъа
жетгендиле. Къызла къуралып тура эдиле.
Экиси да кеслери сайлагъан къызланы
атларыны алларына алып, кичилерин а
хапчук болгъан атха миндиргендиле.
Келе келгендиле да, сыртха айлана,
тёшден ёрге агъачха киргендиле. Алайда,
не зат эсе да, бир зат ол ючюнчю къызны
атдан къагъып алгъанды. Жашла – ол
кёкгеми учду, жергеми кирди – аны
кёрмей къалгъандыла. Сора жашла ючюнчю
къызсыз келгендиле. Келгенлеринде, юч
хазыр отоуну кёрюп, кёзлерине ийнанмай,
алгъыннгы жерни танымай, кичи жаш
чакъыргъынчы, юйлерине кирмегендиле.
Жаш алагъа кийик этден ашатханды,
отоуларына ашыргъанды, бир зат да
айтмагъанды. Эрттенликде:
– Ючюнчю эгеч къайдады? – деп
соргъанды.
– Былай-былай болуп, бир къарелди алып
кетгенди, – деп жашла хапар айтхандыла.

Кичи жаш жолгъа тебирегенди:
– Дунияны башында сау эсе, табарма, –
деп.
Келинлери уа, аны артха къайтарып,
кишилеринден букъдуруп, болумну
айтхандыла:
– Ол биз тургъан къаланы тюбюнде уру
барды, анда юч ат болур: бири – акъ, аны
кереклери да – акъ, экинчиси – сары,
аны кереклери да – сары, ючюнчюсю –
къара, аны кереклери да къарадыла.
Атланы алларында гуллада будай бла суу
бардыла. Ол къара атны керегин сал,
кийимлени кий да, атынгы аны орунуна
тагъып, эшик къайсы жанына айлана эсе
да, ары барып тур. Бир жерде ат тохтар.
Алайда аны аямай тюерсе. Къамичи тийген
жерден къан чыгъып тебиресе, ат адамча
сёлешир. «Нек тюесе?» – деп сорур. «Да
нек бош къалгъанса, нек бармайса?» – де.
«Да къайры барлыкъса?» – деп айтыр ат.
«Кесинг билесе, мен къайдан билликме?»
– де. Ат кеси оноу этер, баргъан жеринге
тапдырыр.
жаш ала айтханча этгенди. Атны
сёлешдиргинчи тюйгенди, сора ат жолгъа
тебирегенди.
– Сени къатынынгы элтген бек кючлю
адамды. Аны юйюне барсакъ, жукъ да
эталмазбыз. Элинде хорларгъа
къыйыныракъ боллукъду, бийик жерге
баргъан заманда уа – тынчыракъ, –
дегенди ат.
Сууну ол жанына къарагъанда, халкъ той
эте тургъанын кёргендиле. Кишенлери
суугъа батмай ётгендиле. Барып,
жанлашханларында, ат:
– Ала мени иерлеп тебиреселе, мен
кишнерме, секирирме, сен а, къоймай,
кесинг иерле, экинчиси – ала, тепсеп
башласала, ат оюн этерле, сен а мени
къатыма кишини къойма, сора энтта оноу
этербиз, – дегенди.
Бир уллу базыкъ адам къумгъан бла аякъ
жолгъа келе тургъанын кёрюп, ат:
– Ма буду сени къатынынгы алып къачхан.
Ол аякъ жолгъа барады. Мен эшикни юсю
бла ётерме, сен а, эшикни тешигине
бичакъ сукъ да, силде да къой. Андан
сора жукъ этме, – дегенди.
Айтханыча, жаш бичакъны силдегенди.
Къаугъа болмай, киши зат кёрмей, той да
жетгенди. Ат кишини кесини къатына
къоймагъанды да, жаш атны кеси
такъгъанды. Тойда къызла, жашла
тизилип, къыз да – ортада. «Ат оюн
керекди», – дегендиле. Къыз да, жаш да
анда бир бирни таныгъандыла. Жаш аны
къатына келгенде, ат:
– Къыз къайдады? – деп соргъанды.
– Къызла ортасында, – деп жууап
бергенди жаш.
– Алай эсе, биз эм алгъа, ойнай,
къызланы аллы бла ётербиз, экинчи
жашланы аллы бла ётербиз, ючюнчюде уа
къызны, серме да, мени боюнума олтурт, –
дегенди ат.
Жаш ат айтханча этгенди. Къызны алып,
къарындашларына келгенди, той
этгендиле. Татлы жашау этип
башлагъандыла. Ол эки тамата эгеч да,
эки тамата къарындаш да, аланы сюймей,
ыразы болмай, зарланып башлагъандыла.
Бир кюн алагъа бир къарт киши келгенди.
Къызла аны къучакълап, уппа этгендиле.
Ол кече къарт алада къалгъанды.
– Къалайды бир биригиз бла турууугъуз?
– деп соргъанды ол къарт аладан.
Эки къарындаш бла эки эгеч:
– Бек аламатбыз, – дегендиле.
Гитче жаш а:
– Бир бирге кёлкъалды болабыз, – деп,
ачыкъдан айтханды.
– Нек боласыз? – деп соргъанда къарт,
жаш:
– Кичи къыз бу экисинден къолайлы, тири
болгъаны ючюн: «Была бизден иги
некдиле?» – деп, мени да сюймейдиле
къарындашларым, – дегенди.
Сора къарт былай айтханды:
– Ахшы, хар ким кесигизни кёргюзтюгюз
манга.
Ол заманда тамата жаш эки эмеген
къулакъ чыгъаргъанды, ортанчысы – тёрт
къулакъ, гитчеси уа эки артмакъ бла бир
къулакъны тёкгенди.
Къарт:
– Къулакъла кишиликни
шагъатлыгъыдыла. Хар ким кесине