Къарачай-малкъар халкъ жомакъла - Экинчи тому - 06

бир уллу гелеу ёзенни ортасында,
узакъдан къарап, бир бийик акъ къала
кёргенди. Ёмюрледе адам улуну аягъы
жюрюмеген бир дуния, кюн – исси,
жилянла, жаныуарла, къанатлыла кёп,
аладан къоркъа, ашыгъа, ол акъ къаланы
тюбюне жетип тохтагъанды.
Арып, онгсуз болуп, къаланы тюбюнде
къара суудан да ичип, жаш солургъа
жатханды. Бир заманда, бетине бир
тамычы тамып, уяннганды да, ёрге къарап,
къаланы башында бир тиширыу жиляй
тургъанын кёргенди. Бу тамаша неди деп,
иги эслеп къараса, ол а – тамата эгечи.
Къыз, олсагъат къаланы башындан жибек
аркъанны жиберип, жашны, тартып, башына
чыгъаргъанды. Къучакълагъанды,
ийнакълагъанды, жилягъанды.
– Къайдан чыкъдынг, къалай келдинг, не
болгъанды? Анабыз не эте турады, келин
сабий тапдымы? – деп, кёп затланы
тансыкълап соргъанды жашдан тамата
эгечи.
Жаш хапарын башдан аягъына дери
айтханды. Эгечи:
– Энди Къара къуш уудады, ол гюрюлдеп
келир, сен къоркъма, –
деп, аны башха отоугъа кийиргенди.
Ингирликде Къара къуш хауаны
гюрюлдетип жетгенди. Къатыныны бетине
къарап:
– Не болгъанды, нек жилягъанса? – деп,
къуш къабындан чыгъып, олтургъанды.
– Къарындашым келгенди, кёрюрге
сюемисе?
– Къайдады? Бусагъат бери жетдир! –
деп, къууаннганды къуш.
Къыз къарындашын, алып келип, юсюне
сюегенде, ол аны сермеп
къучакълагъанды, тобукъларына
алгъанды. Тынчлыкъ-эсенлик соргъанды.
Жаш ишни болушун, нек келгенин
ачыкълагъанды. Къара къуш:
– Энди мен жинлерими жыйып сорайым да,
алада билген чыкъмаса, Сары къушха
барыргъа керекди, аны жинлери менден
эсе эки кереге кёпдюле, – деп, жашны
киеую Къара къуш, жинлерин жыйып,
алагъа соргъанды. Алай бир да къылычны
хапарын билген чыкъмагъанды.
Олсагъат, сайлап, бир къарыулу жиннге
миндирип, жашны Сары къушха жибергенди.
Жин къарап-къарагъынчы Сары къушну
чегини юсюнде тохтагъанды:
– Энди былайдан ары барыргъа
эркинлигим жокъду, ма ол кёрюннген сары
къала Сары къушну къаласыды, ма бу сары
байракъны къолунгда тутуп, къаланы
тюбюне барып тохтарса, ол заманда
эгечинг кёрюр, – деп, жин ызына
къайтханды.
Жаш, ол айтханча этип, къаланы тюбюне
жетгенде, ортанчы эгечи, къаланы
башындан къарап, къарындашын
таныгъанды. Чилле аркъан бла тартып,
къалагъа чыгъаргъанды.
Ортанчы эгечи жашны абадан эгечинден
да артыкъ эркелетгенди. Не айланнганын,
нек келгенин сурагъанды. Жаш хапарын
анга да айтханды.
– Сары къуш къаланы тепдирип жетер, сен
къоркъма, – деп, къыз къарындашын
къонакъ юйге кийиргенди.
Сары къуш келгенлей, ол къарындашын,
келтирип, аны аллында сюегенди. Сары
къуш, жашны Къара къушдан да артыкъ
эркелетип, хапар сурагъанды.
Бу къушну жинлеринде да къылычны
юсюнден хапар билген табылмагъанды.
– Энди Кёк къушну къаласы бизден юч
минг къычырым узакълыкъдады, аны
жинлери менден юч кере да кёпдюле. сени
къылычынгы, къатынынгы да ала табаргъа
болурла, – деп, ол да, жашны бир жиннге
миндирип, ашыргъанды.
Ол жин да чегинден ары ётюп элтирге
эркин тюйюл эди. Жашны чекге жетдирип,
ызына къайтханды. Кете тебирегенде,
былай юйретгенди:
– Сен, Кёк къушну чегине кирсенг, ма бу
кёк байракъны къолунгда тутуп барырса.
Къалагъа жетсенг а, эндиге дери
этиучюнгю этерсе, –
деп, ызына кетгенди.
Жаш, бара-бара, къаланы тюбюне жетип
тохтагъанды. Алайда тёгерек айлана
тургъанлай, башындан бир таууш
эшитилгенди. Ёрге айланып къарагъанда,
жаш эгечин кёргенди. Къыз олсагъатдан,
суууруп, жашны ёрге чыгъаргъанды.
Эркелетип, ичине жутханча этгенди.
Ашатханды, ичиргенди, хапар соргъанды.
Къарындашы хапарын анга да айтханды.
– Да энди сен тынчай! Кёк къуш кюкюреп
жетер, андан къоркъма! Ол эталмагъанны
киши этери жокъду. Ол бусагъатдан
келир, – дегенди.
Кёк къуш да мычымай кюкюреп жетгенди.
Къайынына тюбеп, уллу хурмет этгенди.
Къайыны хапарын айтхандан сора, Кёк
къуш, жинлерин жыйып, тас болгъанланы
юсюнден соргъанды. Бир да кёрген
чыкъмагъанды. Тергеп къарагъанда, бир
къарт, акъсакъ жин жыйылыуда
болмагъаны ачыкъланнганды. Кеч,
къарангы бола, ол да акъсай-акъсай
жетгенди.
Кёк къуш анга:
– Къайда айланаса эндиге дери? – деп,
хыны соргъанда:
– Бир тасха ишни табып, аны билирге
сюйюп къалгъанма, – дегенди жин.
– Не тасха ишди ол?
– Бир узакъ жерде бир жаш къатын алгъан
эди. Аны къатыныны биргесине бир
къуртха да баргъан эди. Ол къуртха,
жашны жинли алтын бичагъын урлап, аны
бла бирча къатынын да, аны атасы ханны
да алып келип, кёз, аякъ жетмез шахарда
жашап турадыла, – дегенди акъсакъ жин.
– Ыхы, алай эсе, иш ахшыды.
Олсагъатдан жашны бир мазаллы жиннге
миндирип, акъсакъ жинни да алагъа
къошуп, Кёк къуш ол кёз, аякъ жетмез
шахаргъа жибергенди. Ала, акъыл жетмез
узакъ жерлеге кетип, бир сыртны юсюнде
тохтагъандыла.
Акъсакъ жин:
– Энди бизни былайдан ары барыргъа
эркинлигибиз жокъду. Сен, бу жолну
барып, бир уллу шахаргъа жетерсе.
Шахарны къыйырында тууарла кюте
тургъан бир жарлы адам болур. Аны бла
кийимлеринги алышып, жарлы факъырача,
ханны юйюне кирирсе. Анда сени жарлы
сюрюучю сунуп къоярла. Къатынынг,
бичагъынг да андадыла. Къуртха да
шапалары болуп турады. Энди анда
этеринги уа кесинг билирсе, –
дегенди.
Жаш, аладан айырылып, кете-кете барып,
эл тууарчыгъа жетгенди.
– Кёп болсун, эй алан!
– Сау бол, – деп саламлашхандыла.
Ариу айта келип, жаш тууарчы бла
кийимлерин алышханды. Аны юйюне
жиберип, кеси тууарланы шахаргъа
сюргенди. Къарангы бола, зыккыл
кийимлери бла ханны юйюне кирип, эшик
артында чёкгенди. Къарангыда аны киши
эслеп таныялмагъанды.
Анда жаш къылычны къабыргъада тагъылып
тургъанын кёргенди. Къуртха да, къатыны
да аллы бла ары-бери озуп
айланнгандыла, таныялмагъандыла.
Ушхууурдан къалгъан-къулгъанны аны
аллына атхандыла. Ызы бла, жашха да юй
тюбюне бир кийиз атып, кеслери да
жатхандыла.
Ханны юйдегиси иги татлы жукъугъа
киргенлей, жаш, шош жанлай барып,
къылычны алып, эшикге чыкъгъанды.
Къылычны суууруп къынындан
чыгъаргъанлай, жинлери жыйылгъандыла.
– Бусагъатдан къуртханы бери
чыгъарыгъыз, – деп буюргъанды жаш
алагъа.
Къуртханы, алып келип, аллына
сюегендиле. Жаш:
– Къуртха, мени таныймыса? – деп
соргъанды.
Къуртханы жаны къуругъанды,
симсирегенди, жашны аллында баш
ургъанды. Ол а:
– Ма санга къылыч! – деп, уруп,
къуртханы башын тюшюргенди. Ызы бла: –
Мени къатынымы бери чыгъарыгъыз, – деп,
жинлерине алай буюргъанды.
Олсагъат алып жетгендиле.
– Эй, юй бийче! Мен кимме, таныймыса? –
деп сёлешгенди жаш.
Къатыны, къычырыкъ этип, кесин эрини
юсюне атханды.
– Бу жол терслигинги кечеме. Экинчи
кере терслигинг болса, башынгы алырма,
– деп, жаш къатынына кечгинлик
бергенди.
Ызы бла жинлерине:
– Бусагъат бизни юйюбюзге жетдиригиз!
– деп, къаты буйрукъ этгенди.
Ол кече къатыны, кеси да юйлерине
къайтып келгендиле. Андан арысында
жашауларын а тамбла айтырма.
КЪАНТЕМИР
Къантемир деп аты айтылгъан бир жигит
мараучу болгъанды. Ол хыйсапсыз жюйрюк,
мардасыз къарыулу, чексиз батыр эди.
Адамгъа артыкълыкъ болуп кёрсе, ол аны
кечмегенди. Артыкълыкъ этгенни уялтмай
къоймагъанды. Бир кюн ол, маралла излей,
уугъа чыкъгъанды. Алты аякълы, тёрт
кёзлю бир акъ маралны, атып, жаралы
этгенди. Марал къача, ол да къууа, бир
бийик чучхурну тюбюне жетгендиле. Жаш,
сермеп маралны бутундан тутханлай,
тутхан буту, юзюлюп, къолунда
къалгъанды. Марал да, секирип, чучхурну
башына чыкъгъанды. Къантемир, маралны
ызындан къарап:
– Эй, тамаша, бу не сейирди? – деп
къычыргъанды.
Марал, ызына айланып:
– Эй, ёлюм излеген сууукъ сауутчу! Мен
тамаша тюйюлме. Жан татлыды, бутум сени
болсун, къалгъан санымы жашаргъа къой
ансы, къаты тауланы манга къызгъанма,
мени кибик жашаргъа сюйгенле дагъыда
кёрюрсе, – деп тилегенди.
– Да сенден сейирликни мен къайда
кёрлюкме, айт, сен кимсе?
– Мен тауда жан кечиндирип айланнган,
дунияны бир насыпсыз хайыуаныма. Алай,
менден да сейирликни кёрюрге сюйсенг а,
менден жигит ким болур деп жюрюген,
Алберди атлы бир киши барды, аны изле, –
дегенди марал.
Къантемир, олтуруп, кёп сагъыш этгенди.
Сора, маралны бутун, ариу жуууп,
къыртышха салып, юйюне кетгенди.
Ол кетгенлей, марал, къайтып келип,
бутун тили бла жалап, юсюне жатханды да,
мюйюзю бла тюрте, юзюлген жерлерин бир
бирине жетдиргенди. Ауузу бла дарман
чапыракъланы жыртып, эки жара
къошулгъан жерге жабышдыргъанды.
Маралны буту жюрюрча жабышханда, ол,
акъсай-акъсай, теппаннга чыгъып,
мараучуну ызындан къарагъанды.
Къантемир, атланып, энди Албердини
тапмай къоймаздан тебирегенди. Кёп
айланнганды. Тауладан аугъанды, уллу
агъачладан, сууладан ётгенди, кёп тюрлю
тамаша кийикле, къанатлыла, жаныуарла
кёргенди. Болсада энди аланы бири да
кёзюне кёрюнмегенди. Солургъа
тохтагъан жеринде, юсю бла кийикле
озсала, ызларындан къарап, ургъан
маралын эсине тюшюргенди.
Бир кюн, бир къалын агъачны ичи бла
кетип бара, бир кенг талагъа
чыкъгъанды. Ол кенг талада эки мазаллы
доммай бугъа тутуша тургъанлай,
юслерине болгъанды. Тамаша болуп
тохтагъанды. Бугъала, бир бирге болуп,
аны кёрмегендиле. Булгъашсала, жерни
тепдиргендиле. Сызгъырып, бир бирин
силкинип-силкинип къакъгъандыла. Бир
бирин тюртюп барып, гитчерек терекге
жетселе, сындырып, юсю бла ётгендиле.
Къантемир аланы уллу кючлерине, бир
бирин аямай, къоркъунчлу
сермешгенлерине тангсынып, кёп
къарагъанды. Энди хорлагъан
хорланнганны ёлтюреди деп, ушкокну
хауагъа гюрюлдетгенди. Доммайла,
къоркъуп, айырылып, къачхандыла.
Къантемир, алайдан кете барып, бир
сыртны тюбюне жетгенде, бир къаплан,
доммайны желкесинден къабып, доммай да
мюйюзлери бла эки жанына сермей
тургъанлай кёргенди. Терекни жанына
чёгюп, атханды да, къапланны
сойландыргъанды, доммай да, къан боюнлу
болуп, къачханды.
Къантемир, маралны эсине тюшюре, аяусуз
къыдырып, кенг тюзге чыкъгъанды. Кёп
заманны айланып, ахырында тау тюбюнде
бир эски элге жетгенди. Тарта барып,
элни къыйырында эм алгъа тюбеген юйюне
къайтханды да:
– Эй, юйде ким барды? – дегенди.
Кёзлерин сюрте, бир къатын, чыгъып:
– Биз барбыз, аурууунгу алайым, –
дегенди.
– Анам, къонакъ аламысыз?
– Айхай, алабыз, нек алмайбыз, къонакъ
– Аллахны къонагъы. Сенден бир хурмет
болур эсе уа, кел, юйге кир! – дегенди
къатын.
Къантемир, сауутун-сабасын тешип, юйге
киргенде, эски орундукъда бир къарт
ынычхай, бир къыз да анга жиляй
тургъанын кёргенди. Къантемирни алыкъа
андан хапары болмагъанды. Къонакъны
къонакъ юйге элтгендиле. Ашарыкъ этип,
ауузландыргъандыла. Къантемир
ашагъанды, солугъанды, арыгъаны да
бираз кетгенди.
Ауругъан къарт Къантемирни кесине
чакъыргъанды. Къантемир, келип,
къатында олтургъанды.
– Къонакъ, соргъаныма айып этме. Не
айланаса, не жюрюйсе? Кёрмеген,
жюрюмеген адам кёрюнмейсе, хапар айт! –
дегенди.
– Да, атам, мени хапарым бек сейирликди:
мен мараучулукъ бла жюрюген бир адамма.
Бир кюн алты аякълы, тёрт кёзлю бир акъ
маралны арт аягъын жаралы этген эдим.
Ызындан къууа, сюре барып, бийик
чучхурну тюбюнде жетип, жаралы
аягъындан тутханымда, буту мени
къолумда къалып, кеси, секирип,
чучхурну башына чыкъгъан эди. Мен,
сейирсинип: «Эй, тамаша, сен кимсе,
несе?» – дегенимде: «Мен тауда жан
сакълагъан, дунияны бир насыпсызыма.
Тамаша мен тюйюлме, тамашаны Алберди
айтыр», – деп жууап берген эди, энди ол
кишини излеп жюрюйме.
– Да, къонакъ, ол да сейирлик хапарды.
Айып этме, атынг неди?
– Мени атым Къантемирди.
– Ол да ахшыды. Сен излеген Алберди да
менме. Мени излеп келген эсенг,
хапарымы айтайым: бу жиляй тургъанланы
бири къатыным, бири уа къызымды. Бири
биринден озгъур, тогъуз жигит жашым бар
эди. Ол тогъуз жашым бла мен, тохтамай,
жортууулгъа жюрюучю эдик. Биз
арсланланы, къуршалап, бузоуну
тутханча, тутуучу эдик. Бизни
жортууулгъа чыкъгъаныбызны эшитселе,
шахарланы адамлары жер юйлеге кирип
букъгъандыла. Мени жашларым Къамгъут,
Аслантокъ, Жаубермез, Албермез,
Къушжетер, Къаплан, Къылыч, Элия,
Кичи-Батыр эдиле. Кичилери барындан да
батыр эди. Бир кюн тогъуз жашым, тогъуз
кёк атха минип, кесим да чычхансырт
къарыкъулакъгъа минип, жортууулгъа
чыкъгъан эдик. Ол жолда ёмюрде адам
аягъы тиймеген бир жерге жетгенибизде,
къойла кюте тургъан тогъуз башлы бир
эмегенни юсюне бардыкъ. «Кёп болсун, эй
эмеген!» – дегенибизде: «Ой, сау
болугъуз, адам улула!» – деп, бек
къууанып, къонакъгъа алды. Эмегенле бла
къазанлашханыбыз ол жол эди.
Бир кюн ол, бир кюн биз ушхууур эте,
тогъуз жашым бла он атны бошагъынчы
турдукъ. Къачып къутулур амал жокъ эди.
Хар заманда дорбунну аллына бир уллу
къая гыйыны сюеп къоя эди. Тогъуз жашым
да, мен да аямай тута эдик, ташны
жеринден тепдиралмай эдик. Бары да
тауусулуп, ахырында кезиу мени ашаргъа
жетгенде, бир айры темир шишни алып, эки
бутагъын эки инбашымдан сугъуп,
шишлерге тебирегенинде, мен бек ачы
къычырыкъ этдим. Мени насыбыма,
дорбунну бир жаны оюлду. Къойла
юркдюле, ит чапды, эмеген къойланы
дорбундан тышына бошлады. Эмеген ол
къайгъылагъа болгъанда, мен, тёнгереп,
дорбундан энишге эндим.
Сюркеле-сюйреле, агъачны ичи бла
тёнгерей, бир жол ызгъа тюшдюм. Насып да
болады. Жолоучула мени, кёрюп, атларына
салып, юйюме келтирдиле. Ма кёресе, эки
инбашымда шиш кирген тешикле энтта да
ачылып турадыла. Юйдегим да, манга
жиляй, сокъур болгъанды. Не ёлмей, не
къалмай, аман бла жашайма. Къонагъым,
мени хапарым ма олду!
Къонакъ, ол хапарны эшитгенде, секирип
ёрге тургъанды:
– Энди иш алай болгъан эсе, мен не сени
жашларынгча болурма, неда ол эмегенден
аланы къанларын алырма, мен ол затны
кечип къойсам, Къантемир тюйюлме! –
деп, тебирегенди.
Уллу агъачланы къыдырып, тау къолладан
ётюп, бир уллу ёзенде жерни жапхан
талай къойну кёргенди. Къатларына
баргъанда, тёбе юсюнде бир деменгили
сылыкъ эмегеннге тюртюлгенди.
– Кёп болсун, эй чийбыдыр! – дегенди
жаш.
– Ой, сау бол, ачы сёз! Жууукъ бол, татлы
къабын! Сау кел, къол жагъыу! – деп,
эмеген жууап бергенди.
Сермешип, къол тутушхандыла. Къантемир,
къаты къысып, эмегенни эки бармагъын
сындыргъанды. Эмеген жукъ
билдирмегенди, тёзгенди.
– Аман жаубыдыр, къонакъбай болурмуса?
– дегенди жаш.
– Дорбуннга келсенг, болурма!
– Дорбунунг къайдады, аман эмеген?
– Ма ол къара къаяны тюбюнде. Дорбунну
аллында акъсакъ къойла бардыла, аланы
дорбуннга ур, семизлеринден ючюсюн
кесип, биширип тур! Мен къойланы
кечирек ышыра барырма, – дегенди
эмеген.
Къантемир, дорбуннга барып, эмеген
айтханча этгенди.
Эмеген, къойларын сюрюп, дорбуннга
келгенди. Дорбунну аллына бир къаяны
сюегенди. Экиси да, этден тоюп,
жатхандыла. Бир биринден къоркъуп,
экиси да жукъламагъандыла.
– Эй, аман, итбыдыр эмеген, нек
жукъламайса, менденми къоркъаса? Мен
адамма, жукълагъанны урмайма, туурада
сермешеме, – дегенди жаш.
Эрттенбла туруп къарагъанда – эмеген
жокъ. Дорбуннга къарай баргъанда,
къойланы ичинде олтуруп тургъанлай
тапханды да:
– Эй, аман биркёз, былайда не этесе? –
деп соргъанды.
– Къойларымы санайма.
– Да къойларынгы мен ашарма депми
къоркъаса?
– Сени бюгече ашагъанынг да боллукъду,
энди бюгюн сени кезиуюнгдю.
– Угъай, къойла тауусулгъунчу, сен
сыйларыкъса, андан сора мен сыйларма, –
дегенинде жаш, даулашып, бир бирге
жабышхандыла.
– Эй, аман чий тылы, мен адамма, алгъа
сен силде!..
Эмеген, силдеп, Къантемирни белине дери
жерге кийиргенди. Ызы бла Къантемир,
сермегенде, эмегенни къолтукъларына
дери жерге батдыргъанды.
– Аха, энди Албердини тогъуз жашы бла
он атын не этгенсе? Аланы, сау этип,
манга тапдырмасанг, башынгы кесип
алама! – дегенди Къантемир.
– Ай, адам улу! Энди сен мени башымы
кесмей къоймаздан эсенг, тейриден аман
тап, мен юйретгенча эт! Жашланы, атланы
да терилери, сюеклери да дорбунну
артында тагъылып болурла. Тыпыр ташны
тюбюнде кийиз къамичи барды, аны суугъа
сугъуп, сора аны бла аланы сюеклерин эм
терилерин урсанг, сау болурла. Дорбунну
артында къара кюбюрню ичинде болат
бичагъым барды, башымы уа аны бла кес!
Мени ёлтюрсенг, ичими жарып, чегими
белинге байла, дунияда сени киши
хорламаз. Бир сары къочхарым барды, аны
кес! Алберди аны этин ашасын, шорпасын
ичсин, жауун жараларына сюртсюн, ол да
аны сау этер, –
дегенди эмеген.
Къантемир, эмегеннге ышанмай, бир темир
шишни, элтип, къара кюбюрню аллында
чанчханды да, кюбюрню андан сора
ачханды. Бичакъ, кюбюрден зынгырдап
секирип, темир шишни эки этип, жерге
тюшгенди. Сора жаш, бичакъны алып,
барып, эмегенни башын кесгенди.
Къарынын жарып, чегисин, алып, терекге
чулгъагъанда, ол терекни, буууп, юзюп
атханды.
Сары къочхарны кесип, этин итге
бергенде, андан къапханлай, ит ёлюп
къалгъанды.
Энди Къантемир, тыпыр ташны тюбюнден
кийиз къамичисин алып, суугъа сугъуп,
сора жашла бла атланы сюеклерин,
терилерин ургъанды да, аланы сау
этгенди.
Къантемир бла Албердини жашлары,
эмегенни битеу хазнасын алып, малын
сюрюп, Албердиге келгендиле. Алберди,
жашларына къууаннгандан, сау болуп
къалгъанды. Уллу къурманлыкъла кесип,
халкъны сыйлагъандыла. Жашла,
эгечлерин берип, Къантемирни киеу
этгендиле. Къантемир да, аланы
эгечлерин алып, татлы жууукъла болуп
къалгъандыла деп, хапарда алай
айтылады. Кёрген а киши да этмегенди.
КЪАРАБИЕ УЛУ КЪАТХАН-ТЕМИР
Эртте-эртте, заманланы заманында бир
къаратон хан жашагъанды деп, хапарлада
алай айтылады. Да, кертиси да,
таурухлада айтылырча, аны
сансыз-санаусуз, жер жапхан жылкъысы
болгъанды дейдиле.
Кюнлени биринде, ол хан, жылкъы
байлыгъына къарай баргъанда, эски
быстыргъа чулгъанып, жол жанында
атылып тургъан бир сабийни табады.
Нечик эсе да, ханны ол сабийден жюреги
жылынып, аны юйюне алып келеди да:
– Бу сабийни асыра, уллу болса, андан
бир зат чыгъар, – деп, къатынына береди.
Жаш, кюнден-кюннге кундушча ёсюп, «да»
деген жигит болады.
Кюнлени биринде:
– Атам, манга бир ат берсенг, мен жерни,
сууну кёре бир жайылыр эдим, – деп
тилейди.
Хан, анга бир къара жюгенни берип:
– Ма, бу жюгенни алып, жылкъыгъа кир.
Къайсы ат, келип, анга башын салса, аны
алып кел! – деп жибереди.
Жаш, жюгенни алып, жылкъыгъа киргенлей,
бир къотур ат, келип, къара жюгеннге
башын салады. Жаш, атны жюген бла уруп
къыстайды да, юйге атсызлай къайтып
келеди.
Хан экинчи кюн, жашха, кюмюш жюгенни
берип, биягъыча айтып жибереди. Жаш,
кюмюш жюгенни зынгырдатып, жылкъыны
къыйырына жетгенлей, бир кётюрем ат,
келип, жюгеннге башын салады. Жаш, аны
да жаратмай, юйге кеси къайтып келеди.
Ючюнчю кюн хан, бир алтын жюгенни
береди да, жашына:
– Келип, мынга башын салгъан атны,
аман-иги демей, алып кел, –
деп, жибереди.
Жаш, ол алтын жюгенни зынгырдата,
жылкъыгъа киргенлей, бир аман
жабагъылы тайчыкъ, келип, жюгеннге
башын салады.
Жаш мудах болады. Къотур тайны бир да
жаратмайды, алай, жиляй-жиляй, юйге алып
келеди.
Ол кюнден башлап, тайчыкъгъа багъып
тебирейди. Жылы жетерге, тайчыкъны эски
тюгю кетип, анга, къундузча жылтырап,
тюк чыгъады. Тохтамаздан, жаш тайын
пиринч бла багъады. Аны жоргъалатып
сынагъанда, атла жылгъа жюрюген жолгъа,
ол бир айгъа барырлай ат болады.
Энди ма ол кезиуде хан бла къатыны
жашха Къарабие улу Къатхан-Темир деп ат
атайдыла. Тайны атына да Къаракъундуз
дейдиле.
Кюнлени биринде Къарабие улу
Къатхан-Темир, Къаракъундузгъа минип,
жолгъа атланады.
Ким биледи, аймы, жылмы жюрюдю, бир
тюзде, атын къантарып, солуй
тургъанлай, узакъдан аты да, кеси да
кюнча жылтырагъан бир жолоучу келе
тургъанын кёреди. Ол жолоучу, жел
ургъанча жетип:
– Эй, жол болсун, кенг тюзню жалан
атлысы! – деп, туракълайды.
– Ой, жол санга да болсун, суху жолоучу!
– деп жууап береди ол да.
– Улан, Къарабие улу Къатхан-Темирни
жолоучу болуп айланнган хапарын
эшитип, излей келеме, сени андан
билгенинг болурму? – дейди кюнча
жылтырагъан жолоучу.
– Да ол а мен кесимме. Сен а кимсе?
– Мен а, Кюн улу Кюнсымат деген менме.
Сени бла жолоучу болургъа сюеме.
– Да ахшыды алай эсе, – дейди жаш.
Экиси да кетип бара, айча жылтырап
келген бир атлыгъа тюбейдиле.
– Жолунг болсун, жигит!
– Сау болугъуз, сизге да жол болсун!
– Жигит, къайры атылып бараса?
– Къарабие улу Къатхан-Темирни бла Кюн
улу Кюнсыматны излей айланама. Ала бла
жолоучу болургъа сюеме. Ай улу Адыл
деген менме, –
дейди жолоучу.
– Да сора жюр бизни бла, – деп, ючюсю да
бирге тебирейдиле.
Жашла, жорта, лохор эте барып, тенгиз
жагъасына жетгенлей, сууну чайпалтып,
тенгизден бир атлы чыгъады.
– Аха, жол болсун, суу адамы! – дейдиле
жолоучула.
– Сау болугъуз, жер юсюн къыдыргъан
жюйрюк батырла! – деп саламлашады
тенгизден чыкъгъан.
– Не айланаса, не жюрюйсе, тенгиз адамы?
– Мен Къарабие улу Къатхан-Темирни, Кюн
улу Кюнсыматны, Ай улу Адылны излеп
жюрюйме. Эшита, сиз ала болурсуз.
– Да сен а ким боласа?
– Суу улу Суучу деген менме.
– Ахшы, алай эсе, жыйыннга къошул, –
дейдиле жашла.
Антлы нёгерле болуп, тёртюсю да –
бирча, окъдан кёз жуммагъан тёрт жигит
атлы, жорта, чаба барып, бир элге
жетедиле. Элни халкъы жыйылып, ол-бу
деген мараучула илишан ата
тургъанларын кёредиле.
– Аха, жамауат, бу аламат, бу сейир неди?
– Да муну не болгъанын билмеймисиз?! Ма
ол алтын кюзгю Добра ханны къызы
Инжиникиди. Аны, сындырмай, окъ бла
тюбюне ким урса, хан къызын анга
къалынсыз берликди. Энди, эришип, аны
ючюн атадыла.
Олсагъат Къатхан-Темир, Кюн улу
Кюнсыматны инбашына ушкогун салып,
атады да, кюзгюню тюз тюбюнден урады.
– Ма энди ханнга киеу! – деп, жашны
тёгерегине басынадыла.
Хан, тамаша той этип, Инжини
Къатхан-Темирге беребиз дегенде,
Къатхан-Темир:
– Ургъан ма буду, – деп, Кюнсыматны
кёргюзтеди.
Кюнсыматны алайда юйдегили этип,
къалгъан юч нёгер жолгъа чыгъадыла.
Къыдыра, жорта барып, дагъыда аллай бир
халкъгъа жетедиле.
– Эй жамауат, ахшылыкъгъа жыйылыгъыз,
бу аламат неди?
– Да ол а, кёресе, ханны къызыны
оймагъыны тюбюн атып уралсанг, хан
къызын къалынсыз берликди, – дейдиле.
Къатхан-Темир аны эталмаймы къаллыкъ
эди. Олсагъатдан ушкогун Ай улу Адылны
инбашына салып, жандырады да, оймакъны
уруп алады.
О-ой, биягъы халкъ: «Киеу!» – деп,
Къатхан-Темирни тёгерегине басынады.
Къатхан-Темир:
– Мен тюйюлме, бу ургъанды, – деп, Ай
улу Адылны алгъа тюртеди.
Алайда да уллу той этип, Адылны да
юйдегисине элтип, Къатхан-Темир бла Суу
улу Суучу жолгъа атланадыла.
Азмы, кёпмю жюрюйдюле, дагъыда бир эски
элде жыйылгъан халкъны юсюне келедиле.
– Аха, игиликге жыйылыгъыз, бу негизди,
не этесиз?
– Да, жигит, бу уа алай бош оюн тюйюлдю.
Ханны къызыны кюмюш ийнесини
тешигинден, уруп, окъну ётдюрген жаш
Жезаякъны къалынсыз учурлукъду. Базына
эсенг, сен да атып кёр! – дейдиле.
– Да биз да бир кёрейик, – деп,
Къатхан-Темир, Суучуну жанында тохтап,
къабындыргъанлай, окъну ийнени
тешигинден уруп, ётдюреди.
– Эй, насыплы! – деп, Къатхан-Темирни
арагъа аладыла, болсада:
– Мен урмагъанма, бу ургъанды, – деп,
Къатхан-Темир нёгерин кёргюзтеди.
Ариу Жезаякъны Суучу учурады. Беш кюнню
тоюн этгенден сора, Суучуну да къатыны
бла къоюп, Къатхан-Темир жолгъа кеси
чыгъады.
Къатхан-Темир, нёгерлеринден айырыла
туруп, хар бирине бирер
окъ берип: «Хар кюн сайын аланы сыгъып
кёре туругъуз да, сют чыкъса –
саулугъуму, къан чыкъса уа, ёлгеними
билигиз», – деген эди.
Энди Къатхан-Темир, бир талай заманны
къыдыра барып, бир тенгизни жагъасына
жетгенде, жуууна тургъан юч кёгюрчюнню
бирин атып, тюклерин агъызады.
Кёгюрчюнле учадыла, ол да, алайдан узая
барып, ичинде адам болмагъан бир акъ
къаланы кёреди. Ким болса да, биреу
келир деген муратда, жабыуну кётюрюп,
артына киреди. Бир кесекден юч
кёгюрчюн, учуп келип, къалагъа
къонадыла да, кёгюрчюн къапларын тешип,
юч ариу къыз болуп, олтурадыла.
Олсагъатдан къызланы бири:
– Ой, аланла, ол тенгиз жагъасында
бюгюн бизни ушкок бла атып,
тюклерибизни тюшюрген атагъыз болсамы
сюе эдигиз, къарындашыгъыз болсамы сюе
эдигиз? – деп, кичилери безирейди.
Таматалары:
– Атам болса сюеме, – дейди.
Ортанчылары:
– Къарындашым болса сюеме, – дейди.
Кичилери уа:
– Атам, къарындашым болуру да ётюрюкдю,
эрим болса сюе эдим, –
дегенинде, эки эгечи ёпкелейдиле.
– Биз тургъанлай, сен, уялмай, алай
айтаса, – деп, кёгюрчюн къапларын
кийип, къаладан учуп кетедиле.
Кичи эгечлери да аланы ызларындан
учаргъа тебирегенлей, Къатхан-Темир,
чыгъып, аллында сюеледи да:
– Ол тенгиз жагъасында бюгюн, ушкок бла
атып, тюклеригизни тюшюрген мен эдим, –
деп, къолундан тутады.
Жаш бла къыз энди, бир бирин жаратып,
бир юйдегили болуп къаладыла.
Бир бёлек замандан Къарабие улу
Къатхан-Темирни озгъур жигитлигин, аны
бла бирча, Къатхан-Темир ол ариу къызны
алып тургъанын бир огъурсуз хан
эшитеди. Энди ол хан, Къатхан-Темирни
ёлтюрюп, аны ариу къатынын кесине
алыргъа деп, аскер къурайды да,
Къатхан-Темирге келеди. Къатхан-Темир,
къылычын суууруп, ханны аскерине
чапхан заманда, къойланы ичине арслан
киргенча, душманланы, къырып, муртчугу
этеди. Хан, къачып къутулады да, экинчи
кере да аскер бла келеди. Къатхан-Темир
аланы да, къырып, тауусады.
Ючюнчю кере хан аскерин жашыртын иеди.
Къатхан-Темир кече жукълап тургъанлай,
аскер аны тёгерегин алады.
Къатхан-Темир сауутсуз-сабасыз чартлап
эшикге чыкъгъанлай, аскер аны юсюне
гюрюлдеп къуюлады.
– Эй, аман, кёп жыйын да – бош жыйын, сиз
– минг, мен – бир, –
деп, Къатхан-Темир арсланча булгъашып
тебирейди.
Аллындагъы къачып, артындагъы чабып,
къолу жетгенни сытып, кёп кюрешеди,
алай болсада, ахырында аны, тутуп,
байлайдыла. Ол заманда Къатхан-Темир:
– Эй, аманла, сиз мени жанымы алаллыкъ
тюйюлсюз. Мени алтын кекелими тюбюнде
болат жюлгючюм барды, аны бла кесигиз!
– дейди.
Къатхан-Темирни, алтын кекелини
тюбюнден болат жюлгючюн алып, боюнун
кеседиле. Жюлгючню тенгизге атадыла.
Ёлюгюн а къалада къоядыла. Битеу аскер
кюрешеди – аны къара атын туталмайды.
Иесинден башхагъа тутдурмагъан аны
къылыгъы эди. Сора, атны къоюп,
Къатхан-Темирни къатынын, аны
байлыгъын да алып, ханнга кетедиле.
Ол заманда нёгерлери, Къарабие улу
Къатхан-Темир, айырыла туруп, алагъа
берген окъларын сыгъып, къарайдыла да,
Къатхан-Темирни ёлгенин биледиле.
Ючюсю да, бир бирни табып, Къарабие улун
излей чыгъадыла. Айлана, къыдыра, излей
барып, къалагъа жетгенлеринде, жашны
ёлюгюн табадыла. Аны жанын излей, Кюн
улу – кюннге, Ай улу – айгъа, Суу улу да
суугъа кетедиле. Излейдиле, тапмайдыла.
Энди не этейик деп ойлашадыла.
– Мен тенгизни тюбюнде бир сокъур
балыкъгъа сормай кетгенме, энди, барып,
анга да бир сорайым, – деп, Суу улу,
тенгизге кёмюлюп кетип, балыкъгъа: –
Адам жаны кёргенмисе? – деп сорады.
– Да, – дейди балыкъ, – мени эки кёзюм
да сау болсала эди, сен излеген адам
жанны мен кёрюр эдим. Алай а, бир жюлгюч,
келип, кёзюме чанчылып, сокъур этгенди
да, андан бери сау кёзюм да иги
кёрмейди, –
дейди.
– Аха, ол сени кёзюнгю сокъур этген
жюлгюч не болду да?
– Да ол а, ма, къолтугъуму тюбюнде
турады.
– Аны сенден алыргъа болурму?
– Алалсанг, айхай, болур.
Суу улу Суучу, балыкъны къолтукъ тюбюн
жарып, жюлгючню алады да, къалагъа
келеди. Олсагъатдан Къарабие улу