Къарачай-малкъар халкъ жомакъла - Экинчи тому - 22

Босхасан кече, кеси бир къыртчыгъа
болуп, жашны бир чыпчыкъ этип, кёкге
чыгъып, сыртын кёкге тирегенди. Къыз,
эрттенбла, туруп, бетин-къолун жуууп,
къарап кёргенди:
– Ой, Босхасан къурусун, кеси
къыртчыгъа болуп, жашны да чыпчыкъ
этип, сыртын кёкге тиреп турады, –
дегенди.
Ол алай айтханлай, Босхасан да, жаш да
тюшюп келгендиле. Экинчи кечесинде
кеси бир ыргъай болуп, жашны да
чабакъчыкъ этип, ичине жутуп, тенгизни
теренине кирип, бир ташны тюбюне
букъгъанды.
Эрттенбла биягъы къыз, туруп,
бетин-къолун жуууп, къарагъанды да:
– Ой, Босхасан къурусун, алай эте, бизни
артыбызны этгенди: кеси ыргъай болуп,
жашны да чабакъчыкъ этип, ичине жутуп,
экиси да тенгизни теренинде ташны
тюбюнде турадыла, – дегенди.
Къыз алай айтханлай, Босхасан, жашны да
алып, тенгизден чыкъгъанды. Ючюнчю кече
къыз жатып жукълагъанлай, Босхасан
кеси бир илгик болуп, жашны да тюйме
этип, къызны кёлегини жагъасына
тигилип къалгъандыла. Эрттенбла эртте
туруп, къыз, бетин-къолун жуууп,
къарагъанды да, кёрмегенди. Экинчи да,
бетин жуууп, къарагъанды да,
кёралмагъанды. Ючюнчю да къарап,
кёзлеринден къан тамгъанды, не къараса
да, кёралмагъанды.
– Ой, Босхасан къурусун, бизни
артыбызны этгенди, энди менден да
бошады, кёралмайма. Къайда эсенг да,
чыкъ, – дегенди.
Къызны боюнундан, «зынгыр-зынгыр» деп,
Босхасан да, жаш да тюшгендиле.
Олсагъатдан къызны, некях этип, жашха
бергендиле. Жаш Босхасаннга:
– Мени энди юйюме элт, – деп тилегенди.
Босхасан жашха:
– Анда санга жашау жокъду, барма,
былайда тур, – десе да, жаш унамагъанды.
Босхасан жашны юч къатыны бла, кёчюрюп,
атасыны элине алып баргъанды.
Баргъанлай, юй ишлетип, юйню тёгерегине
тогъуз къат темир буруу этдиргенди да:
– Энди сау къал, къыйынлыгъынгда,
зауукълугъунгда да келе турурма, – деп,
кетип къалгъанды.
Жаш атасы бла бир талай заманны ариу
жашап тургъанды. Бир кюн атасы жашына:
– Жашым, бюгюн экибиз да, уугъа барып,
эрикгенибизни кетерип келейик, –
дегенди.
Жаш, къатынларына баллы, жаулу хантла
этдирип, азыкъгъа алгъанды. Атасы уа
къуру туз бла басылгъан бир тузлу
гыржын этдирип, жол азыкъгъа аны алып,
экиси да уугъа чыкъгъандыла. Барып, бир
уллу сыртха жетип, кюн ортада азыкъ
ашаргъа олтургъандыла. Жаш, кесини
азыгъын ашаргъа уялып, атасына
бергенди. Атасы тузлу азыгъын жашына
бергенди да, экиси да ашап бошап, таугъа
чыкъгъандыла. Бир кесекден жаш суусап
болгъанды. Излегенди, излегенди – суу
тапмагъанды да, атасына:
– Атам, суусапдан ёлеме, – дегенди.
– Жашым, былайда суу жокъду, бир
кёзюнгю ал да, манга бер, мен санга бир
суулукъ суу берейим, – дегенди.
Жаш, бир кёзюн, чыгъарып, атасына берип,
бир суулукъ суу алып ичгенди. Аны
ичгенлей, андан да бек суусап
болгъанды. Тамам суусапдан жыгъылып
къалгъанды. Атасы:
– Энтта, бир кёзюнгю ал да бер, бир
сууукъ суу берейим, – дегенди.
Жаш, ол бир кёзюн да, алып, атасына
узатханды. Атасы, суу бермей, жашына:
– Энди тур, сокъур болуп, сен мени
кёзюме дарман болгъан алтын чабакъны
суугъа атханынгда, мен да алай сокъур
болуп тура эдим. Сокъурлукъну татыуун
сен да бир бил, – деп, кетип къалгъанды.
Жаш, сокъур болуп, тауда къалып
кетгенди. Босхасан, жашха къыйынлыкъ
жетгенин билип, жашны къаласына
келгенди. Хан, къаланы темир бурууундан
киралмай, темирчиле алып келип, темир
бурууну чачдыра тургъанын кёргенди.
Босхасан, къамичиси бла кётюрюп, темир
бурууну бир жанына атып, жашны
къатынлары болгъан къалагъа киргенди.
– Не хапар? – деп, къатынларына
соргъанды.
– Атасы бла бирге уугъа кетген эди да,
атасы келгенди, андан ары хапарыбыз
жокъду, – дегендиле ала.
Жашны къатынларыны бири кёрюучю, бири
билиучю, бири таныучу эдиле. Босхасан
кёрюучюге:
– Чыгъып къара да, къалайда эсе да, кёр,
– дегенди.
Жашны кёрюучю къатыны, бетин жуууп,
къарагъанды да, былай айтханды:
– Тауну башында, эки кёзю да сокъур
болуп, къанатлылагъа садагъын атып,
къанат тауушларына барып, тюклерин
жыртып, этлерин ашаргъа кюреше турады,
– дегенди.
Босхасан, таныучу къатынны чакъырып:
– Керти олмуду? – деп соргъанды.
– Тамам олду, – дегенди къатын.
Билиучю да:
– Мен да билдим, тамам олду, – дегенди.
Босхасан, атына минип, жаш тургъан
жерге баргъанды.
Жаш, къатынлары айтханча болуп, ачдан
ёле тура эди. Босхасан къолу бла кёз
орунларын сылагъанлай, жашны кёзлери,
алгъынча, сау болгъандыла. Босхасан,
жашны да ат артына миндирип, юйюне алып
баргъанды. Барса, не кёрсюн? Жашны атасы
темир бурууну чача тургъанлай, юсюне
келгендиле. Босхасан ханны да,
темирчилени да башларын кесгенди. Юйге
кирип, ашагъан, ичген да этгендиле. Жаш
Босхасаннга:
– Энди не къыйынлыкъдан да къутулдукъ,
кел, экибиз да бир жууунайыкъ, –
дегенди.
– Сен мени суугъа киргизтсенг,
экинчиде тапмазса, андан башха не айта
эсенг да, этейим, къой, – деп тилегенди
Босхасан.
– Бир зат да болмаз, экибиз да бир
жууунмай амалыбыз жокъду, –
дегенди жаш.
– Да, Аллахдан аман тап, сен айтханны
этерге ант этген эдим, – деп, экиси да
салып тенгизге баргъандыла.
Босхасан кийимлерин, тешип, жашха
бергенди да:
– Энди санга – игилик, манга –
ахшылыкъ, кийимлерими да ал да, юйюнге
къайт, манга суудан чыгъаргъа жарарыкъ
тюйюлдю. Мен суугъа сен бошлатып ийген
алтын чабакъма. Юч кереден сора, суудан
чыгъаргъа эркинлигим жокъду. Мени бир
кере эгечинг суудан алгъанында, сен
бошлатдынг, экинчи кере, санга ючюнчю
къатын алгъан заманда, ыргъай болуп да
бир тюшдюм суугъа, ючюнчюге бюгюн сени
бла да кирдим. Мен кесим чабакъ тюйюлме
– адамма, манга къаргъыш жетгенди –
сени ючюнчю къатынынгы эки эгечи мени
къолумдан ёлгендиле. Ала мени бир затны
юсюнде къаргъагъан эдиле да, аланы
къаргъышлары жетип, чабакъ болгъанма,
– дегенди. – Ала манга юч кереден сора
суудан чыгъаргъа эркинлик
бермегендиле. Энди сау къал, мен суудан
чыгъаллыкъ тюйюлме, санга – ахшылыкъ,
манга – игилик, – деп, алтын чабакъ
болуп, сууну эм теренине секирип
кетгенди.
Жаш, Босхасандан ёмюрлюкге
айырылгъанына ичи кюйюп, жиляй-жиляй,
юйюне къайтханды. Жилягъандан а не
файда? Озгъан жауунну жамычы бла не бек
сюрсенг да, жеталлыгъынг жокъду.
МУССА
Эртте-эртте Арсланбек деп бир жарлы
адам болгъанды. Аны къатыны ёлюп, алтын
кекелли бир жашчыгъы къалгъанды.
Къатыны ёлгенден сора, Арсланбек
узаймай экинчи кере къатын алгъанды.
Бир жолда жашчыкъ да, атасы да отуннга
баргъандыла да, бир талада бир тарпан
жылкъыгъа тюбегендиле. Жылкъы, аланы
кёргенлей, юркгенди да кетгенди. Бир
тайчыгъ’ а къачалмай къалгъанды. Сора
тайчыкъны тутхандыла. Жашчыкъ,
къууанып, атасына:
– Атам, муну юйге элтейик, – деп
тилегенди.
Атасы ыразы болуп, тайчыкъны юйге
элтгендиле да, жер юйде тутхандыла. Бир
жолда Арсланбек къайры эсе да кетгенди.
Жашчыкъны уа жашауу ол тайчыгъы бла бир
болгъанды. Жашчыкъ, ач болуп, жер юйден
башына чыкъгъанында, юйде анасы бла бир
эфендини тос болуп тургъанларын
кёргенди. Кирип баралмай, ызына
къайтханды да кетгенди. Сора эфенди бла
къатын, къайгъылы болуп:
– Энди бизге жашау къалмады, жашчыкъны
къоратыр жанындан болайыкъ, –
дегендиле.
– Атасы келирге, мен ауруп жатайым да,
эфендиге китап ачдыр дерме. Сен да,
китап ачарса да, тарпан тайны этинден
ашатып, къаны бла дууа жазсам, сау
боллукъса дерсе, сора, тайчыкъ къораса,
жашчыкъ да къорарыкъды, – деп, къатын
алай айтханды.
Бир заманда Арсланбек къатыны ауруп
жатып тургъанлай келгенди.
– Нек жатаса, не болгъанды? – деп
соргъанды киши.
– Да сен кетгенлей аурудум да, андан
бери жатама, – дегенди къатын.
– Да не дарман жарар, къатын, санга?
– Да ким билсин, Аллах болушса, эфенди
китап ачса, ол дууа берсе, сау боллукъ
болур эдим, – дегенди къатын.
Арсланбек, чапханды да, эфендиге, барып:
– Былай-былай, къатыным ауруп жатханды,
анга бир жарар, бир къарар амалынг бар
эсе, къара, бир дарман тап, – дегенди.
Эфенди, келип, къуранын ачып, къарап
тебирегенди.
– Да бу уллу чапхын аурууду. Мынга, бир
тарпан тай табып, аны къаны бла дууа
жазып, этин ашатсанг, къатынынг
саппа-сау боллукъду, –
дегенди.
– Да энди жашчыкъны, ариу айтып,
терилтип, тайын алалсакъ, –
деп, киши жашчыкъгъа баргъанды.
– Жашчыкъ, ананг ауруп турады. тарпан
тайны этин ашатсакъ, къаны бла дууа
жазсакъ, ол сау боллукъду, бер тайынгы,
– дегенди.
– Да, ауруй эсе, атам, сени ючюн жанымы
да берирме, мен анама тайны сени
хатеринги этип береме, алай а жангыз
бир кюн бла кечени тайымы эркинлигин
манга къой, – деп тилегенди.
Атасы кетгенди. Сора жашчыкъ, тайны
къатына барып, сагъышлы болуп,
жилягъанды. Жилягъанында, тайчыкъ
жашчыкъгъа, адамча сёлешип:
– Не болгъанды, нек жиляйса? – деп
соргъанды.
– Атам сени кесерге тилейди. Энди мен,
сени бермез ючюн, жанымы берликме, –
дегенди жашчыкъ.
– Да, ахшы улан, мен айтханны сен
этсенг, ала кёрмез жерге элтирме.
Атангы иери, жюгени, артмагъы,
къамичиси болур, сен, аланы келтир да,
атны къалай жерлерик эсенг, мени да
алай жерле, – дегенди.
Жашчыкъ, барып, иерни юсюне
салгъанында, тайчыкъ бешли ат
болгъанды. Сора жашха:
– Мин юсюме, – дегенди.
Жашчыкъ секирип тайчыкъны юсюне
миннгенинде, тайчыкъ:
– Энди сен атангдан ыразылыкъ ал,
анангы хапарын айт, – дегенди.
Жашчыкъ, эрттен намаздан къобуп,
тайчыгъына минип, атасыны арбазына
кирип:
– Ой атам, эшикге чыкъ, санга айтыр
хапарым барды, – деп къычыргъанды.
Атасы чыкъгъанды.
– Атам, сен кетген заманда, мен алты кюн
бла алты кечени жукъ ашамай тургъан
эдим. Бир жукъ ашар эдим деп,
келгенимде, анам бла эфенди бирге
тургъанларын кёрген эдим. Энди ала,
кеслерине къоркъуп, атымы берсем,
жанымы да берлигими билип, мени
къоратыргъа кюрешедиле. Не сылтаулары
да ол эди да, энди мен сени къолунгдан
кетеме. Хайда, сау къал, сау-эсен
кёрюшейик, – деп, узалып, атасыны
къолун тутханды.
Жаш кетип тебирегенде, атасы аны
ызындан жилягъанды. Тайчыкъны бир
атлагъаны айлыкъгъа, башха атлагъаны
жыллыкъгъа болуп, ол жашчыкъны кёз
къарамдан ташайтханды.
Тай да, жашчыкъ да, бара-барып, бир агъач
талада тохтагъандыла. Тайчыкъ:
– Да, ахшы улан, арыгъанса, жукъла,
тынчай. Бусагъатдан аллай жел келир,
дунияны башын тюбюне айландырып къояды
дерча, сен, къайгъылы болмай, уянмай
жукъла, – дегенди.
Кечени бир заманында бир жел, бир
аламат келгенди. Сора ол желге жашчыкъ
уяннганды.
– Эй, хомух, къоркъма, бусагъатдан мени
эки къарындашым келликдиле. Бу жел
аланы къанат тауушларыды, ала къаты
жюрюйдюле. Ала энди жетедиле, мен бир
атлам бла биржыллыкъгъа жюрюйме, ала уа
экижыллыкъгъа жюрюйдюле, – деп,
тайчыкъ хапарын айта тургъанлай, эки
къарындашы да келгендиле.
Ол эки къарындаш, гитче
къарындашларына жетип, саламлашхандан
сора:
– Сени эндиге дери асырап тургъан
кимди, биз ол адамгъа не игилик этейик?
– деп соргъандыла.
– Мени асырагъан буду, – деп, ат
жашчыкъны кёргюзтгенди.
– Аны да тёртюнчю къарындаш этебиз, –
дегендиле ала.
Сора тарпан тайчыкъ жашха:
– Энди была, мени къарындашларым, мен
болмагъан жерде да санга къарындашлыкъ
этерикдиле. Сен, ахшы улан, кесинг
билмейсе ансы, тулпарса. Сен ханны
къызын аллыкъса. Энди сен, бизни
ючюбюзню да къуйрукъларыбыздан юч къыл
ал да, асыра. Керекли заманда, сирнекни
тартып, биз ючюбюзден бирибизни тюгюн
жандырсанг, ол тюгю жаннган, къайсыбыз
болсакъ да, сени тапмай, керекли
кюнюнгде санга болушмай къоймаз. Сен,
къайда болсанг да, биз сени табаргъа
керекбиз, –
дегендиле.
Ол атланы юслеринде кереклери алтын
болгъанды. Сора атла жашчыкъгъа:
– Ол жерде, ол жерде бир хан барды, сен,
бар да, ол ханнга жалгъа жараш, аны юч
къызындан кичиси сеникиди, – деп
юйретгендиле.
Жашчыкъ, барып, ханны эшик аллында
сюелгенди. Ол да алай сюелип
тургъанлай, хан, эшикге чыгъып бара, аны
кёргенди да:
– Бар, ол жарлыгъа не керек эсе да, сор,
– деп, жумушчусун ийгенди.
– Не керекди, нек келгенсе? – деп,
жумушчусу жашчыкъдан алай соргъанды.
– Да бир жарлыма, онгсузма, атам-анам
жокъду, хан манга бир жумуш берсе,
къолунда ишлер эдим деп, келгенме, –
дегенди жаш.
Ханны жумушчусу, барып, ханнга:
– Атасы-анасы болмагъан бир жарлыды,
сенден бир иш тилейди, –
дегенди.
– Да ишлесин, жаш адамды, атланы
тюплерин кюреучю этигиз, –
дегенди хан.
Жашчыкъ, атланы тюплерин бир ай кюреп
тургъанды. Андан сора, эрикгенди да, не
этерге билмей, сагъышха къалгъанды. Ол
заманда эсине атларыны тюклери
тюшгенди. «Энди мени тарпан
къарындашларым манга керти,
айтханларыча этерик эселе, бир
кёрейим», – деп, сирнек бла юч
къарындашны да тюклерини къыйырларын
къабындырып кёргенди. Олсагъатдан
ючюсю да жетгендиле. Сора жашчыкъ, юч
атха да кезиу-кезиу минип, ханны
къаласыны башы бла ары-бери тюшерге
къалгъанды. Жашчыкъны ханны къаласыны
башы бла алай секире тургъанын кёрюп,
ханны гитче къызы, ызына юйге кирип,
эгечлерине:
– Бир аламат зат барды, атха минип,
къалабызны башы бла ары-бери ким эсе да
тюшеди, – дегенди.
Ханны къызлары барысы да, чыгъып, аны
кёргенлеринде, бек сейирсиннгендиле.
Жашчыкъны да танымагъандыла, ол юч атны
да хапарын билмегендиле.
Эки тамата къыз алай сейирсиннгенлери
бла къалгъандыла, гитче къыз а, барып,
бир къарт къуртхагъа:
– Мен бюгюн быллай бир аламат зат
кёргенме, аланы юслеринден зат
билмеймисе? – деп соргъанды.
– Ол тулпар жаш алтын кекеллиди. Кеси
да сизни жалчыгъызды, аты да Муссады.
Кечени арасында, ол атланы ойнатхан
заманда, сен, тартынма да, бар да, эшикни
сакъла. Сора сен аны танырса. Кесинг да
анга барлыкъса. Ол тулпар жашха, –
дегенди.
Ол жашчыкъ, кече арасы болгъанда,
биягъы атла бла ханны къаласыны башы
бла ары-бери секирирге къалгъанды. Сора
ханны гитче къызы, къарт къуртха
айтханча, ол ойнап бошагъанлай, эшикге
чыгъып, жашчыкъ къаланы башы бла ахыр
кере секире башлагъанлай, жаулугъун,
алып, жашчыкъны аллына атханды да:
– Эй, ахшы улан, сен кимсе? – деп
соргъанды.
– Мен ол элде ол адамны жашыма, мында уа
атанг ханны ат орунун кюреучю
жалчысыма. Бош сагъатымда, эрикгенимде,
юч осал ат кибигим барды да, аланы
ойнатама, – дегенди жаш.
– Да, кюндюз ойнап, бу жигитлигинги бир
кёргюзтсенг а, – дегенди къыз.
– Айып болур, жалчы – атлагъа къараучу
– кюндюз ат оюн этдирип айланса, –
дегенди.
Алайда экиси да бир бирин таныгъандыла,
бир бирин сюйюп, ёмюрлюкге да бирге
жашаргъа деп сёз бегитгендиле. Къыз,
эгечлерине баргъанды да:
– Сиз, былай этип турмагъыз да, эрге
барыгъыз, – дегенди.
– Да, хайырсыз, биз кимге барайыкъ,
къалай болайыкъ, атабызны намысын
этмей, – дегендиле.
Андан къыз:
– Эгечлерими эрге бер, бермей эсенг да,
манга айып этме, – деп, атасына келечи
ийгенди.
Атасы, битеу элни жыйып, къызларына
жашла сайлатханды.
– Бу алмаланы сюйген жашларыгъызгъа
беригиз, – деп, юч къызына юч алма
бергенди.
Эки уллу къызы эки ханны жашын
сайлагъандыла, гитче къызы уа ол
жылкъычыны сайлагъанды. Хан, къызына
ыразы болмай, юч кере жангыдан
сайлатханды, къыз а алманы къуру да ол
жашха берип тургъанды.
– Ханны къызы ат орунун ариулаучу
жалчысына къалай барыр?! жангылгъан
этгенди, – деп кюрешгендиле адамла.
Къыз а:
– Манга не кюрешсегиз да, аз-кёп
айтсагъыз да, жарлы эсе да, жалчы эсе да,
ол жашха бармай амалым жокъду, –
дегенди.
Андан хан ол жашны да, гитче къызын да
тауукъ оруннга жыйгъанды. Эки уллу
къызын а, эки къаласына салып, эки ханны
жашларына бергенди. Алай бла, бир кесек
заманны жашай-жашай тургъандыла. Сора
хан ауруп жатханды. Ёрге
къобалмагъанында, эки киеуюн чакъырып:
– Барыгъыз да, къарт къуртхагъа манга
не дарман жарарын соругъуз, – дегенди.
Киеулери, барып, къарт къуртханы алып
келгендиле. Ол а:
– Да, ахшы уланла, сиз мынга къапланны
сютюн ичирип, этин ашатсагъыз, бу иги
боллукъду. Алай а аны табаллыкъ
тюйюлсюз. Ханны гитче киеую тулпарды,
ол табарыкъды, анга айтыгъыз, –
дегенди.
Къарт къуртха алай айтханында, ханны
эки киеую, аны хыликкя этип, уллу
кюлгендиле.
– Ол а не тулпар боллукъду, тели, мухар
Мусса?! Хан аны киеуге да санамайды.
Бизге къалаларын бергенде, анга тауукъ
орунну бергенди. Хан аны адамгъа
санагъаны да анга кёреди, – дегендиле.
Ала алай кюлгенлеринде, къарт къуртха:
– Да, жашла, бош кюлесиз. сиз, анга
кюлюрча, уллу адамла тюйюлсюз. Бир
башхасы жокъду, ол да сизни кибикди.
Сиз, анга кюлсегиз да, тамбла ол керекли
боллукъсуз. Ол бюгюн жарлылыкъ жетген
бир жарлы эсе, тамбла сиз анга
жалынчакъ болурсуз, – дегенди.
Ханны киеулери ханнга, келип, къарт
къуртха айтхан хапарны айтханларында,
хан да уллу кюлгенди:
– Ол, манга дарман тапмасын да,
къарынын кётюрюп жюрюялсын, тели, мухар
Мусса, – дегенди.
Ала алай эте тургъан заманда, ханны
гитче къызы алайда тургъанды. Жюреги уа
жарыла эди: «Была мени эрими, чыртда
жукъгъа санамай, хыликкя эте турадыла»,
– деп, бек ачыуланып, жюреги жарыла,
юйюне келип, эрине, жиляп, хапар
айтханды.
– Барчы, къапланла излей бара эселе,
бир хапар бил, – деп, жаш къатынын артха
ийгенди.
Ол баргъанды, хан къапланла излете
иерге эки киеуюн хазырлай тургъанын
кёргенди. Киеулери кетип
тебирегенлеринде, ызларына айланып,
Муссагъа:
– Эй, аманкъарын Мусса, тур алай,
сыртынгдан тюш да. Насыбынг алай
тутсун, бажаларынг бла бирге, атха
минип, ишге жарар эдинг, – дегендиле.
Мусса, ала кетгенден сора, къатынына:
– Энди сен, бар да, атангдан бир ат тиле.
Мен да атанга къаплан эт, къаплан сют
келтирирме, тапсам, – дегенди.
Къатыны, атасына баргъанды да, бир
къотур алашаны алгъанды да келгенди.
Мусса элни къыйырына дери ол ат бла
чыкъгъанды. Элни къыйырында тарпан
атларыны бирини къылын
къабындыргъанды, олсагъат тарпан ат
жетгенди. Мусса, тарпан атына да минип,
зыккыл кийимлерин атып, жангы кийимле
кийип, эрлай ол эки бажассыны
ызларындан жетгенди:
– Жол болсун, аланла! – деп
саламлашханды.
Ала уа ол Мусса болгъанын билмегендиле.
Мусса алагъа:
– Къайры барасыз? – деп соргъанды.
– Да былай-былай, къайын атабыз ауруйду
да, анга къаплан эт бла къаплан сют
жарарыкъды дегендиле да, аны излей
барабыз, табарыкъ эсек, – деп
хапарларын айтхандыла.
– Алан, сен а не адамса, къайры бараса?
– деп соргъандыла.
– Да барама, мен да былай, бизни да бир
ауругъаныбыз барды да, анга къаплан эт
бла къаплан сют жарарыкъды дегендиле
да, мен да, тапсам деп, излей барама, –
дегенди.
– Кел, сора барыбыз да бирге барайыкъ,
– дегендиле.
Мусса, алагъа кесин танытмагъанлай:
– Сау болугъуз, мен бек ашыгъама, – деп,
атын уруп, алайдан ташайып кетгенди.
Ала уа аны ким болгъанын билмегендиле.
Сора, аладан иги кесекге узайгъандан
сора, тарпан ат Муссагъа айтханды:
– Энди ол жерде, ол жерде бир къамишни
ичинде эки баласы бла бир къаплан
барды, аны аягъына къамиш кирип, ауруп
турады. Аягъындан къамишни алсакъ,
сютюнден да берир, бир баласын да берир,
– дегенди.
Баргъандыла, къапланны аягъына къамиш
кирип, къычырыкъ-сыйыт эте тургъанын
кёргендиле. Къаплан, къарап, Муссаны
бла тарпан атны кёргеней:
– Ахшы улан, сен мени аягъымдан бу
къамишни алсанг, дунияда мен санга не
ахшылыкъ да этер эдим, – дегенди.
– Да мен аны алайым, сен манга гыбыт бла
бир сют да бер, бир балангы да бер, –
дегенди жаш.
Къаплан, гыбыт бла бир сют да, бир
баласын да берирге айтып, аягъындан
къамишни алдыргъанды.
– Баламы мен къычырыгъын эшитмез жерде
кес, – дегенди къаплан, – ансы мен,
балама къыйынлыкъ жетип, кесилген
тауушун эшитсем, сени жанынгы дунияда
жашатмам.
Мусса, узакъ баргъанды да, къапланны
баласын кесгенди, гыбыт бла бир сютню
да атына къысып, юйюне келе тургъанлай,
жолда бажаларына тюбегенди.
– Жолунг болсун, улан! – дегендиле ала.
– Сау болугъуз.
– Жукъ тапханмыса, алан? – деп
соргъандыла.
– Кесиме чакълы бирчигин а тапханма, –
деп, жууап этгенди жаш.
– А-а, маржа, бизге да бир кесек сат, –
деп тилегендиле.
– Угъай, сатарыкъ тюйюлме. Мен айтханны
этсегиз, бир кесек берирге да болурма,
– дегенди жаш.
– Ай аурууунг тас, не айтсанг да,
этербиз, – деп, ыразы болгъандыла.
– Экигизни да эки жауурунугъузгъа
экишер къырым отлукъ салдыра эсегиз,
береме, – дегенди жаш.
– Да салдырайыкъ, – деп, эки киеу да
сыртларына къырым отлукъла
салдыргъандыла да, бир кесек сют бла
этчик алгъандыла.
Мусса, аланы сыртларына тамгъала салып,
биргелерине барыргъа да унамай,
айырылып кетгенди. Жолда тулпар атын
жибергенди, омакъ кийимлерин тешип,
биягъы эски кийимлерин кийгенди. Хан
берген къарт алашагъа минип, юйлерине
жетгенди. Юйюнде артмакъларын салып,
къатынына былай айтханды:
– Энди сен атанга къаплан этни да,
къаплан сютню да элт.
Алай жаш сютге да, этге да тауукъ кир
къошуп жибергенди. Къатыны къаплан
этни, къаплан сютню алгъанды да,
баргъанды. Баргъанында, эки уллу эгечи
да эшик юсюне ёре сюелип тура эдиле.
Ала, гитче эгечлерин кёргенлеринде:
– Кет-кет, мухар Муссаны къатыны, сен а
не алып келесе? – дегендиле.
Уллу эгечлерини алай айтханларына кёлю
такъыр болуп, жиляп, ызына айланып,
кетип тебирегенинде, атасы:
– Келме къоюгъуз, ызына нек
къайтарасыз? – деп, къызын къатына
чакъыргъанды.
Къызы, мудах болуп, сютню бла этни
атасына бергенди. Атасы сютден ичип,
этден да ашап кёргенди да:
– Аллах-Аллах, къызым, не татлы зат эди,
бираз тауукъ кир татыу этгенди ансы, –
дегенди.
– Да не этейик, атам, жашагъаныбыз
тауукъ орунда болса, тауукъ кир татыу
да эте болур, – деп, къызы алай жууап
этгенди.
Андан сора хан къызын ат оруннга
кёчюртгенди. Этни татыуун
ангылагъанында, къызларына да:
– Нек хыны этесиз, нек эриши кёресиз, ол
да, сиз да бир кишиден, бир къатындан
туугъансыз, – деп, урушханды.
– Атам, ол сютню, этни кимден эсе да
садакъагъа жыйгъан болур ансы, насыбы
алай, жигер эри, барып, къапланны сютюн
алып келир эди, – дегендиле.
«Бизни эрлерибиз табып келтиргинчи, ол
къайдан тапды?» – деп, была уллу
зарланып тургъандыла.
Бир заманда ханны эки киеую да
келгендиле. Сютлери азчыкъ болгъанды
да, суу къошхандыла. Суу къошулгъан
сютню къайын аталарына келтирип
бергендиле. Хан, сютню ичип кёрюп:
– Бу къаплан сют татыу этеди, алай а суу
къошхансыз да, сютню бузгъансыз, –
дегенди.
Гитче къызы уа, жангыдан сют да, эт да
алып, ханнга келгенди. Алай ол алагъа
мешхутчукъ къошханды. Хан къызы
келтиргенни ичип, ашап да бошагъанды
да:
– Аллах-Аллах, къызым, не татлы эди, бир
кесек ат мешхут татыу этеди ансы, –
дегенди.
– Да не этейик, атам, ат орунда турабыз
сора, эте болур, – дегенди къыз.
– Да хариплени аш юйге кёчюрюгюз, –
деп, хан къызын бла киеуюн аш юйге
кёчюртгенди.
Сора, ханны жюреги ишекли болуп:
– Быланы, нелери бар эсе да, бир затлары
барды, кишиге билдирмейдиле ансы, –
дегенди.
Кёп турмай ханнга:
– Жылкъынг сюрюлгенди, ким сюргенин
билмейбиз, – деп, къуугъун келгенди.
Битеу эл къопханды, хан кеси да, эки
киеую да. Эки киеую, атланып
тебирегенлеринде, ызларына айланып:
– Кел, тебире, Мусса, маржа, сенден бир
адамлыкъ чыгъарыкъ болур, жылкъыны сен
къайтарлыкъ болурса, – деп, хыликкя
этгендиле.
– Да ким билсин, жылкъыны
къайтаралмасам да, мен да барыргъа
болурма, бир да къуруй эсе да, сизни
атларыгъызны тутаргъа жарарма, –
дегенди.
Ала кетгенден сора, ол, атларыны бирин
келтирип, ариу жасалып тургъан
тарпаннга минип, ханны тамата
киеулерини ызындан жетгенди.
– Жол болсун! Къайры барасыз, не
къайгъыгъыз барды? – деп, саламлашып,
хапар соргъанды.
– Ханны жылкъысын аманлыкъчыла
сюргендиле да, излей барабыз, – деп,
жууап бергендиле киеуле.
– Да мен да барайым биргегизге, мен да
бир жукъгъа жарарма, –
дегенди жаш.
– Да нек жарамайса, сен
къалгъанладанмы аманса, ёнгени къой да,
къуру къарантханг да игиди, –
дегендиле.
Мусса, биргелерине бара баргъанды да:
– Асыры акъырын барабыз, атланы бираз
уругъуз, – дегенди.
Алай болгъанлыкъгъа анга нёгер киши
болмагъанды. Киши, атына базынып, алгъа
чыгъалмагъанды. Мусса кеси, атын уруп,
къарам-къарамдан аууп, жылкъыны бир
аскер сюрюп баргъанын кёргенди.
Аскерни ызындан жетип, къырып
башлагъанды. Хайда къыр, хайда къыр...
Аскер аны не кесине, не атына бир тукъум
бир зат эталмагъанды.
Аскерни да къырып, жылкъыны да сюрюп,
ызына айланып келе тургъанлай, ханнга
тюбегенди.
– Да, хан, мындан уллу игилик эталсам
да, аярыкъ тюйюл эдим, алай, айып этме,
мен жарар жумушунг болса, энтта
келирме, къолумдан келген затны аямам,
болушурма, – деп, ханны къолун тутуп,
кетип тебирегенди.
– Да, ахшы улан, сен манга бу игиликни
этдинг, Аллах санга игилик берсин. Алай
сени мен танымайма, ким эсенг да,
кесинги таныт, –
дегенди хан.
– Да танырса мени да, бюгюн
танымагъанынг ючюн хата жокъду. Мен
ызыма ашыгъама, – деп, Мусса кесин
танытмай кетгенди.
Жаш кесин танытмагъанына ханны жюреги
бек къыйналгъанды. Алай ол халда юч
жолда юч аты бла хан аскери бла
эталмагъанны жангыз башы бла этип,
Мусса ханнга алай болушханды. Кесин а
чыртда танытмагъанды. Хан а аны ким
болгъанын таныргъа дыгалас этгенди.
Бир кюн Мусса, юч атын да келтирип,
экисин баугъа тагъып, бирине минип,
ханны къаласыны башы бла ары-бери
секирирге къалгъанды. Андан ханны
киеулери, къызлары, чыгъып, къарап, уллу
сейирсиннгендиле, ким болгъанын а
билмегендиле. Мусса, биягъы кесин
танытмагъанлай, ханны юйюню аллына
келип: «Ойт!» – деп къычыргъанды.
Ол заманда чартлап ханны уллу киеую
чыкъгъанды. Мусса:
– Алан, ханнга алай айт, ол юч жолда да,
ханнга кесин танытмай, жылкъысын
къайтаргъан жаш бюгюн келликди. Кюн
аллына хан, элни жыйып, хазыр болуп
турсун, – дегенди.
Олсагъатдан ханны уллу киеую ишекли
болгъанды, алай ханнга хапарны
билдиргенди. Хан, элни жыйып, хазыр
болгъанды. Сора жаш келгенди.
– Кюнюнг ахшы болсун, хан! – деп, эм
алгъа ханнга салам бергенди.
Андан, жарашып, хапар айтып
башлагъанды:
– Хан, ол сен ауруп жатхан заманда
санга къарт къуртха къапланны этин бла
сютюн келтиригиз, жарарыкъды, аны
табарыкъ да гитче киеудю дегенинде,
киеулеринг да, сен да анга уллу
кюлгенсиз. Ол заманда сен киеулеринги,
атлыла этип, къаплан излей ийгенингден
сора, эки-юч кюнден мен да, ызларындан
барып, аланы озуп кетип, къаплан сют да,
къаплан эт да алып, ызыма къайтып келе,
эки киеуюнг да жолда бара тура эдиле.
Тюбегенимде, ала менден сют да, эт да
тилегендиле. Мен аланы сыртларына ма
быллай тамгъала да салгъанма, бир кесек
сютчюк, этчик да бергенме. Сора, ханны
жылкъысы сюрюлдю дегенлеринде, барып,
жылкъыны да сыйырып келген эдим. Ма
аланы барын да этип айланнган жаш
менме. Бир бирибиз бла танышайыкъ, –
деп, жаш ханны къолун тутханды. – Хан,
иги таныдынгмы мени, энди кёрген
жерингде ажашмазча болгъанмыса? – деп
къайтарып соргъанды жаш.
Андан хан, киеуюн, танып, къучакълап:
– Мен сени кёп къыйнагъанма, кёп
инжилтгенме, этген зорлукъларымы кеч,
тилейме, – деп, киеуюн бла кичи къызын,
элтип, эм иги къаласына салгъанды.
Ол эки киеуюн а, итленича, къыстагъанды.
Андан Муссаны тулпарлыгъы дуниягъа
белгили болгъанды, кеси да, ханлыкъны
къолуна алып, къууанч бла жашап
къалгъанды. Аны кёрмегенибиз кибик,
ауруу-талау кёрмей къалайыкъ.